TADEUSZ MAJEWSKI
PSYCHOLOGIA NIEWIDOMYCH I NIEDOWIDZĄCYCH
WARSZAWA 1985
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
SPIS TREŚCI
WSTĘP ........ ^ ....... 7
CZĘŚĆ PIERWSZA.
TYFLOPSYCHOLOGIA TEORETYCZNA . . 9
I. OGÓLNE ZAGADNIENIA TYFLOPSYCHOLOGII ...... 9
1. Znaczenie wzroku w życiu człowieka ....... &
2. Defekt wzroku i ogólna charakterystyka jego skutków . . .. 15
3. Przedmiot i zadania tyfiopsychologii ....... \3
4. Tyflopsychologia a psychologia defektologiczna ... . . . 23.
5. Tyflopsychologia a inne dyscypliny psychologiczne .... 25
6. Tyflopsychologia a inne nauki . . . . . . . . 26
7. Krótki rys historyczny tyflopsychologii ... . . . 29
II. ZAGADNIENIE KOMPENSACJI U NIEWIDOMYCH I NIEDOWIDZĄCYCH . . . . . . . , . . . ... 33
1. Kompensacja poznawcza u niewidomych i niedowidzących . . 33
1.1. Kompensacja sensoryczna .......... 34
1.2. Kompensacja percepcyjna . . . . . . . '" . . 36
1.3. Kompensacja werbalna .......... 39
2. Kompensacyjna rola zmysłu dotyku .... . . . . . 40
2.1. Definicja zmysłu dotyku .......... 40
2.2. Badania dotyku u niewidomych . . . . . . . . 42:
2.3. Różnice między dotykiem a wzrokiem . . . . . . . 43
2.4. Rola dotyku w poznawaniu przedmiotów ...... 45
2.5. Rola dotyku w działalności praktycznej ...... 49
2.6. Rola dotyku w orientacji przestrzennej i poruszaniu się . . . 5tt
3. Kompensacyjna rola zmysłu słuchu ........ 51
3.1. Środowisko akustyczne człowieka . . . • • • • • ^
3.2. Badania słuchu u niewidomych . » . . . . ' . . . 53
•3.3. Rola słuchu w poznawaniu przedmiotów izjawisk .... 55
3.4. Rola słuchu w działalności praktycznej ...... 56
3.5. Rola słuchu w orientacji przestrzennej . . . . • • .56.
3.6. Rola słuchu w odbiorze mowy - . . . . . • • • 81
3.7. Rola słuchu w przeżyciach estetycznych ...... 6Ł
4. Kompensacyjny charakter ,.,zmysłu przeszkód" ..... 81.
4.1. Opis zjawiska "zmysłu przeszkód" . . . . . . • • 61
4.2. Teorie wyjaśniające "zmysł przeszkód" ...... 62
5. Kompensacyjna rola zmysłu węchu ... • • • • • 88;
III. PSYCHOLOGIA DZIECI NIEWIDOMYCH ....... 7»
1. Wprowadzenie ... , •
2. Czynniki rozwoju psychicznego dziecka .niewidomego ' . • •
2.1. Zadatki organiczne
2.2. Wpływ środowiska
2.3. Wychowanie .... ' ' ' ' -
2.4. Aktywność własna dziecka .. . -3. Rozwój motoryczny dzieci niewidomych " S.l. Wady postawy u dzieci niewidomych '3.2. Rozwój lokomocji i manipulacji u dzieci niewidomych
3.3. Blindyzmy ••••••.......
3.4. Lateralizacja u dzieci niewidomych . . . . . 4. Rozwój działalności "dzieci niewidomych ... . .
4.1. Rozwój czynności życia codziennego u dzieci niewidomych
4.2. Zabawa u dzieci niewidomych .... . . .
5. Rozwój procesów poznawczych u dzieci niewidomych ....
5.1. Rozwój wrażeń i spostrzeżeń u dzieci niewidomych . . ' .
5.2. Rozwój wyobrażeń u dzieci niewidomych ...
5.3. Rozwój pamięci u dzieci niewidomych ......
5.4. Rozwój mowy u dzieci niewidomych . ......
5.5. Rozwój myślenia u dzieci niewidomych . . /.
6. Rozwój emocjonalny i społeczny dzieci niewidomych . ' .
6.1. Emocje i uczucia dzieci niewidomych ....
€.2. Rozwój społeczny dzieci niewidomych .._ ......
7. Rozwój osobowości dzieci niewidomych . .
7.1. Postawy dzieci niewidomych wobec siebie i otoczenia . . . .
7.2. Potrzeby dzieci niewidomych . , . ...
7.3. Zainteresowania dzieci niewidomych ...
8. Niektóre zagadnienia psychopatologiczne u dzieci niewidomych
9. Dzieci niewidome z resztkami wzroku . . . .
IV. PSYCHOLOGIA DZIECI NIEDOWIDZĄCYCH . .
1. Wprowadzenie . . . . . . . . - •
2. Problem definicji niedowidzenia ........
3. Percepcja wzrokowa u dzieci niedowidzących ......
3.1. Zaburzenia widzenia ..........
3.2. Ograniczenia percepcji wzrokowej u dzieci niedowidzących
3.3. Warunki poprawy percepcji wzrokowej u dzieci niedowidzących .
4. Rozwój umysłowy dzieci niedowidzących ......
5. Niektóre zagadnienia osobowości dzieci niedowidzących i 5.1. Akceptacja kalectwa i jego 'skutków przez dzieci niedowidzące
5.2. Problemy społecznej i emocjonalnej adaptacji dzieci niedowidzących
5.3. Potrzeby psychiczne i społeczne dzieci niedowidzących ....
V. PSYCHOLOGIA OCIEMNIAŁYCH . . .
1. Wprowadzenie
2. Psychologiczna analiza utraty wzroku
2.1. Reakcje na nagłą utratę wzroku .....
2.2. Reakcje na stopniową utratę wzroku .... • 3. Skutki utraty wzroku . .
3.1. Utrata podstawowej funkcji poznania rzeczywistości
3.2. Skutki utraty wzroku w działalności praktycznej
3.3. Dezintegracja osobowości . . .
3.4. Skutki utraty wzroku w życiu społecznym4. Zagadnienia psychologiczne w rehabilitacji ociemniałych .
4.1. Zadania rehabilitacji ociemniałych
4.2. Korekcja mechanizmu poznania zmysłowego
4.3. Akceptacja ślepoty i jej skutków . . ... /4.4. Ocena własnych możliwości i postawa wobec siebie 4;5. Modyfikacja i rekonstrukcja planów życiowych
4.6. Postawa wobec rehabilitacji ......
4.7. Postawa wobec widzących . . . .
4.8. Postawa widzących wobec ociemniałych .
4.8. Zachowanie się ociemniałych w sytuacjach trudnych
VI. PSYCHOLOGIA NIEWIDOMYCH W WIEKU STARSZYM
l. Niewidomi w wieku starszym . . . '2. Ociemniali w wieku starszym . . .
CZĘŚĆ DRUGA. TYFLOPSYCHOLOGIA STOSOWANA VII. DIAGNOSTYKA' TYFLOPSYCHOLOGICZNA
l. Rodzaje diagnoz tyfiopsychologicznych -. . . . . .
1.1. Diagnoza tyfiopsychologiczna dla celów pedagogiczno-rewalidacyjnych
1.2. Diagnoza tyfiopsychologiczna dla celów rehabilitacji psychicznej
1.3. Diagnoza tyfiopsychologiczna dla celów poradnictwa zawodowego . 2. Diagnostyczne badania tyfiopsychologiczne . . . . . ' ..
2.1. Ogólne uwagi o metodach badań tyfiopsychologicznych
2.2. Problem testów w badaniach tyfiopsychologicznych . . . . ; 2.3. Badanie zmysłu, wzroku u niewidomych z resztkami wzroku i niedowidzących .............
2.4. Badanie zmysłu dotykowo-ruchowego u niewidomych . . .
2.5. Badanie zmysłu słuchu u niewidomych . . . . .
2.6. Badanie sprawności manualnej u niewidomych i niedowidzących .
2.7. Badanie rozwoju małych dzieci niewidomych i niedowidzących 3.8. Badanie inteligencji niewidomych i niedowidzących .... 2.9. Badanie osobowości niewidomych i niedowidzących ....
VIII. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY REWALIDACJI DZIECI NIEWIDO^ MYCH I NIEDOWIDZĄCYCH . . . . . . .
1. Rewalidacja małych dzieci niewidomych i niedowidzących .
2. Rewalidacja dzieci niewidomych i niedowidzących w wieku szkolnym
IX. REHABILITACJA PSYCHICZNA OCIEMNIAŁYCH . . .
1. Pojęcie rehabilitacji psychicznej ociemniałych ....
2. Metody rehabilitacji psychicznej ociemniałych ....
3. Wstępna rehabilitacja psychiczna pacjenta tracącego wzrok . 3.1. Informowanie pacjenta o ślepocie . . ' . S.2. Wstępne oddziaływanie psychoterapeutyczne .... 4. Właściwa faza rehabilitacji psychicznej ociemniałych
4.1. Psychoterapia indywidualna . . . . .
4.2. Psychoterapia grupowa . .
4.3. Socjoterapia ... . . . . • • •
4.4. Inne sposoby oddziaływania psychoterapeutycznego
5. Czynniki hamujące proces rehabilitacji psychicznej ociemniałych
X. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY ZAWODOWE REHABILITACJI NIEWIDOMYCH I NIEDOWIDZĄCYCH
1. Zakłady rehabilitacji zawodowej dla niewidomych
2. Spółdzielnie niewidomych i ogólnoinwalidzkie
Bibliografia
WSTĘP
W polskiej literaturze psychologicznej ważne miejsce zajmuje tematyka związana ze ślepotą. Pomimo że populacja niewidomych nie jest duża - ukazało się u nas stosunkowo wiele prac i artykułów poświęconych w całości lub częściowo uwzględniających psychologiczną problematykę tej grupy społecznej. W stosunkowo krótkim czasie udało si^ nam zgromadzić obszerną wiedzę z tego zakresu dzięki zainteresowaniu i zaangażowaniu kilku placówek oraz licznych psychologów - praktyków pracujących z niewidomymi. Wiedza ta jest jednak bardzo rozpro--szona i nie ujęta w systematyczną całość czy zwarty system. Stan ter powoduje, że osoby pragnące całościowo zapoznać się z tą problematyką zmuszone są do korzystania z różnych źródeł i pomimo to nie otrzymują pełnej wiedzy oraz odpowiedzi na wszystkie interesujące je pytania. Istnieje w tej chwili potrzeba zebrania wiedzy psychologicznej c niewidomych w pewną całość, z uwagi na brak tego rodzaju pracy w literaturze powojennej; praca M. Grzegorzewskiej pt. Psychologia niewidomych z 1926 r. jest trochę zdezaktualizowana i niekompletna (ukazał się tylko I tom).
W ostatnim okresie duże zainteresowanie na świecie, a także u nas w kraju zyskała psychologiczna problematyka związana z niedowidzeniem (słobowzrocznością). Zaczyna powstawać pewna psychologiczna wiedza o osobach niedowidzących, choć jest ona niewspółmiernie mniejszs niż wiedza o niewidomych.
Praca Psychologia niewidomych i niedowidzących jest próbą dokonania pewnej syntezy i systematyzacji dotychczas zgromadzonej psy etiologicznej wiedzy o niewidomych i niedowidzących oraz o wykorzystaniu-jej w praktyce psychologicznej1.
Składa się ona ź 2 części. Pierwsza część pt.: "Tyfiopsychologia teo retyczna" zawiera całokształt wiedzy tyflopsychologicznej, obejmujące
' Dla psychologii niewidomych ł niedowidzących' przyjęto określenie "tyfio psychologia", którym będziemy się posługiwać w tej pracy. Termin ten pochodzi od 3 starogreckich słów: typlos - niewidomy, psyche - dusza i logos - naukizagadnienia ogólne, jak też specyficzne dla różnych grup osób z defektem wzroku, a więc dzieci niewidomych, dzieci niedowidzących, ociemniałych i niewidomych w wieku starszym. Druga część pt.: "Tyfiopsy-chologia stosowana" poświęcona jest wykorzystaniu wiedzy tyfiopsy-chologicznej w działalności na rzecz niewidomych i niedowidzących.
Praca ta ma być swego rodzaju kompendium wiedzy tyfiopsycholo-gicznej. Jako skrypt centralny przeznaczona jest przede wszystkim dla studentów psychologii, zwłaszcza specjalizujących się w psychologii de-fęktologicznej, oraz studentów pedagogiki specjalnej, kierunku tyfiope-' dagogika. Poza tym mogą z niej korzystać różni specjaliści zajmujący się kształceniem, wychowaniem czy rehabilitacją niewidomych i niedowidzących, a więc psycholodzy, nauczyciele, wychowawcy, lekarze, pracownicy socjalni itd. Wzbudzić ona może także zainteresowanie członków rodzin, w których żyją niewidomi czy niedowidzący, a zwłaszcza rodziców mających dzieci z defektem wzroku.
Część pierwsza
TYFLOPSYCHOLOGIA TEORETYCZNA
I. OGÓLNE ZAGADNIENIA TYFLOPSYCHOLOGII
1. Znaczenie wzroku w życiu człowieka
Nie ulega wątpliwości, że znaczenie wzroku w życiu człowieka jest bardzo duże. Najlepiej może się przekonać o tym ten, kto go stracił. Rozważając to zagadnienie trzeba podkreślić, że wzrok odgrywa bardzo istotną rolę nie tylko w procesach poznania rzeczywistości. Z uwagi na t(r), że wszystkie procesy psychiczne są ze sobą zintegrowane i wzajemnie uwarunkowane, jego wartość znacznie wykracza poza sferę poznawczą.
Ogólnie znaczenie wzroku w życiu człowieka można rozpatrywać w zakresie:
- procesów poznawczych,
- działalności praktycznej, -
- orientacji przestrzennej,
- sfery emocjonalnej, . ^
-- komunikowania się z otoczeniem.
1.1. Znaczenie wzroku w procesach poznawczych
Dzięki procesom poznawczym człowiek ma możliwość tworzenia w świadomości subiektywnych obrazów obiektywnie istniejącej rzeczywistości. Według T. Tomaszewskiego (1971, s. 10) - rzeczywistość składa się z ciał, do których zalicza on przedmioty martwe, jak też organizmy żywe. 'Do rzeczywistości zalicza on także cechy ciał, stosunki, jakie istnieją między nimi, oraz procesy, jakim podlegają.
Biorąc pod uwagę możliwości percepcyjne niewidomych, rzeczywistość dzielimy na przedmioty i zjawiska. Do przedmiotów zaliczamy przedmioty martwe (stół, dom, kamień) i organizmy żywe (człowiek, zwierzę, ptak); charakteryzują się one określoną strukturą, która różni je między sobą, oraz względną stałością i niezmiennością. Zjawiska mają raczej
charakter czasowy i zmienny; należą do nich zdarzenia, procesy, czynności, stosunki, zależności i ciała w stanach niestałych (dzień, deszcz, jadący samochód, piłowanie, ogień).
Procesy poznawcze dostarczają człowiekowi informacji o przedmiotach, zjawiskach i ich związkach. Są więc one źródłem wiedzy o świecie, którą człowiek gromadzi i magazynuje w pamięci, a następnie wykorzystuje w swoim działaniu.
Dla kontaktowania się i poznawania rzeczywistości rozwinęły się w
-trakcie rozwoju filogenetycznego człowieka wyspecjalizowane narządy, tzw. narządy zmysłowe (zmysły) albo - używając terminologii neuro-psychologicznej - analizatory, których zadaniem jest analiza i synteza bodźców płynących z otoczenia. Każdy analizator składa się z 3 części,
a mianowicie:
\ - receptorów, czyli zakończeń nerwowych, które reagują na bodźce
-(podniety) i przetwarzają je w odpowiednie impulsy nerwowe,
- nerwu przewodzącego '(konduktora), który impulsy nerwowe przenosi do kory mózgowej,
- ośrodka mózgowego, czyli odpowiedniej partii komórek mózgowych, w 'których następuje dalsze przekształcenie impulsów nerwowych ^powstawanie elementarnych zjawisk psychicznych, jakimi są wrażenia. Każdy analizator odbiera z otoczenia właściwe dla siebie bodźce, które działają na jego receptory. Biorąc za podstawę kryterium styczności przedmiotu z organizmem - wszystkie analizatory, których receptory znajdują się na powierzchni ciała, tzw. eksteroanałizatory, można podzielić na: .
- teleanalizatory, które odbierają bodźce oddalone od organizmu; do
nich należą analizatory: wzrokowy, słuchowy, węchowy,
. ..--> kontaktoanalizatory, które reagują na bodźce w bezpośrednim zetknięciu się z nimi; należą do nich analizatory: dotykowy i smakowy1.
- ' W wyniku działania bodźców z otoczenia powstają w świadomości człowieka wrażenia stanowiące elementarne procesy poznawcze. Odzwierciedlają one nie całe przedmioty czy zjawiska, lecz tylko ich cechy, a więc barwę, dźwięk, kształt itd. Odzwierciedleniem całego przedmiotu czy zjawiska jest spostrzeżenie. Powstaje ono w wyniku równoczesnego działania przedmiotu czy zjawiska na wszystkie zmysły, człowieka, dzięki czemu wrażenia ulegają skojarzeniu. Spostrzeżenie jest-więc połączeniem różnych wrażeń, lecz nie jest to zwykła ich suma. Człowiek spostrzega przedmioty i zjawiska na tle dotychczasowego doświadczenia. Sensowna percepcja (spostrzeganie) polega właściwie na rozpoznawaniu
1 Czasami można spotkać określenie: zmysły "dalekosiężne" lub "dalekonośne" dla teleanalizatorów i zmysły "bliskosiężne" lub "bliskonośne" dla kontaktoanalizatorów.
10
^odpoznawamu) przecumolow i ^JBWISK. oict-z, na n-n ua^wam^.. ^yv^,u^^ żenią zostawiają ślad w naszej świadomości - zostają zakodowane w naszej korze mózgowej i połączone z dawnymi spostrzeżeniami. W każdej chwili mogą więc one być odtworzone w postaci wyobrażeń. W wyniku dalszych operacji umysłowych powstają pojęcia, które w formie ogólnej zawierają wiedzę o rzeczywistości. Spostrzeżenia, wyobrażenia i pojęcia wykorzystuje człowiek w myśleniu stanowiącym najwyższą
formę procesów poznawczych.
Mówiąc o znaczeniu wzroku w procesach poznawania rzeczywistości trzeba podkreślić, że jest ono bardzo istotne na poziomie powstawania wrażeń i spostrzeżeń. Hierarchicznie zajmuje on w nich najwyższe miejsce. Reaguje on na największą liczbę bodźców, które oddziałują na człowieka. Jak podaje J. Rothschild (1972, s. 274) - ,,udział wzroku w całkowitym procesie percepcji u osób nie wykazujących uszkodzeń narządów zmysłów bywa oceniany różnie, na ogół jednak ocenia się go na 84 - 90%. Zmysł słuchu jest ogólnie uważany za drugi z kolei najbardziej intensywnie wykorzystany zmysł w procesie percepcji".
Analizator (zmysł) wzrokowy podobnie jak inne analizatory składa się z 3 części. Receptory wzrokowe stanowią zakończenie nerwu wzrokowego, którym jest tzw. siatkówka znajdująca się na dnie gałki ocznej. Nerw wzrokowy dochodzi do ośrodka widzenia znajdującego się w płacie potylicznym kory mózgowej (tylna część czaszki)./
Receptory wzrokowe reagują na bodźce świetlne (światło), które pod względem fizycznym stanowią fale elektromagnetyczne o długości 370 -
-'750 milimikronów. Poniżej i powyżej tych długości znajdują się fale ' raewidzialne dla oka ludzkiego, lecz widzialne np. dla niektórych zwie-
•rząt. Człowiek widzi nie tylko światło jako jasność, lecz również barwy. Właściwie wszystko ma jakąś barwę. Jest to jedna z istotnych cech przedmiotów i zjawisk. Barwy dzieli się na:; ,
- achromatyczne, do których należą: biel, czerń i wszystkie odcienie barwy szarej (mieszanka barwy czarnej i białej),,
- chromatyczne, do której należą 4 barwy podstawowe: zielona, czerwona, żółta i niebieska, oraz pochodne od nich barwy mieszane, jak: seledynowa, brązowa, fioletowa itd.
Oprócz jasności (światła) i barwy dzięki wzrokowi człowiek widzi także kształt przedmiotów i zjawisk. Poznanie przedmiotów jako brył trójwymiarowych zapewnia człowiekowi widzenie obuoczne lub stereoskopowe.
Ponadto trzeba podkreślić, że dzięki wzrokowi człowiek poznaje rzeczywistość nie jako zjawisko statyczne, lecz dynamiczne - podlegające stałym zmianom, znajdujące się w ruchu (spostrzeganie zmian i ruchu).
Wzrok zapewnia człowiekowi konkretną i bezpośrednią wiedzę o świecie - o konkretnych przedmiotach i zjawiskach, która stanowi podstawę
11
do tworzenia wiedzy uogólnionej. Potrafi on najwierniej odzwierciedlić otaczającą rzeczywistość, którą człowiek stale poznaje i z którą się styka.
Mówiąc o znaczeniu wzroku w procesach poznawczych i zdobywaniu wiedzy konieczne jest także podkreślenie jego wartości w procesie czytania. Przeciętny człowiek każdego dnia zmuszony jest do odczytywania wielu różnych napisów, rysunków, tabel itd., z którymi spotyka się w sytuacjach życia codziennego czy zawodowego, nie mówiąc już o przeczytaniu gazety czy książki. Do tych celów wzrok jest właściwie potrzebny każdemu człowiekowi, który nauczył się czytać. Podobnie duże znaczenie ma wzrok przy pisaniu.
1.2. Znaczenie wzroku w praktycznej działalności człowieka
... Człowiek nie tylko poznaje rzeczywistość, lecz również ją zmienia - tworzy jej nowe elementy i podporządkowuje ją sobie zgodnie ze swoimi potrzebami, czyli działa. Zabawa, nauka, praca, czynny odpoczynek itd. to różne formy działania człowieka. Warunkiem tego działania są różnorodne umiejętności, których człowiek nabywa w ciągu życia. Dla naszych rozważań szczególnie istotna jest działalność praktyczna opierająca się na umiejętnościach praktycznych. Należą do nich umiejętności wykonywania ruchów i czynności (zespołów ruchów). Występują one przy wykonywaniu czynności życia codziennego, czynności zawodowych (produkcyjnych), poruszaniu się w przestrzeni itd. Zarówno wykonywanie nabytych już umiejętności praktycznych (ruchów i czynności), jak też nabywanie nowych wymaga współdziałania i koordynacji kilku analizatorów, przy czym współdziałanie analizatorów kinestetycznego i wzrokowego ma zasadnicze znaczenie. Jest to tzw. koordynacja wzrokowo-ruchowa. Do tego współdziałania włączany jest także w wielu sytuacjach i w określonym zakresie zmysł słuchu.
Funkcję wzroku w działalności praktycznej - przy wykonywaniu różnorodnych czynności sprowadzić można do:
- funkcji orientacyjnej, polegającej na informowaniu o zachodzących zmianach v/ miejscu, w którym czynność jest wykonywana, celem reagowania na nie odpowiednim dostosowaniem zachowania,
- funkcji 'kierującej lub regulującej przebieg wykonania czynności,
- funkcji kontrolującej przebieg i efekt wykonywanej czynności. Wzrok odgrywa więc podstawową rolę w wykonywaniu różnych ruchów i czynności. I. W. Sołowjowa (1976, s. 22) pisze, że "głównym kontrolerem i regulatorem ruchów jest analizator wzrokowy".
Podobnie przedstawia się sprawa z kształtowaniem nowych ruchów i czynności, 'których człowiek uczy się przez całe życie, Wspólna praca analizatorów kinestetycznego i wzrokowego jest również niezbędna do osiągnięcia zamierzonych efektów w tym okresie.
12
•Proces kształtowania ruchu czy zespołu ruchów (czynności) składa się z kilku etapów:
-^ - zapoznania z ruchem, czyli zademonstrowania wzoru ruchu,
- nabycia umiejętności wykonania ruchu,
- przejścia umiejętności w trwały nawyk ruchowy i osiągnięcie określonej sprawności.
Szczególnie istotna rola przypada analizatorowi wzrokowemu w pierwszym etapie, w etapie zapoznania się ze wzorem - modelem ruchu czy zespołu ruchów ściśle ze sobą połączonych i skoordynowanych, które ma -opanować. O ile chodzi o małe dzieci, to uczą się one w poważnym zakresie nowych ruchów i czynności w drodze naśladownictwa. Obserwują one, jak inni je wykonują, a następnie starają się ich naśladować. W ten sposób dzieci starają się samodzielnie nauczyć takich czynności, jak ubieranie się, jedzenie itd. Wyrazem tendencji naśladowczych są różne zabawy dzieci, w których naśladują czynności (zajęcia) wykonywane przez dorosłych. Zresztą i dorośli, którzy właściwie muszą stale uczyć się nowych umiejętności praktycznych, tez korzystają bardzo często z metody obserwacji i naśladowania innych. ,'1. •
Tak samo przy systematycznej nauce praktycznych umiejętności podstawową metodę stanowi pokaz - wizualna demonstrac-ja modelu, wzoru ruchu czy czynności, jaką dziecko czy osoba starsza ma opanować. Metoda ta jest powszechnie stosowana poczynając od zajęć wychowawczych w przedszkolu, następnie w szkole, zwłaszcza w nauce zawodu, i we wszelkich innych zajęciach, których celem jest przyswojenie sobie pewnych praktycznych umiejętności. Można więc stwierdzić, że udział wzroku w tym procesie jest zasadniczy. Funkcja wzroku nie kończy się tylko na pierwszym etapie, kiedy człowiek wzrokowo poznaje ruch, który ma się nauczyć wykonywać. W dalszych etapach funkcja wzroku jest również dość istotna i sprowadza się do funkcji, które zostały omówione przy zagadnieniu wykonywania ruchów i czynności już wyuczonych, a więc funkcji orientacyjnej, regulacyjnej i kontrolnej. W pewnym zakresie w wypełnianiu tych funkcji ze zmysłem wzroku współdziała także zmysł słuchu.
Dopiero po krótszym lub dłuższym okresie ćwiczenia rola wzroku i słuchu zmniejsza się na korzyść analizatora kinestetycznego, który staje się zdolny do wykonywania, regulowania i kontrolowania czynności ruchowych. W ten sposób narząd ruchowy, np. kończyna górna, staje się narządem samoregulującym wykonywany przez siebie ruch. W miarę jak dana czynność wykonywana jest w sposób nawykowy, a więc bez udziału wzmożonej regulacji i kontroli wzroku, wzrasta sprawność.
Tak więc rola wzroku w działalności praktycznej jest również dość istotna, podobnie jak w procesie poznania rzeczywistości, i bez jego sprawnego funkcjonowania występują u człowieka określone trudności w wykonywaniu różnorodnych ruchów i czynności.
13
1.3. Znaczenie wzroku w orientacji przestrzennej i poruszaniu się
Z Kolei należy podkreślić znaczenie bodźców wizualnych (wzrokowych) dla orientacji przestrzennej i poruszania się. Wynika ono przede wszystkim stąd, że zmysł wzroku należy do teleanalizatorów, reagujących na bodźce pochodzące od przedmiotów znajdujących się w znacznej adiegłości. Orientacja przestrzenna jest warunkiem samodzielnego i bez-3iecznego poruszania się. A. Dąbrowski (1964, s. 7) określa ją jako "kontrolę ciała wobec otoczenia w odniesieniu do miejsc, rzeczy i osób; zdawanie sobie sprawy z rozmiarów i kształtów otaczającej przestrzeni oraz wielkości, kształtów i rozmieszczenia w niej przedmiotów". U osób wi-izących zasadnicze znaczenie w orientacji przestrzennej odgrywa niewątpliwie wzrok, natomiast inne zmysły pełnią rolę pomocniczą i drugorzędną. Dzięki bodźcom wizualnym człowiek potrafi ściśle lokalizować irzedmioty i zjawiska w przestrzeni, a więc ustalać kierunek i ich od-egłość w odniesieniu do siebie. Ponadto wzrok przekazuje mu bieżące nformacje, co się wokół niego dzieje i znajduje, jakie zmiany dokonują ię w najbliższym otoczeniu. Jednym wejrzeniem otrzymuje człowiek >braz otoczenia i jego szczegółów, który pozwala mu na prawidłowe ibranie kierunku swojej marszruty i unikanie ewentualnych przeszkód są drodze. Stała wzrokowa obserwacja otoczenia w trakcie poruszania się pozwala mu na regulowanie i kontrolowanie się czy zmierza do obra-iego celu. Z uwagi na to, że wzrok działa przez cały okres czuwania :złowieka - od rana, kiedy się budzi, aż do wieczora, kiedy zasypia - :apewnia on mu też stałe poczucie bezpieczeństwa.
.4. Znaczenie wzroku w sferze emocjonalnej
Z psychologii ogólnej wiadomo, że emocje powstają m. in. pod wpływem bodźców zmysłowych. Towarzyszą one wrażeniom i spostrzeże-.iom. Z uwagi na to, że receptory wzrokowe reagują na największą ilość óżnorodnych bodźców, zmysł wzroku odgrywa również dominującą olę w genezie emocji pochodzenia zmysłowego. Każdy bodziec wizualny aa więc również określoną wartość emocjonalną, czyli zdolność wywoływania emocji. Emocje, których źródłem są wrażenia i spostrzeżenia wzrokowe, mogą mieć zarówno znak dodatni, a więc charakteryzować się irzyjemnością, zadowoleniem, jak również znak ujemny - niezadowólcie, nieprzyjemność.
...
AGARR