Lipinski E. Utajone Tikkune Soferim i domniemane Atbasz. Z badań nad tesktem Biblii Hebrajskiej.pdf

Studia Judaica 13: 2010 nr 1(25), s. 1-25

A r t y k u ł y

Edward Lipiński

Bruksela

UTAJONE TIKKUNE SOFERIM I DOMNIEMANE ATBASZ

Z BADAŃ NAD TEKSTEM BIBLII HEBRAJSKIEJ

HIDDEN tikkune soferim AND AN ASSuMED atbash

Summary

Tikkune soferim are changes in the text of the Bible made by early scribes in places which

could be offensive or show lack of respect for God, and in proper names of heathen

deities. To the cases registered by the members of the Great Synagogue or discovered

by modern scholars, one can add the names of Az’azel, Nimrud, Nisroch, and Nibhaz,

coined from Azaz’el, Marduk, Sarrukin, and Ibnahaz by a simple change or metathesis

of one letter. These tikkune soferim have a meaning appropriate to the context, viz. ‘the

goat is gone’, ‘we shall revolt’, ‘we shall join ( nśrk )’ the murderers of Sennacherib. * Bêt-

Sarrukīn was no temple, as assumed by the soferim , but the Aramaic name of the palatial

complex built by Sargon II at the site of Khorsabad, near Nineveh. The interpretation of

Nibhaz is more complicated because of the variants in the Septuagint, but we know that

Ibnahaz was an Elamite divinity. A different kind of change is supposed to hide behind

the name of Sheshak, which is often regarded as a cipher of Babylon, the name of which

would have been changed by the process called atbash . The latter consisted in exchanging

the characters of one name, counted from the beginning of the Hebrew alphabet, for

corresponding characters counted from the end. Thus, ’ aleph could be replaced by tāw ,

bêt could be replaced by shīn , etc. Instead, a better knowledge of Babylonian phonology

shows that Ššk is a phonetic spelling of the shortened name Shamash-shum-ukin.

Tradycja rabiniczna była świadoma poprawek wprowadzonych do

tekstu biblijnego w późnej epoce perskiej i w czasach hellenistycznych

przez członków tzw. Wielkiej Synagogi. 1 Ich celem było usunięcie wy-

razów mogących być zrozumiałymi w sensie bałwochwalczym lub urą-

1 Grono tych „pisarzy”, zasadniczo znawców Pisma świętego, jest nam znane tylko

z późniejszej tradycji. Zob. H. Englander, The Men of the Great Synagogue , w: Hebrew

Union College Jubilee Volume , Cincinnati 1925, s. 145-169; H. Mantel, The Nature of

the Great Synagogue , „Harvard Theological Review” 60 (1967), s. 69-91.

EDWARD LIPIńSKI

gającym boskiemu majestatowi. Przeróbki te, znane w literaturze talmu-

dycznej pod nazwą tiqqūnē soferīm , posiadały więc wybitnie teologicz-

ny charakter i nie miały nic wspólnego z krytyką tekstualną. 2 Jedenaście

przykładów zarejestrowano w Mechilcie R. Iszmaela ( Szirata 6), a siedem

w Sifrei 84 do Księgi Liczb. Poprawki te występują później w midraszach

Tanchuma, 3 Bereszit Rabba 4 49, 7 i Szemot Rabba 13, 1. Większość z nich

zgodnie przyjęli współcześni egzegeci, a wnikliwe badania tekstu hebraj-

skiego wykryły ich większą ilość.

Jedną z najlepiej znanych „poprawek” tego rodzaju jest imię Isz-

-boszet, „Człek hańby”, które przerobiono z Isz-Baal, „Człek Baala”,

z wyjątkiem ustępów w I Krn 8, 33 i 9, 39, gdzie zachowała się pierwotna

forma imienia. 5 Przeróbki nie były więc wprowadzane systematycznie we

wszystkich księgach, co zdaje się wskazywać, że powstały w okresie, gdy

księgi biblijne nie stanowiły jeszcze zwartej całości. Ponieważ Septuagin-

ta zawiera już ową przeróbkę w II Sm 2-4, można ją datować na lata ok.

300 p.n.e. Baala zastąpiono wyrazem boszet także w imieniu Merib-Baala

(I Krn 8, 34), z którego powstał Meiboszet (II Sm 4, 4), i w imieniu Jerub-

-Baala (Sdz 6, 32), tj. „Sędziego” Gedeona, który zwie się Jerubboszet

w II Sm 11, 21. Pozytywna interpretacja wyrazu boszet w pośmiertnym ar-

tykule H.-P. Müllera 6 nie liczy się z oczywistymi przeróbkami tych imion. 7

2 C. McCarthey, The Tiqqune Sopherim and Other Theological Corrections in the

Masoretic Text of the Old Testament (Orbis Biblicus et Orientalis 36), Freiburg/Schweiz–

Göttingen 1981. Por. D. Barthélemy, Les Tiqquné Sopherim et la critique textuelle de

l’Ancien Testamen t, w: Congress Volume. Bonn 1962 (Vetus Testamentum. Supplements

9), Leiden 1963, s. 285-304 = Études d’histoire du texte de l’Ancien Testament (Orbis

Biblicus et Orientalis 21), Fribourg–Göttingen 1978, s. 91-110; Sh.M. Paul, L.I. Rabi -

novitz, Euphemism and Dyphemism , w: Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1971, t. 6,

kol. 959-962, wraz z bibliograią.

3 Midrasz Tanchuma , wyd. S. Buber, Wilno 1885, Be-szallach 16.

4 Bereshit Rabba. Codex Vatican 30 (Ms. Vat. Ebr. 30) , Jerusalem 1971, wstępem

zaopatrzył M. Sokoloff.

5 Istnienie podobnych przeróbek Pisma świętego było przyjęte bez zastrzeżeń w pol-

skich sferach katolickich; zob. np. Podręczna encyklopedia biblijna , red. E. Dąbrowski,

Poznań 1959, t. I, s. 491. Imię ’šb‘l mogło jednak znaczyć pierwotnie „Dał Baal”, tj. Asz-

-Ba‘al ; zob. E. Lipiński, ’šb‘l and ’šyhw , and Parallel Personal Names , „Orientalia

Lovaniensia. Periodica “ 5 (1974), s. 5-13.

6 H.-P. Müller, Der Gottesname B‘l und seine Phraseologien im Hebräischen und

im Phönizisch-Punischen , „Journal of Semitic Studies” 50 (2005), s. 281-296 (zob. s. 289-

291).

7 Autor nie zwrócił uwagi na pewne fakty: 1° ( ’ ) bšt w onomastyce fenicko-punickiej

jest imieniem egipskiej bogini Bastet/Ubasti; 2° hebrajski i akadyjski wyraz bōšet/baštu ,

„orgazm, wytrysk nasienia”, może odnosić się do bogów, ale nie zastępuje ich imion.

UTAJONE TIKKUNE SOFERIM I DOMNIEMANE ATBASZ

Inny przykład spotykamy w I Sm 3, 13, gdzie Bóg każe Samuelowi

powiadomić Helego, że ukarze ostatecznie jego dom, „synowie jego bo-

wiem ich ( lhm ) przeklinają, a on ich nie skarcił”. Septuaginta tłumaczy

natomiast: „ponieważ jego synowie przeklinali Boga”. Masoreci zazna-

czają, że lhm to przeróbka pisarska imienia boskiego ’lhjm , polegająca na

usunięciu początkowego alef i samogłoskowego jod. Gdzie indziej, u pro-

roka Habakuka (Ha 1, 12), czytamy: „Czyż nie jesteś odwieczny, o Panie,

Boże mój, Święty mój! Nie umrzemy!” Tymczasem paralelizm wskazuje,

że należy czytać „Ty nie umrzesz!” Rzeczywiście, tradycja masorecka

przechowała informację, że pierwsza osoba liczby mnogiej nmwt jest tu

poprawką drugiej osoby tmwt. Podobnie u Ez 8, 17 zastąpiono j w ’ pj ,

„Mój nos”, przez m , „ich nos”, a w Hi 7, 20 usunięto końcowe k , które

znajdowało się jeszcze w hebrajskim pierwowzorze Septuaginty: „prze-

ciw Tobie”.

Innego typu interwencję pisarską można znaleźć w Sdz 18, 30, gdzie

mowa jest o Jonatanie, „synu Manassego” ( mnšh ), który był kapłanem

plemienia Dan. Dawni tłumacze odczytywali jednak mšh , a w samym tek-

ście masoreckim literę n w imieniu mnšh zapisano nad linią. Nie ma wąt-

pliwości, że jest to poprawka, która miała na celu oddalenie od potomstwa

Mojżesza zarzutu posługiwania w sanktuarium Danitów, gdzie czczono

rzeźbiony wizerunek Boga. Do tego powszechnie znanego wyjaśnienia

przeróbki Kodeks 118-Z-42 z madryckiej biblioteki uniwersyteckiej 8 do-

daje interpretację moralną „zawieszonej” litery n : „Jeśli nawróci się on

[tj. Jonatan] i wróci do Boga, zwany będzie «synem Mojżesza», ale jeśli

tego nie uczyni, zwany będzie «synem Manassego»”. 9 W II Krl 23, 13

tekst masorecki wymienia „Górę Zatraty” ( hmšhjt ), podczas gdy Septu-

aginta i Targum zakładają formę hmšhh , by tłumaczyć „Góra Oliwna”.

Z powodu idoli, którym oddawano tam cześć, uznano za właściwe wy-

mianę końcówki, tak by czytać „Góra Zatraty”.

Obok tych dyskretnych poprawek w źle brzmiącym słowie, stosowano

także procedury bardziej radykalne. Kilkakrotnie zastąpiono czasownik qll ,

„przeklinać”, przez brk , „błogosławić”, w miejscach, gdzie chodzi o Boga.

Tak jest np. w Ps 10, 3, w Hi 1, 5; 2, 9, w I Krl 21, 10 i 13. Decydujący jest

8 Kompletny opis manuskryptu podają: C.D. Ginsburg, Introduction to the Mas-

soretico-Critical Edition of the Hebrew Bible , New York 1966, s. 771-776; F.J. del Bar-

co del Barco, Catálogo de manuscritos hebreos de la comunidad de Madrid I, Madrid

2003, s. 109-112.

9 E. Martín Contreras, Continuity of the Tradition : Masorah with Midrashic

Explanations , „Journal of Semitic Studies” 50 (2005), s. 329-339 (zob. s. 334).

EDWARD LIPIńSKI

ten ostatni tekst, ponieważ wyrażenie „przeklinać Boga i króla” powraca

u Iz 8, 21, gdzie go nie poprawiono. Znane jest także podstawienie imienia

Elohim zamiast Jhwh w „psałterzu elohistycznym”. Podobnie zastąpiono

przez šqs , „obrzydliwość”, „tabu”, wyrazy ’lhj , „bogowie”, w II Krl 23, 13

i b‘l w Dn 12, 11, gdzie chodzi o boga Baalszamima.

Praktyka ta znana jest także z literatury epoki talmudycznej. W starym

midraszu Bereszit Rabba do Księgi Rodzaju nazwano pewne święto po-

gańskie jōm nibbōl , „dzień zguby”. 10 Ponieważ uroczystości te nazywają

się u proroka Ozeasza (Oz 2, 15) j e mê hab-b e ‘ālīm , „dniami Baalów”, nie-

trudno zauważyć, że jōm nibbōl to pierwotnie jōm bōlīn , „dzień Baalów”,

jako że forma imienia boskiego Bōl często występowała w epoce grecko-

-rzymskiej, nie tylko w Palmyrze, 11 ale też i w innych regionach Bliskie-

go Wschodu. Świadectwo antycznej leksykograii, która wzmiankuje bó-

stwo imieniem Βολ(ας/ος), 12 zgadza się z danymi z Palmyry i z semicki-

mi imionami własnymi Anatolii południowowschodniej, gdzie spotyka-

my formy Aζαρ-Βολλας ( ‘zrb‘l ), „Bol wspomógł”, Βαρ-Βολλας ( brb‘l ),

„Syn Bola”, Μιορ-Βολλας ( mhrb‘l ), „Bol pośpieszył”. 13 Inny przykład

przeróbki na ni - wyrazu określającego siły nadprzyrodzone spotykamy

w magicznym tekście z kairskiej genizy. Greckie słowo „tron” występuje

często w literaturze talmudycznej jako trwns lub trwns , a tymczasem we

wspomnianym zaklęciu przekręcono je na ntrws , ponieważ odnosi się do

potęgi szatańskiej: bšm ntrws syh d-ghn(m) w-bšm sm’l stn’, 14 „w imię

Czarnego 15 Tronu Gehenny i w imię Szatana Sama’ela”. Nie dodawano

zatem litery n , ale po prostu przestawiano ją, czasami utożsamiając z nią

inną literę o podobnym kształcie.

Do biblijnych tikkkune soferim można dorzucić minimalne poprawki

występujące w imionach Azazela, Nemroda, Nesrocha i Nebhaza, a po-

10 Midrasz Bereszit Rabba 87, 7.

11 H. Seyrig, Antiquités syriennes, 93. Bêl de Palmyre , „Syria” 48 (1971), s. 85-

114 (zob. s. 86-87); M. Gawlikowski, Le temple palmyrénien (Palmyre VI), Warszawa

1973, s. 63; tenże, Les dieux de Palmyre , w: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt

II/18, 4, Berlin 1990, s. 2605-2658 (zob. s. 2608-2609).

12 K. Latte, Hesychii Alexandrini Lexicon I, København 1953, s. 45, pod hasłem

Adonis .

13 L. Zgusta, Kleinasiatische Personennamen , Prag 1964, § 19, 148, 923.

14 J. Naveh, Sh. Shaked, Amulets and Magic Bowls. Aramaic Incantations of

Late Antiquity , Jerusalem 1985, s. 232, Geniza 6: 3,2.

15 Wyraz syh zapożyczony jest z irańskiego siyā(h) ; zob. G. Widengren, Iranisch-

-semitische Kulturbegegnung in parthischer Zeit , Köln–Opladen 1960, s. 100; H.S. Ny -

berg, A Manual of Pahlavi II . Glossary , Wiesbaden 1974, s. 176.

UTAJONE TIKKUNE SOFERIM I DOMNIEMANE ATBASZ

legające na przestawieniu lub wymienieniu tylko jednej litery. Ponieważ

chodzi tu o obce imiona własne, przeróbki te nie były dostrzegalne na

pierwszy rzut oka.

1. AZAZEL

Azazel występuje w opisie rytualnego wypędzenia kozła ( śā‘īr ) na

pustynię, przekazanym w Kpł 16. Imię zapisane jest ‘ z’zl w zachowanych

manuskryptach masoreckich (Kpł 16, 8.10.26), ale pewne komentarze

rabiniczne są najwidoczniej oparte na pisowni ‘ zz’l , gdyż interpretują to

imię w sensie „silny i twardy” (‘ z wqšh ). Należy tu wskazać na traktat

Joma 67b Talmudu Babilońskiego, na midrasz Sifra do Księgi Kapłań-

skiej ( Acharei mot 2, 1) i na Targum Pseudo-Jonatana do Kpł 16, 10. 16

Znaczenie „być silnym” odpowiada podstawowemu użyciu rdzenia ‘ zz

i wyrazów pochodnych, 17 a pisownia ‘ zz’l jest istotnie poświadczona na

amuletach żydowskich z epoki rzymskiej i bizantyjskiej, 18 w Sefer ha-Ra-

zim 2, 2 z epoki talmudycznej 19 i innych pismach. 20 Zachowała się również

w pierwszej z czterech wzmianek Azazela w Pięcioksięgu samarytańskim

i w syryjskim tłumaczeniu Peszitty (‘ zz’jl ). Prócz tego poświadczona jest

na Zwoju Świątynnym z Qumran (11Q19, 26, 13), w peszerze dotyczącym

okresów historii 21 i prawdopodobnie w aramejskiej Księdze Gigantów. 22

Dyskusje na temat znaczenia imienia „Azazel” 23 rzadko liczą się

z faktem, że paralelizm między Jahwe a Azazelem w Kpł 16, 8 dowodzi,

16 H. Tawil, ‘ Azazel the Prince of the Steppe: A Comparative Study , „Zeitschrift für

die alttestamentliche Wissenschaft” 92 (1980), s. 43-59 (zob. s. 44).

17 S. Wagner, ‘zz , w: Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament VI, Stuttgart

1989, kol. 1-14, i w: Theological Dictionary of the Old Testament XI, Grand Rapids 2001,

s. 1-11.

18 R. Kotansky, Two Inscribed Jewish Aramaic Amulets from Syria , „Israel Explo-

ration Journal” 41 (1991), s. 267-281 (zob. s. 275, wiersz 7).

19 M.A. Morgan, Sefer ha-Razim. The Book of the Mysteries , Chico, Ca, 1983, s. 88.

20 M. Schwab, Vocabulaire de l’angélologie d’après les manuscripts hébreux de la

Bibliothèque Nationale , Paris 1897, s. 209.

21 4Q180, 1, 7 i 8; 4Q181, 2, [1 i 2].

22 4Q203, 7, I, 6, gdzie można też czytać ‘ zz [’] l . Zob. J.T. Milik, The Books of

Enoch. Aramaic Fragments of Qumran Cave 4 , Oxford 1976, tabl. XXXI, gdzie należy

wziąć pod uwagę cień po pierwszej literze z .

23 M. Münnich, Azazel – nowe interpretacje , „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 55

(2002), s. 89-108; tenże, Obraz Jahwe jako władcy choroby w Biblii hebrajskiej na tle

bóstw bliskowschodnich , Lublin 2004, s. 155-173. Por. H. Frey-Anthes, Unheilsmächte

und Schutzgenien, Antiwesen und Grenzgänger. Vorstellungen von „Dämonen” im alten

Israel (Orbis Biblicus et Orientalis 227), Fribourg–Göttingen 2007, s. 218-241.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: