Ewolucja natury ludzkiej Marek Konarzewski prof. biologii Uniwersytet Białystok.pdf

MAREKKONARZEWSKI

EWOLUCJANATURY LUDZKIEJ 1

Wstęp

Pod względem cech biologicznych człowiek jest bez wątpienia częścią świata

ożywionego.Ludzkie DNA składasię z tychsamychelementówco DNA wirusów,

a wiele podstawowych procesów biochemicznych, przebiegających w komórkach

ludzkiego ciała, nie różni się od procesów zachodzących w komórkach roślin czy

zwierząt bezkręgowych. Przekonanie o jedności świata ożywionego stało się pa

radygmatem, zaś tłumacząca je teoria doboru naturalnego jest najważniejszym

narzędziem metodologicznym współczesnej biologii. Jednakże oddziaływanie teo

rii doboru naturalnego sięga daleko poza dociekania naukowe. Jej uznanie stoi

bowiem w sprzeczności z literalną interpretacją Księgi Rodzaju, co przez dzie

siątki lat było zarzewiem konﬂiktu teologii z darwinizmem.

Wchwiliobecnejkonﬂikttenzdecydowaniestraciłnaostrości,wdużejmierze

za sprawą głośnego listu Jana Pawła II, skierowanego w 1996 roku do członków

Papieskiej Akademii Nauk, w którym Papież stwierdził: „...nowe zdobycze nauki

każą nam uznać, że teoria ewolucji jest czymś więcej niż hipotezą” 2 . Późniejsze

wypowiedzi niektórych hierarchów, na przykład Kardynała Schonborna, starały

się umniejszyć znaczeniepapieskiegoprzesłania.Choć jasnowskazująone naróż

1 Wykładwygłoszony wramachkonferencji„Człowiek–stworzenieczytwórewolucji”,zorga

nizowanej przez Międzywydziałową Katedrę Teologii Katolickiej Uniwersytetu w Białymstoku,

Katedrę BiologiiMolekularnej AkademiiMedycznej w Białymstokuoraz KatedręBioetyki iAn

tropologii Filozoﬁcznej Uniwersytetu w Białymstoku w dniach 11–13 kwietnia 2005 r.

2 „L’Osservatore Romano” 1, 1997, s. 18–19.

MAREK KONARZEWSKI

nice zdań dzielące duchownych kościoła katolickiego, to można dziś z dużą dozą

pewności stwierdzić, iż chrześcijańskipogląd na istotę człowiekajest do pogodze

nia z wizją kreowaną przez darwinizm. To ostatnie stwierdzenie obwarowanejest

jednak bardzoistotnym warunkiem,wyartykułowanymzresztąwe wspomnianym

papieskim przesłaniu. Jan Paweł II powołuje się w nim na św. Tomasza 3 oraz

Encyklikę Humani Generis 4 Piusa XII, przypominając, że zarówno intelekt czło

wieka,jakijegoduchowośćpochodząodBoga.Zatemoile Magisterium Kościoła

katolickiego jest skłonne zaakceptować teorię Darwina w odniesieniu do ﬁzycz

ności człowieka, to w przypadku umysłowości Homo sapiens kreśli wyraźną linię

demarkacji, odgradzającą badania naukowe od tego, co uważa za kwintesencję

natury ludzkiej, a szczególności jej pierwiastek duchowy. Choć natura ta nie jest

wprzytaczanychtekstachwyraźnieokreślana,tozdużądoząpewnościnależałoby

do niej również zaliczyć etykę i moralność, a także uczucia wyższe, na przykład

miłość i altruizm.

Trzebawyraźniepowiedzieć,że z gruntutomistycznenauczanieKościołado

tyczącewieluistotnychelementównaturyczłowiekajestkontestowaneprzezczęść

przyrodników.Wostatnichtrzydziestulatachnajpierwwśródsporejgrupybiolo

gów, a potem również wśród psychologówzaczęły upowszechniać się przekonania

negujące wyjątkowy charakter natury ludzkiej. Ich wyraziciele postrzegają ewo

lucję ludzkiego intelektu jako kontinuum, którego poszczególne aspekty dadzą

się wywodzić z rudymentarnych cech posiadanych przez zwierzęta. Ich zdaniem

nadrzędnąmotywacjąludzkichzachowańjestmaksymalizacjadarwinowskiegodo

stosowania( ﬁtness ),rozumianegojakorozprzestrzenianiekopiigenówwkolejnych

pokoleniach.Wypada również stwierdzić,że z punktu widzenia metodologiinauk

ścisłych postrzeganie poszczególnych aspektów natury ludzkiej jako rezultatów

działania doboru naturalnego i formułowanie takiego stanowiska w postaci hi

potezy jest w pełni uprawnione. Choć część badaczy wypowiadających się na

ten temat (na przykład biolog ewolucyjny Richard Dawkins i paleontolog Steven

J. Gould) jest ewidentnie inspirowana ateizmem, to z całą pewnością nie można

góry zakładać, że badania nad ewolucją natury ludzkiej mają za cel przywłasz

czenie przez naukę znacznej części sacrum . Jak jednak się za chwilę okaże, zasto

sowanie teorii ewolucji do badania cech intelektu człowieka może być oskarżane

o odzieranie niektórych ludzkich uczuć wyższych (na przykład altruizmu) z ich

nadzwyczajności bądź też o dostarczanie usprawiedliwień dla zachowań potępia

nych przez etykę chrześcijańską, na przykład zdrady małżeńskiej i nieuczciwości.

Już choćby z tego powodu współczesne badania ewolucyjne nad naturą ludzką

powinny stać się obiektem zainteresowaniateologii, etyki i ﬁlozoﬁi.

3 Summa Theologica , I–II, q. 3, a. 5, ad 1.

4 Humani Generis , AAS 42 (1950), s. 575.

EWOLUCJA NATURY LUDZKIEJ

1. Czy ludzkiezachowania mogły powstać na drodze

doboru naturalnego?

Warunkiem sine qua non powstania jakiejkolwiek reﬂeksji intelektualnej jest

posiadanie świadomości własnego istnienia. Świadomość jest zdolnością do do

świadczania „ja”,tj. doświadczaniaodrębnościwłasnegoistnienia względem ota

czającej rzeczywistości. Coraz większa część badaczy skłonna jest przyznać, że

zwierzęta, a szczególnie ptaki i ssaki są w mniejszym lub większym stopniu świa

dome. Czemu taka świadomość miałaby służyć? W najprostszej postaci świado

mość odrębności własnego „ja” od otaczającego świata pozwala na planowanie

własnego zachowania, czego najprostszym przejawem jest umiejętność przepro

wadzenia tzw. „manewru ominięcia”, do wykonania którego zdolne są również

niektórebezkręgowce,naprzykładośmiornice.Polegaonnaprecyzyjnymzaplano

waniutrasydotarciadocelu(naprzykładmiejsca,wktórymznajdujesiępokarm)

zominięciemprzeszkódterenowych,uniemożliwiającychbezpośrednikontaktsen

sorycznyztymżecelem.Wykonanietakiegomanewrumożliwejestjedynieuorga

nizmówposiadającychzdolnośćdotraktowaniasiebiejakowyróżnionegowczasie

i przestrzeni punktu odniesienia, względem którego może on dokonać projekcji

swoichprzyszłychzachowań.Powszechnośćtakiejumiejętnościwświeciezwierząt

niewątpliwie wskazuje na to,że rudymenty świadomościmogąpowstać w następ

stwie działania selekcji naturalnej. W podobny sposób najprawdopodobniej ewo

luowały znacznie bardziej złożone formy aktywności intelektualnej. Jak słusznie

zauważaB.Lindahl 5 ,umożliwiałyonesymulowanieprzyszłychwydarzeńwwirtu

alnymświecietworzonymprzezmózg.Takazdolnośćprzyczyniałasiędotrafnego

przewidywania przyszłości, co z kolei znacznie zwiększało darwinowskie dostoso

wanie.Czyjednaknapodobnejzasadziemożnarównieżwywieśćpowstanieuczuć

wyższych, etyki oraz będących pod ich wpływem zachowań?

Jedną z postaw niezwykle cenionych we wszystkich największych systemach

religijnych jest altruizm. Bezinteresowna troska o dobro innych oraz gotowość do

największych poświęceń nie jest jednak cechą wyłącznie ludzką. Większość zwie

rząt broni swego potomstwa, często czyniąc to z narażeniem życia. Powszechnie

znanym przykładem zachowań altruistycznych jest poświęcenie pszczółrobotnic,

gotowych zginąć w obronie własnej rodziny. Czy jednak takie zachowania są rze

czywiście„bezinteresowne”?Pytanietooddawnaintrygowałobiologów,samozaś

istnienie altruizmu stanowiło bardzo poważny problem badawczy. Jeśli bowiem

przyjmiemy, że altruiści ponoszą koszty swoich zachowań, a przecież bez kosz

tów nie ma mowy o altruizmie, to takie zachowaniestoi w jaskrawejsprzeczności

5 B. I. B. Lindahl, Consciousness and biological evolution , „Journal of Theoretical Bio

logy” 187, 1997, s. 613–629.

MAREK KONARZEWSKI

zpodstawowympostulatemteoriidoborunaturalnego,jakimjestmaksymalizacja

tempa kopiowania własnych genów. Innymi słowy, geny altruistów nie mogłyby

się utrzymywać w kolejnych pokoleniach, jeśli tylko inne osobniki byłyby mniej

skłonne do altruistycznych zachowań.A przecież codzienna obserwacja uczy nas,

że altruizm nie jest, niestety, zjawiskiem powszechnym, zarówno wśród zwierząt,

jak i ludzi.

Zagadkaistnieniaaltruizmuzostałarozwiązanaw1964rokuprzezwybitnego

brytyjskiego biologia W. D. Hamiltona. Zauważył on, że większość aktów altru

izmu obserwowanych u zwierząt ma miejsce wśród najbliższych krewnych, tak

jakwewspomnianymprzedchwiląprzykładziepszczół.Wobrębierojuwszystkie

siostryrobotnice noszą w swych ciałach kopie identycznych genów, które dzielą

równieżz królowąmatką.Hamiltonwykazał,żewsytuacjitakbliskiegospokrew

nienia często opłaca się nawetpoświęcić życie w obronie najbliższej rodziny, o ile

tylko przyczyni się to do propagowaniawspólnego materiału genetycznego.Zdol

ność do desperackiej obrony własnego roju, z której słyną pszczoły, okazuje się

więc nie tyle wspaniałymprzykłademaltruizmu,co raczejgenetycznegoegoizmu.

Nie trzeba było długo czekać, by opisany przez Hamiltona mechanizm doboru

(zwany doborem krewniaczym) został zastosowany w odniesieniu do zachowań

człowieka.Niedługo potemnarodziłasię socjobiologia,apo niej psychologiaewo

lucyjna.

2. Odsocjobiologiido psychologiiewolucyjnej

Twórcą socjobiologii jest wybitny amerykański biolog Edward O. Wilson,

który większość swej naukowej kariery poświecił badaniom owadów społecznych.

Jednak to nie te badania uczyniły go sławnym. W 1975 roku Wilson opubliko

wał obszerną książkę zatytułowaną Sociobiology , zawierającą jednoznaczną suge

stię, że genetyczne mechanizmy dyktujące zachowania, na przykład wspomnia

nych pszczół, odnoszą się również do społeczności ludzkich. W swojej kolejnej

książce O naturze ludzkiej Wilson tak oto lapidarnie streścił swoje zapatrywania:

„...stwierdziłem, że prawidłowości, które jak się obecnie okazało całkiem dobrze

stosują się do ogółu zwierząt, mogą być też z powodzeniem spożytkowane przez

nauki społeczne” 6 . Socjobiologia szybko zdobyła sobie zarówno licznych zwolen

ników, jak i zagorzałych przeciwników. Jednakże w ciągu następnych kilkunastu

latpopowstaniusocjobiologiitemperaturarozniecanychprzezniąsporówopadła

6 E. O. Wilson, O naturze ludzkiej , Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988.

EWOLUCJA NATURY LUDZKIEJ

istałasięonajednązdośćniszowychsubdyscyplinnaukowych.Jejmiejscewdużej

mierze zajęła psychologiaewolucyjna,którą łączy z poprzedniczką kilka ważnych

założeń.Przedewszystkimpostulujeonagenetycznądeterminacjęczęściludzkich

zachowań. Postulat ten jest logiczną konsekwencją uznania doboru naturalnego

za podstawowy mechanizm wpływający na składowe natury człowieka. Dobór

naturalny działa bowiem jedynie na cechy determinowane genetycznie. Zdaniem

zwolenników psychologii ewolucyjnej miał on decydujący wpływ w czasach, gdy

nasiprzodkowiebylijeszczełowcamizbieraczamiżyjącymiwniewielkichgrupach

rodzinnych. Dlatego, jak twierdzą psychologowieewolucyjni, współczesna natura

ludzkajestspuściznąpaleolitycznejhistoriinaszegogatunku.Ponadtodetermina

cjagenetycznacechnaturyludzkiejpowinnaznajdowaćodzwierciedleniewbudo

wie specyﬁcznych części mózgu, będących ich materialnym siedliskiem. Stąd też

postulat modularności struktur mózgowych, odpowiadającej modularności ludz

kich zachowań.

Jak więc należy postrzegać ludzką naturę według psychologii ewolucyjnej?

Zacznijmy od wspomnianego już altruizmu. Znamiennym przykładem zastoso

wania mechanizmu doboru krewniaczego do objaśniania ludzkich zachowań były

badania przeprowadzone przez grupę E. Bernsteina 7 , w których porównano chęć

do niesienia pomocy w sytuacji, gdy pomoc ta mogła stworzyć zagrożenie dla

życia. Okazało się, że badane osoby były znacznie bardziej skłonne do naraża

nia się w okolicznościach, gdy potrzebującym pomocy był ich bliski krewny. Nie

ulega jednak wątpliwości,że akty altruizmu często mają miejsce między osobami

zupełnie nie spokrewnionymi. Do wyjaśnienia tego zjawiska psychologowie ewo

lucyjni wykorzystują koncepcję tak zwanego altruizmu zwrotnego, sformułowaną

w 1971 roku przez amerykańskiego biologia Roberta Triversa. Uznał on, że mię

dzy nie spokrewnionymi osobnikami do aktów altruizmu może dochodzić tylko

na zasadzie wzajemności, a koszt ponoszony przez altruistę jest niższy niż ko

rzyść biorcy. Koncepcja altruizmu zwrotnego okazała się niezwykle przydatna do

wyjaśnianiazachowańspołecznychnaszychnajbliższychbiologicznychkuzynów–

małpczłekokształtnych.Bardzoczęstoświadcząonesobienawzajemdrobneprzy

sługi,któresłużąimdobudowaniazłożonychaliansów.Aktyaltruizmuodgrywają

zaś często rolę sygnałów anonsujących jakość osobnika„altruisty”,które przyno

szą mu korzyści w postaci prestiżu społecznego, a w ostatecznym rozrachunku

zwiększają szansę rozrodu.

Zdaniemzwolennikówpsychologiiewolucyjnejbardzowielezludzkichzacho

wań altruistycznych również można interpretować zgodnie z koncepcją Triversa.

7 E. Bernstein, C. Crandall, S. Kitayama, Some neoDarwinian rules for altruism: Weighing

cues for inclusive ﬁtness as a function of the biological importance of the decision , „Journal of

Personality and Social Psychology” 67, 1994, s. 773–789.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: