Wolnosc i wychowanie.pdf

Stanisław Judycki

Katolicki Uniwersytet Lubelski

Katedra Teorii Poznania

judycki@kul.lublin.pl

Wolność i wychowanie *

Klasyczny już dzisiaj fragment dziejów filozofii jako takiej, a

dziejów filozofii wychowania, filozofii edukacji i pedagogiki w

szczególności zawiera polemikę Johanna F. Herbarta z koncepcją wolności

obecną w pismach Immanuela Kanta. 1 Jak wiadomo, Herbart uznał za

fałszywą Kantowską ideę wolności transcendentalnej, zgodnie z którą

wolność ludzka ma polegać istnieniu spontanicznych aktów, nie

podlegających żadnemu przyczynowemu wpływowi z zewnątrz. Uznał to za

ideę błędną z racji empirycznych, a mianowicie, jak twierdził, wiemy z

doświadczenia, że można kształtować ludzi, że ludzkie ‘ja’, ludzka

świadomość, podmiotowość itp. są plastyczne, tzn. dają się kształtować

poprzez instrukcję, przykład itd. Z tego Herbart wyciągnął ogólniejszy

wniosek dotyczący relacji pomiędzy filozofią, w szczególności zaś

metafizyką, a wiedzą empiryczną: sądził, że dane empiryczne mogą

korygować koncepcje filozoficzne, a nawet wyprowadzać z manowców

błędną metafizykę. Z drugiej jednak strony, stał na stanowisku, że to

filozofia, a w szczególności etyka, powinny wskazywać, jaki jest cel działań

wychowawczych, zajmował więc klasyczne stanowisko normatywistyczne

na temat relacji pomiędzy filozofią a pedagogiką.

Dzisiaj cały ten spór może wydawać się już nieco przestarzały i, jak

niekiedy mówimy, czysto teoretyczny oraz dość partykularny, bo w końcu

dotyczy jednej z możliwych koncepcji wolności i, być może, ze względu na

swoją pryncypialność i aporetyczność, jest mało interesujący. Gdyby całą tę

 Artykuł ten został opublikowany w P. Dehnel/ P. Gutowski (red.), Filozofia i pedagogika.

Studia i szkice , Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji

TWP we Wrocławiu 2005, s. 56-65.

1 Por. A. Hgli, P  dagogik , [w:] J. Ritter (red.), Historisches W  rterbuch der Philosophie ,

Basel: Schwabe & Co Verlag 1989, t.7, kol. 15-16.

kwestię chcieć analizować bliżej, to trzeba byłoby wejść w szczegóły

koncepcji wolności Kanta, jak również w szczegóły krytyki Herbarta. Gdy

jednak pominiemy te szczegóły, to sądzę, że istnieje, zasadnicza dla działań

pedagogicznych, o p o z y c j a p o m i ę d z y w o l n o ś c i ą a

w y c h o w a n i e m i że nie dotyczy ona tylko wychowywania młodzieży,

lecz także wychowania, któremu podlegają dorośli. Zrozumienie tej

opozycji uważam za doniosłe dla każdego dyskursu na temat pedagogiki i

dla każdego rodzaju praktyk wychowawczych. Inaczej mówiąc, kto ciągle

nie uświadamia sobie od nowa opozycji wolność - wychowanie, nie może w

pełni uczestniczyć w procesach wychowawczych w stosunku do młodzieży,

w stosunku do dorosłych, jak i w stosunku do siebie, bo przecież istnieje coś

takiego, jak samo-wychowanie.

Drugą rzeczą, która chciałbym przywołać, jest chrześcijańska

koncepcja, według której świat, w tym zarówno świat fizyczny jak i świat

kulturowy, został stworzony przez Boga jak środek mający służyć

wychowaniu ludzi i przygotowaniu ich w ten sposób do innej jakościowo

formy życia, którą nazywamy życiem wiecznym. Co więcej, zgodnie z

chrześcijańską doktryną, to Jezus Chrystus jest jedynym prawdziwym

wychowawcą, a dotrzymanie wierności wzorcowi, jaki stanowią Jego życie

i Jego nauka, jest zadaniem chrześcijańskiego wychowania i jedynym

sposobem dojścia do bycia, jeśli można tak powiedzieć, ‘porządnie

wychowanym’. Jak wiadomo, dzisiaj większość dyskusji na temat

wychowania jest jak najbardziej oddalona od tej koncepcji, rozgrywa się

bowiem na gruncie neutralności religijnej, tolerancji, wielokulturowości i w

wyniku tych czynników musi szukać metod i celów, które nie są wyraźnie

związane z określoną religią, metafizyką i antropologią. W związku z tym

istnieje tendencja do uniwersalizacji tzw. wartości chrześcijańskich do

postaci wartości ogólnoludzkich. Wszyscy znamy ten proces i wiele

paradoksów z nim związanych.

Powiązanie pomiędzy wspomnianą wyżej polemiką Herbarta z

Kantem a kwestią chrześcijaństwa i jego wzorców wychowania widzę w

następujący sposób: w o l n o ś ć t r a n s c e n d e n t a l n a w interpretacji

Kanta, którą jako błędną odrzucał Herbart, jest trafną koncepcją wolności

oraz sądzę, że do tak rozumianej wolności adresowana jest wychowawcza

rola świata pozaludzkiego i wychowawcza rola Chrystusa w

chrześcijaństwie.

Jako trzeci element składowy dyskursu zawartego w tym artykule

chciałbym przywołać cytat pochodzący z pism kardynała Johna H.

Newmana, gdzie opisany jest efekt, do którego prowadzi wychowanie, jak

mówimy, prawdziwego angielskiego dżentelmena. Cytat ten jest tak

intensywny pojęciowo, że aż ‘nie do wiary’. Newman pisze następująco:

„... prawie definicją dżentelmena jest to, iż jest on osobą, która nigdy nie powoduje

cierpienia. Ten opis jest jednocześnie wyrafinowany i, o ile można się nań zgodzić, trafny.

Dżentelmen jest kimś, kto głównie zajmuje się usuwaniem przeszkód utrudniających

swobodne i pozbawione problemów działania osób, które go otaczają. Prawdziwy

dżentelmen w jednakowy sposób starannie unika czegokolwiek, co mogłoby spowodować

zgrzyt lub zachwianie w umysłach ludzi, z którymi obcuje, czegokolwiek, co mogłoby

prowadzić do zderzania się opinii, do kolizji uczuć, do skrępowania lub podejrzeń, do

przygnębienia lub urazy. Jego zasadniczą troską jest sprawianie, aby każdy czuł się

swobodnie i komfortowo. Zawsze widzi wszystko, co dzieje się w jego otoczeniu: jest

łagodny w stosunku do nieśmiałych, delikatny w stosunku do obojętnych i pełen

wyrozumienia dla tego, co niedorzeczne. Zawsze potrafi sobie przypomnieć z kim

rozmawia; chroni przed nieodpowiednimi aluzjami i kwestiami, które mogłyby wywołać

irytację. Rzadko dominuje w dyskusjach i nigdy nie jest nużący. Lekceważy przysługi, gdy

je wyświadcza i sprawia wrażenie otrzymującego wtedy, gdy sam coś daje. Nigdy nie

mówi o sobie z wyjątkiem, gdy jest zmuszony, nigdy nie broni się za pomocą ciętych

odpowiedzi, nigdy nie ma uszu dla pomówień i plotek, jest drobiazgowy w poszukiwaniu

motywów dla osób, z którymi wchodzi w interakcję i interpretuje wszystko na ich korzyść.

W sporach, które prowadzi, nigdy nie jest złośliwy lub małostkowy, nigdy nie

wykorzystuje nieuczciwej przewagi, nigdy nie myli ostrych wypowiedzi lub odniesień do

osób z argumentami i nigdy nie insynuuje złych rzeczy, których sam nie ważyłby się

wypowiedzieć. Z powodu dalekowzrocznej rozwagi zachowuje zasadę starożytnego

mędrca, że powinniśmy tak się zachowywać w stosunku do naszych wrogów, jakby

pewnego dnia mieli stać się naszymi przyjaciółmi. Ma zbyt wiele doświadczenia, aby czuć

się obrażonym przez obelgi i jest zbyt dobrze wychowany, aby pamiętać obrazy oraz zbyt

bierny, aby żywić urazę. Jest cierpliwy, wyrozumiały i pogodzony z losem ze względu na

zasady filozoficzne, które przyjmuje; podporządkowuje się cierpieniu, ponieważ jest

nieuniknione, stracie bliskiej osoby, ponieważ jest nieodwracalna i śmierci, ponieważ jest

jego przeznaczeniem. Jeżeli angażuje się w jakąkolwiek kontrowersję, to jego

zdyscyplinowany intelekt powstrzymuje go od niegrzecznych głupstw właściwych

lepszym, lecz mniej wykształconym umysłom, które, jak tępe narzędzia, ciągną i

rozdzierają, zamiast elegancko ciąć, które nie dostrzegają sedna sporu, marnują swoją siłę

na błahostki, nie rozumieją przeciwnika i w wyniku tego kwestię sporną pozostawiają

jeszcze bardziej zawikłaną niż była na początku. Może on mieć rację lub nie, lecz jest zbyt

trzeźwy, aby być niesprawiedliwym. Jest tak prosty, jak jest przekonujący, tak zwięzły, jak

stanowczy. Nigdzie nie znajdziemy większej otwartości, rozwagi, pobłażliwości:

[dżentelmen] wczuwa się w umysły swoich przeciwników, usprawiedliwia ich błędy. Zna

zarówno słabość ludzkiego rozumu jak i jego siłę, jego kompetencje i jego granice. Gdy

jest osobą niewierzącą, jest zbyt głęboki i tolerancyjny, aby wyśmiewać się z religii lub

działać przeciw niej. Jest zbyt mądry, aby być dogmatyczny lub fanatyczny w swoim braku

wiary. Szanuje pobożność i poświęcenie; popiera nawet te instytucje, jako godne szacunku,

piękne lub użyteczne, w których sam nie uczestniczy. Oddaje cześć osobom duchownym,

zadowalając się odrzuceniem tajemnic bez ich atakowania lub potępiania. Jest rzecznikiem

tolerancji religijnej i to nie tylko dlatego, że jego filozofia uczy go patrzenia na wszystkie

formy wiary okiem niezaangażowanego obserwatora, lecz także z powodu delikatności i

subtelności uczucia, które jest towarzyszem [każdej] cywilizacji.

Nie znaczy to, że nie może być wyznawcą jakiejś religii na swój własny sposób,

nawet wtedy gdy nie jest chrześcijaninem. W takim wypadku jego religia staje się kwestią

wyobraźni i uczucia; jest ucieleśnieniem idei tego, co wzniosłe, majestatyczne i piękne,

idei, bez których nie mogłaby istnieć żadna wielka filozofia. Niekiedy uznaje istnienie

Boga, niekiedy zaś przyjmuje istnienie nieznanej zasady lub jakości wyposażonej w atrybut

doskonałości. Tego rodzaju umniejszenie swojego rozumu lub kreację swojej fantazji czyni

wtedy okazją dla tak wspaniałych myśli i punktem wyjścia dla tak zróżnicowanych i

systematycznych teorii, że wydaje się nawet być wyznawcą samego Chrześcijaństwa.” 2

Wydaje mi się, że odczucie, jakie powstaje w trakcie czytania tej

charakterystyki, jest odczuciem pewnego pociągania i odrzucania

jednocześnie, pociąga mianowicie stoicyzm postawy oraz wrażliwość na to,

co ludzkie we wszystkich aspektach, odrzuca od idealnego dżentelmena

jego rezygnacja i brak zaangażowania w cokolwiek, rezygnacja, a nawet

brak nadziei. Jest jeszcze coś, a mianowicie dobrze jest tu zilustrowana

plastyczność o której mówił Herbart, bo przecież nie jesteśmy skłonni

sądzić, że małe dzieci na wyspach brytyjskich rodzą się z powyżej

wymienionymi cechami, lecz że wszystko to jest wynikiem wychowania,

które rozgrywa się w kręgu wielowiekowej kultury. Wolność, którą

dysponują mali Brytyjczycy, nie byłaby więc wolnością w sensie

transcendentalnym, tzn. wolnością, na którą nie może mieć wpływu żadna

przyczyna zewnętrzna, lecz jest to wolność, która podlega kształtowaniu do

tego stopnia, że może przyjąć jako naturalne aż tak wyrafinowane sposoby

zachowania się. Gdy jednak pod maską tej nawet nieco karykaturalnej

dżentelmeńskości szukamy czegoś ostatecznego, gdy staramy się dociec jej

2 J.H. Newman, The Idea of a University , Oxford 1976, cyt. za C.E. Eckersley, England

and the English , London-New York-Toronto: Longmans, Green and Co. 1945, s. 33-34.

zasady, to wydaje się, że tym, co ją niejako napędza, jest ‘d y s t a n s ’. Przez

‘dystans’ rozumiem tu swoistego rodzaju przekraczanie każdego bodźca i

każdego uwarunkowania, każdych okoliczności i każdej sytuacji, zdolność

do trzymania się siebie niezależnie od zdarzeń, a więc wolność w sensie

transcendentalnym, to znaczy tę wolność, która, mimo że jest podległa

wpływom zewnętrznym i jest plastyczna, to ostatecznie okazuje się

podstawą wychowania i plastyczności. Jak to zwykle w filozofii, mamy

więc tu do czynienia z pewnym paradoksem.

Czy można w jakiś sposób rozwiązać powyższą trudność, a więc

wolności jako czegoś leżącego u podstaw plastyczności i podatności na

wpływ z zewnątrz, podatności na wychowanie, oraz wolności jako

autonomii wobec każdego wpływu zewnętrznego. Ktoś wyćwiczony w

meandrach filozoficznego myślenia, łatwo mógłby zauważyć, że

sformułowana w tytule tego artykułu opozycja ‘wolność - wychowanie’, jest

tylko zreformułowaniem problemu wolności ludzkiej po prostu, bo przecież

to, co nazywamy wychowaniem, to znaczy wpływem zewnętrznym na

czyjąś wolność, można równie dobrze pojąć jako problem, w jaki sposób w

ogóle coś takiego, jak wolna wola jest możliwe, a więc w jaki sposób

możliwe jest coś, co z jednej strony nie podlega żadnej zewnętrznej

determinacji, gdyż samo jest źródłem determinacji, a jednocześnie coś, co

ciągle podlega różnym rodzajom wpływu z zewnątrz, coś, co ciągle ‘ściera’

się z determinacją przyczynową w postaci wpływu świata fizycznego, w

postaci motywów rozumowych, popędowych, uczuciowych, wpływu innych

osób. Można się domyślać, że rozwiązanie tego problemu równałoby się

rozwiązaniu niesamowicie splątanego i ciągnącego się przez całe dzieje

filozofii problemu wolnej woli. Rozwiązanie takie musiałoby polegać na

znalezieniu p o d s t a w y w o l n o ś c i . Czy jednak wyrażenie ‘podstawa

wolności’ nie jest wyrażeniem wewnętrznie sprzecznym? Kant twierdził, że

tego rodzaju podstawa jest czymś niepojmowalnym, a pytanie o nią jest

wyrazem nadmiernej egzaltacji filozoficznej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: