Bartoszewicz Henryk - Żyrardów.pdf - Warszawa - weldon1

Rocznik Żyrardowski

Tom IX/2011

Henryk Bartoszewicz

Obraz kartograiczny Żyrardowa

w XIX i pierwszej połowie XX wieku

W Królestwie Polskim doby konstytucyjnej stabilizacja gospodarcza

i opieka rządowa sprzyjały rozwojowi przemysłu włókienniczego i metalur-

gicznego oraz związanemu z nim górnictwu rud metali i węgla kamiennego 1 .

Z rozwojem przemysłu wiązał się proces urbanizacji kraju i powstawanie

nowych szlaków komunikacyjnych. Wszystkim tym zjawiskom gospodarczym

towarzyszyły prace inwentaryzacyjne i projektowe, a jednym z rodzajów doku-

mentacji były mapy, plany urbanistyczne, rysunki architektoniczne i techniczne.

Początki przemysłu włókienniczego na Mazowszu sięgają ostatnich

dziesięcioleci XVIII w. Wówczas niektórzy właściciele ziemscy sprowadzali

do swoich dóbr tkaczy-sukienników, nadając ich osadom prawa miejskie.

W okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego doby konstytu-

cyjnej osady włókiennicze w swoich dobrach zakładali między innymi: Antoni

Ostrowski w Tomaszowie, Ignacy Starzyński w Ozorkowie, Rafał Bartoszewski

w Aleksandrowie, Stefan Złotnicki w Zduńskiej Woli oraz Izabela z Lasockich

Ogińska, która na przedmieściu Brzezin założyła osadę Lasocin 2 . Działalność

inwestycyjna państwa i prywatnych właścicieli ośrodków fabrycznych w prze-

myśle włókienniczym wpływała na urbanizację zachodniej części Królestwa

Polskiego. Oprócz tworzenia osad włókienniczych w latach 1815–1830 przy-

niosła lokację nowych miast na tym obszarze. Wówczas prawa miejskie otrzy-

mało sześć miejscowości, w tym pięć w województwie mazowieckim: Babiak,

Ozorków, Aleksandrów (Łódzki), Konstantynów, Tomaszów Mazowiecki oraz

jedna w województwie kaliskim – Zduńska Wola. Zachowało się wiele map,

które powstały w związku z tymi procesami lokacyjnymi 3 . Najstarsza z nich to

1 S. Kieniewicz, Historia Polski 1795–1918 , Warszawa 1975, s. 56–58, 66–67; N. Gąsiorow-

ska-Grabowska, Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim 1815–1915 , Warszawa 1965,

s. 70 i n.

2 S. Kieniewicz, op.cit., s. 66–67; J. Góral, R. Kotewicz, Dwa wieki Tomaszowa Mazowiec-

kiego. Zarys dziejów miasta 1788–1990 , Tomaszów Mazowiecki 1992, s. 33.

3 H. Bartoszewicz, Prace regulacyjne w miastach (1815–1830) . Królestwo Polskie , „Geodeta”,

2007, nr 2 (141), s. 57.

552

Henryk Bartoszewicz Obraz kartograiczny Żyrardowa ...

plan Babiaka, miasta lokowanego na przełomie 1815 i 1816 r., sporządzony

w maju 1816 r. przez geometrę Antoniego Wańkowskiego 4 . Ponadto zacho-

wały się plany lokacyjne: Ozorkowa z 1816 r. autorstwa Augusta Dornsteina 5 ,

Aleksandrowa (Łódzkiego) z 1821 r. Bernarda de Schuttenbach 6 i Zduńskiej

Woli z 1825 r. Wilhelma Bergemanna 7 .

Na początku lat dwudziestych XIX w. władze Królestwa Polskiego za-

interesowały się przemysłem lniarskim, którego powstanie miało przyspieszyć

rozwój rolnictwa poprzez zintensyikowanie uprawy lnu oraz doprowadzić do

zmniejszenia wydatków na import cienkiego płótna niezbędnego między innymi

na potrzeby wojska. Do współpracy przy uruchomieniu tej gałęzi przemysłu

włókienniczego zatrudniono francuskiego wynalazcę maszyn do mecha-

nicznego przędzenia lnu, Filipa de Girarda. 24 czerwca 1829 r. zawiązało

się Towarzystwo Wyrobów Lnianych zajmujące się propagowaniem uprawy

lnu, które 1 lipca tegoż roku ogłosiło projekt założenia fabryki przędzenia

i mechanicznego tkania lnu z użyciem maszyn wynalezionych przez Girarda.

Członkami Towarzystwa byli: bracia Łubieńscy – Henryk, Jan i Tomasz, Józef

Lubowidzki oraz Karol Scholtz. Pierwszą eksperymentalną przędzalnię nici

lnianych uruchomiono na terenie Rudy na Marymoncie pod Warszawą.

1 marca 1830 r. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych zawarła

z Towarzystwem Wyrobów Lnianych umowę na budowę wielkiej przędzalni

mechanicznej w posiadłościach guzowskich należących do rodziny Łubień-

skich. Dobra guzowskie, na których terenie miała powstać osada przemy-

słowa, nazwana później Żyrardowem (od nazwiska Girarda) tworzyło miasto

Wiskitki i 11 wsi: Guzów, Stare Wiskitki, Czerwona Niwa, Wola Miedniewska,

Sokule, Kozłowice, Ruda Wiskicka, Jekatorów, Korabiejewice, Żuków i Zator.

Główne miejscowości tych dóbr zostały oznaczone na osiemnastowiecznych

mapach Rzeczypospolitej. Na mapie Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego,

sporządzonej przez Karola Perthéesa w 1770 r., w skali około 1:1 000 000

znajdują się Wiskitki, Guzów, Korabiejewice i Kozłowice 8 , a na opublikowanej

Plan miasta Babiaka, 1816 r., Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Zbiór Kar-

tograiczny (dalej: Zb. Kart.), 46–1; H. Bartoszewicz, Obraz kartograiczny miast polskich

w XVII–XIX wieku. Katalog wystawy , Warszawa 2007, s. 7–8.

Mapa wyobrażająca plan miasta Ozorkowa, 1816 r., AGAD, Komisja Rządowa Spraw

Wewnętrznych i Policji (dalej: KRSW), 1421, k. 29.

Mapa nowozałożonego miasta Aleksandrowa, 1821 r., Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej:

AP Łódź), Zb. Kart., 10.

Mapa ogólna powierzchni terytorium przeznaczonego na miasto fabryczne Zduńska Wola,

1825 r., AGAD, Zb. Kart., 488–35.

Polonia secundum legitimas proiections stereographicae regulas et iuxta recentissimas

observationes adhibitis, 1770, Karol Perthées, mikroilm, Instytut Historii PAN, Pracownia

Atlasu Historycznego, Zbiory mikroilmów i fotograii, V 339; J. Madej, „Polonia... 1770”

Karola de Perthéesa na tle osiemnastowiecznej kartograii polskiej i krajów ościennych ,

Warszawa 1987, s. 3 i n.

Henryk Bartoszewicz Obraz kartograiczny Żyrardowa ...

553

dwa lata później mapie Polski i Litwy, w skali 1:692 000, której autorem jest

Giovanni Antonio Rizzi Zannoni – Wiskitki, Wiskitki Stare, Czerwona Niwa,

Jekatorów i Korabiejewice, Żuków (ryc. 1) 9 . Pierwszym dziełem kartograicz-

nym, na którym zostały oznaczone wszystkie miejscowości należące do dóbr

guzowskich, w tym Ruda Wiskicka (Guzowska), gdzie ulokowano fabrykę lnu

i osadę fabryczną (późniejszy Żyrardów), była mapa województwa rawskie-

go wykonana w 1792 r. przez Perthéesa, w skali około 1:225 000 (ryc. 2) 10 .

Równie szczegółowo przedstawiona została topograia tego obszaru na mapie

Prus Południowych, opracowanej w pod kierunkiem Davida Gilly’ego w skali

około 1:50 000 i opublikowanej w latach 1802–1803 w Berlinie, w skali około

1:150 000 11 .

Ryc. 1. Carte de Pologne, 1772 r., AGAD, Zb. S. A., 2 (fragment obejmujący obszar dóbr

guzowskich)

9 Carte de la Pologne, Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, Paris 1772, AGAD, Zbiór Geograiczny

Stanisława Augusta Poniatowskiego (dalej: Zb. S.A.), 2.

10 Mappa szczegulna woiewodztwa rawskiego, 1792, Karol Perthées, Biblioteka Narodowa,

Zakład Zbiorów Kartograicznych (BN, ZZK), 3831.

11 Special Karte von Südpreussen, David Gilly, Berlin 1802–1803.

554

Henryk Bartoszewicz Obraz kartograiczny Żyrardowa ...

Ryc. 2. Mappa szczegulna woiewodztwa rawskiego, 1792 r. BN, ZZK, 3831 (fragment obej-

mujący obszar dóbr guzowskich)

W 1830 r. na 18 morgach gruntu wydzierżawionego z folwarku Ruda

Guzowska położonego nad rzeką Pisią rozpoczęto realizację inwestycji żyrar-

dowskiej. Wznoszenie przędzalni mechanicznej lnu, domów dla tkaczy, maga-

zynów i pomieszczeń dla administracji fabrycznej przerwał wybuch powstania

listopadowego. Prace budowlane wznowiono w 1832 r., a 24 lipca 1833 r.

uruchomiono fabrykę wyrobów lniarskich. Kompleks fabryczny tworzyło kilka

budynków. Głównym była czterokondygnacyjna przędzalnia mechaniczna.

Obok umieszczono maszynownię. Następnym był dwukondygnacyjny budynek

mieszczący warsztaty, narzędziownie fabryczne i maszynę parową. Ponadto

znajdowały się tam: kuźnia, farbiarnia, cztery studnie, szopa na sprzęt prze-

ciwpożarowy, budynek na gazometr, skład węgla, domek na kocioł miedziany,

dwa domy fabryczne przeznaczone na 28 warsztatów tkackich (oprócz tego

175 warsztatów znajdowało się w posiadaniu 44 tkaczy w wybudowanych

dla nich domach). Fabryka była ogrodzona parkanem z bramą wejściową.

Na terenie fabryki także znalazło się pięć domów, w których zamieszkiwało

60 rodzin, między innymi: dyrektor, pracownicy inżynieryjni i administracyjni

Henryk Bartoszewicz Obraz kartograiczny Żyrardowa ...

555

oraz rzemieślnicy i robotnicy. Tkacze zamieszkiwali w domach wzniesionych

poza terenem fabryki, które stanowiły zaczątek osady Żyrardów 12 .

Najpełniejszy obraz topograiczny obszaru dóbr guzowskich z okresu

budowy fabryki i osady żyradowskiej ukazuje mapa topograiczna Królestwa

Polskiego opublikowana w latach 1839–1843 w skali około 1:126 000, na

postawie wykonanego w latach 1822–1838 zdjęcia topograicznego w skali

około 1:42 000 13 . W stosunku do skali mapa jest bogata pod względem treści,

a jednocześnie przejrzysta i czytelna, o czym zadecydował delikatny rysunek

i zastosowanie 54 podstawowych znaków topograicznych. Treść zawartą

w znakach topograicznych uzupełnia 30 skrótów i 10 różnych rodzajów

pisma 14 . Miejscowości przedstawiono w skali mapy zależnie od wielkości.

Oznaczenie miast zróżnicowano rodzajem czcionki z podziałem na: guber-

nialne, obwodowe i miasteczka. Przy nazwach wsi mniejszą czcionką podano

nazwy przysiółków. Taką samą małą czcionką opisano nazwy: osad, kolonii,

dworów, folwarków, młynów i uroczysk. Zabudowę wsi naniesiono zachowując

układ zarówno przebiegu dróg, jak i usytuowanie głównych budowli. Spośród

obiektów wyróżniono: kościoły, kaplice, wiatraki, karczmy, krzyże i młyny. Dro-

gi kołowe podzielono na cztery kategorie: drogi bite, trakty pocztowe, trakty

zwyczajne i drogi uboczne. Wszystkie z nich występują w dwojakiej formie –

jako zadrzewione lub bez drzew. Na mapie oznaczono także urzędy i stacje

pocztowe oraz cztery rodzaje komór celnych. Metoda naniesienia sieci hydro-

graicznej uwzględniała ówczesny wojskowy punkt widzenia. Większe rzeki

wyrysowano linią podwójną, pozostałe pojedynczą o zróżnicowanej grubości.

Oznaczono sześć rodzajów przepraw: mosty murowane, mosty drewniane,

mosty łyżwowe, przewozy, brody i groble. Na mapie wyróżniono trzy rodzaje

granic: państwa, guberni i obwodów. Rzeźbę terenu przedstawiono metodą

kreskową w skali Lehmanna 15 (po raz pierwszy na publikowanej mapie topo-

graicznej ziem polskich).

Skala mapy, liczba zastosowanych na niej znaków topograicznych,

skrótów i rodzajów pisma zadecydowały o dużym stopniu jej dokładności.

Mapa topograiczna Królestwa Polskiego jest źródłem kartograicznym, na

12 A. Gryciuk, Kształtowanie się osady fabrycznej , [w:] Żyrardów 1829–1945 , praca zbiorowa

pod red. nauk. I. Pietrzak-Pawłowskiej, Warszawa 1980, s. 103–104; J. Kazimierski, Dzieje

zakładów żyrardowskich i ich załogi w latach 1829–1885 , Ciechanów 1984, s. 68–70.

13 Topograiczna karta Królestwa Polskiego 1839–1843, AGAD, Zb. Kart., 75–1, ark. 1–55.

Tytuł mapy umieszczony na arkuszu pierwszym (kol. I, sek. I) podano w 3 wersjach języ-

kowych: rosyjskiej, polskiej i francuskiej.

14 Ibidem. Objaśnienie znaków, kol. II, sek. VIII.

15 Johann Georg Lehmann (1775–1811), topograf i kartograf, autor map i planów głównie

z obszaru Saksonii. W 1799 r. opracował metodę oznaczania płaszczyzn pochyłych na

mapach za pomącą rysunku kreskowego, polegającą na ścisłej zależności między wielko-

ścią kąta nachylenia zboczy a gęstością i grubością kresek.

Bartoszewicz Henryk - Żyrardów.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: