Witold Morawski
Socjologia ekonomiczna
1. Pojęcie kapitalizmu
Cechy kapitalizmu:
- prywatny system wartości, zwłaszcza kapitałów (są one akumulowane różnymi sposobami, np. przez handel – kapitalizm handlowy itd., „kapitalizm kasyna” – kapitalizm finansowy, kiedy następuje nasilenie obrotów finansowych na rynkach globalnych)
- system wymiany zapewniający wolną konkurencję (różni się od feudalizmu – w kapitalizmie można kupić pracę za płacę ustalaną na rynku, w feudalizmie istnieje dominacja zależności bezpośredniej, np. pańszczyzna; różni się od gospodarki socjalistycznej – kapitalizm zachowuje względną autonomię wobec polityki)
- dążenie do maksymalizacji zysku oparte na cenowych sygnałach rynkowych
- nieekonomiści dodają jeszcze cechy natury politycznej, społecznej i kulturowej oraz cechy natury moralnej, a raczej ich brak
Liberałowie (J.M.Keynes, H.Beveridge, F.D.Roosevet) dążą do zmniejszenia kontroli gospodarki (rynku) przez siły spoza niej, np. przez państwo i związki zawodowe. Na zmianę myślenia tych liberałów wpływ miał kryzys gospodarki kapitalistycznej, ofensywna myśl socjalistyczna, sukcesy gospodarcze ZSRR (w latach 20. i 30.).
Karol Marks – powiązanie kapitalizmu i polityki uznaje się za oczywiste: bazę ekonomiczna niemal bez reszty określa nadbudowę, m.in. państwo.
John Locke i Adam Smith (klasycy liberalizmu) własność prywatna wyraża wolność jednostki i bogactwa narodów.
Obecnie pojęcia kapitalizm często używa się z przedrostkiem post- lub po- lub nazywa w inny sposób, np. system rynkowy, postindustrializm, welfare state. Wszystko po to, by pojęcie kapitalizmu nie kojarzyło się z formą uznania dla marksizmu (jako teorii kapitalizmu).
2. Teoria powstania kapitalizmu Maxa Webera
Max Weber napisał wiele prac o ekonomii kapitalizmu, np. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Gospodarka i społeczeństwo – zarys socjologii rozumiejącej.
Historia kształtowana jest przez znaczenia, jakie ludzie nadają własnym działaniom oraz działaniom innych. Weber wyraźnie oddzielał świat zewnętrzny od świata postrzeganego przez ludzi, uważał, że nie można w ten sam sposób badać nauk przyrodniczych i społecznych.
Uznawał interpretację działań za pomocą „typu idealnego”. Weber wyróżniał cztery typy działań: tradycyjne, afektualne (oparte na emocjach), racjonalne (nastawione na realizację wartości ostatecznych), racjonalne (nastawione na realizację celu, czyli instrumentalne).
Teoria początków kapitalizmu jest przede wszystkim efektem działania religii protestanckiej, jednakże nie tylko, o czym należy pamiętać.
Weber uwypukla znaczenie organizacji biurokratycznej jako niezbędne uzupełnienie rynku, gdyż odizolowane od otoczenia hierarchie biurokratyczne czynią badania przedsiębiorstwa bardziej przewidywalnymi.
Elementy racjonalnego kapitalizmu:
- przedsiębiorcza organizacja kapitału
- zracjonalizowana technologia
- wolna siła robocza
- nieograniczone (wolne) rynki
Warunki-przyczyny powstania kapitalizmu:
- przewidywalne prawo
- niedualistyczna etyka ekonomiczna
- państwo biurokratyczne
- prawa obywatelskie
3. Teoria powstania kapitalizmu Douglasa C. Northa
North wyjaśnia, dlaczego w jednych regionach Europy (np. w Wielkiej Brytanii) czy świata (np. w USA) nastąpił wzrost gospodarczy, podczas gdy w innych rejonach doszło do zastoju, choć wszystko wskazywało na sukces (np. w Hiszpanii). Sukces jednych, a klęskę innych można wyjaśnić wpływem działania lub brakiem działania odpowiednich instytucji. Jedne z ich sprzyjają wzrostowi gospodarczemu, a inne stają się jego barierą.
Zmiana instytucjonalna a wzrost gospodarczy na przykładzie Anglii i Hiszpanii
<tabela 3.1, strona 87>
4. Rynek a inne systemy alokacji dóbr. Karl Polanyi
Karl Polanyi – ekonomia jest procesem zinstytucjonalizowanym, tzn. nie jest procesem wyłącznie formalnym, ale także posiadającym aspekty substancjalne, których wyrazem jest zakorzenienie. Materialne aspekty zachowań człowieka, np. pomnożenie zysku, sytuował w wartościach i stosunkach społecznych. Handel ujmował tylko jako wymianę rynkową.
Uważał także, iż zadaniem gospodarki jest dbanie o stosunki społeczne, np. eliminowanie konfliktów dzięki takiemu systemowi alokacji bogactwa, który byłby zgodny z wartościami społecznymi.
Sposoby zaspokajania przez ludzi potrzeb materialnych (organizowania się gospodarki) wg Polanyiego:
- mechanizm wzajemności, odwzajemniania (polega na ruchu dóbr między symetrycznymi jednostkami lub grupami; jego formą jest dawanie prezentów, które uzależnia ludzi od siebie, a także sprzyja ich integracji)
- mechanizm redystrybucji (polega na ruch dóbr i usług, które kieruje się przez scentralizowany system)
- mechanizm wymiany rynkowej (polega na dążeniu do zysku)
5. Kapitalizm i kultura. David S. Landes
Niewielu ekonomistów gotowych jest pisać o znaczeniu kultury dla rozwoju gospodarki i pokazywać jej bezpośredni wpływ na narodziny kapitalizmu. Piszą zatem o tym nieekonomiści.
Landes nie zgadza się z Weberem, co do pierwszorzędnej roli kultury w rozwoju gospodarczym, ale wręcz stwierdza, że znajomość kultury pozwoliła przewidzieć powojenne sukcesy ekonomiczne Japonii i Niemiec.
Zauważa, że kultura nie może być traktowana jako czynnik jedyny, co więcej, w ogóle odrzuca wszelkie jednoprzyczynowe wyjaśnienia w historii gospodarczej. Wartości kulturowe może niszczyć niewłaściwa działalność rządu, o czym świadczą sukcesy emigrantów, którzy choć wyśmiewani przez tubylców, byli często zaczynem rozwoju.
Stwierdza także, że w Europie łuk rozwoju biegnie od Zachodu na Wschód i od Północy na Południe, od społeczności wykształconych do niewykształconych, od instytucji despotycznych do demokratycznych, od równości do hierarchii. Odrzuca podejście Immanuela Wallersteina, które eksponuje czynniki ekonomiczne, a pomija czynniki kulturowe.
Kultura to wielkie dziedzictwo, również odległe, np. feudalne, przedkapitalistyczne. Landes przypomina specyficzne zjawisko Europy: władca chcąc pomnażać dochody, musiał dawać kupcom pewne przywileje, wchodzić z nimi w układy, czynić wobec nich koncesje. Wtedy rodziły się inicjatywy oddolne, które rozczłonkowywały władzę i pomniejszały jej opresyjność. Te okoliczności sprzyjały tworzeniu się innowacji, a następnie ich dyfuzji, raczej pokojowi niż wojnie. Socjologowie nazywają to wytwarzaniem nowych wzorów.
Landes pisze o rezultacie zwanym rewolucją handlową, która oznaczała redukcję kosztów transakcyjnych, poszerzenie rynków, specjalizacje i podział pracy.
Joanna Marchewka
Piffony