Poznański K., Historia wychowania cz.3.pdf

Rozdzia VIII

Szko a i wychowanie na ziemiach polskich pod zaborami

A. zabór austriacki

Utrata przez Polsk niepodleg o ci w 1795 r. bardzo drastycznie odbi a si nie tylko

na yciu politycznym i spo eczno-ekonomicznym kraju., ale tak e na losach o wiaty, nauki

i kultury - bez wzgl du na zabór, w którym znalaz y si rozdarte mi dzy Austri , Prusy i

Rosj ziemie Rzeczypospolitej. Ka dy zaborca mo liwie najszybciej stara si na

zagarni tych obszarach wprowadzi w asne prawa, j zyk i porz dek administracyjny oraz

narzuci korzystne dla siebie zasady polityki ekonomicznej, nastawionej generalnie na

uzyskanie jak najwi kszych profitów dla skarbu pa stwa. Wa ne miejsce w tych nowych

urz dzeniach zajmowa o wychowanie i szkolnictwo, które mia o by skutecznym narz dziem

oddzia ywania na dzieci i m odzie , jako wiernych poddanych nowego monarchy. Wszyscy

zaborcy starali si oprze je na trwa ych i niepodwa alnych zasadach: na niezachwianym

przywi zaniu do religii, moralno ci i panuj cego monarchy, do bezwzgl dnego poszanowania

ustalonego przez niego prawa i pos usze stwa dla wszelkich organów w adzy oraz do

zachowania ustalonego od stuleci porz dku spo ecznego.

Czas utraty niepodleg o ci pa stwowej liczymy od III rozbioru, od 1795 r. do

momentu odrodzenia si Polski w 1918 r. (123 lata), ale dla wielu obszarów, które wesz y

w sk ad Drugiej Rzeczypospolitej, by to cz sto okres znacznie

d u szy, bo Ziemia

Warmi ska, Pomorze z Okr giem Nadnoteckim i Kujawami wch on y Prusy ju w 1772 r.,

podobnie jak ca po udniow cz pa stwa zagarn a Austria, tworz c z nich Galicj , co

oznacza o, e tam nie by o polskiej pa stwowo ci przez blisko pó tora wieku (146 lat).

W ka dym zaborze inaczej potoczy y si dzieje wychowania polskiej m odzie y.

W tym d ugim okresie dziejów by y pewne wydarzenia, które zaznaczy y si w ka dym

zaborze. Do takich wydarze nale a a epoka napoleo ska i kongres wiede ski oraz powstania

narodowe: listopadowe w 1830 i styczniowe w 1863 r. Przyjmuj c t konwencj za wiod c

w historii Polski, to dla okresu zaborów, za I okres - wa ny dla naszych rozwa a -

przyjmujemy lata od I, II i III rozbioru do 1815 r., czyli do kongresu wiede skiego, kiedy

zaborcy w stosunku do Polski i Polaków podj li nowe polityczne i terytorialne ustalenia;

II okres, dla zaboru pruskiego i austriackiego, trwa do po owy stulecia, czyli do zd awienia

ruchów spo ecznych zwi zanych z Wiosn Ludów , a dla zaboru rosyjskiego czasy

Królestwa Polskiego od 1815 do 1864 r. Wreszcie okres III, to okres autonomii Galicji, dla

Stosunkowo najkorzystniej u o y y si dzieje kszta cenia i wychowania polskiej

lata od upadku powstania styczniowego do momentu wybuchu I wojny wiatowej i do

odzyskania przez Polsk niepodleg o ci.

m odzie y w zaborze austriackim.

1. Losy szkolnictwa do po owy XIX w.

Po udniowe ziemie Polski zagarni te przez Austri w I rozbiorze (1772 r.) tworzy y

Galicj i Lodomeri , w III rozbiorze (1795 r.)

Galicj Now (Zachodni ). Jej granica

przebiega a na Bugu, Wi le (bez Warszawy) i Pilicy. Te ostatnie ziemie od 1809 r. wesz y

w sk ad Ksi stwa Warszawskiego, a po 1815 r.

bez Krakowa i okolic (które tworzy y

Rzeczpospolit Krakowsk

do 1846 r.), wesz y w sk ad Królestwa Polskiego.

W tym czasie cesarzowa Maria Teresa (1745-1780), a po niej Józef II (1780-1790)

przekszta caj Austri w monarchi absolutn . Cesarz skupia w swoich r kach wszystkie

funkcje, które dawniej nale a y w adz stanowych: do sejmu, sejmików i ró nych organów

samorz dowych. Magnateria i szlachta trac swoje przywileje. Pa stwo rozci ga nadzór nad

duchowie stwem i Ko cio em. Zniesiono liczne wi ta, ustalono dochody ksi y, zamkni to

liczne klasztory (84), a ich budynki przeznaczano cz sto na koszary, magazyny i wi zienia.

Cenzur obj to wszystkie wydawnictwa, tak e kazania ko cielne.

Cesarz Józef II patentem z 1782 r. znosi podda stwo ch opów i do 3 dni w tygodniu

ogranicza pa szczyzn . Szlachta utraciwszy dawne przywileje popada w bierno polityczn

i wycofuje si z ycia politycznego.

Administracji pa stwowej podporz dkowane zosta o tak e szkolnictwo. W 1760 r.

Maria Teresa powo a a Nadworn Komisj Studiów , która mia a zaj si reform o wiaty.

W 1774 r. przyst pi o do reformy szkolnictwa ludowego. Jej podstaw sta si Ogólny

regulamin (Aallgemeine Schulordnung) opracowany wed ug programu aga skiego opata

ksi y augustianów Jana Ignacego Felbigera (1724-1788), który ustanowi 3 rodzaje szkó

mia y by zak adane w ka dej parafii; ich program nauczania

mia obejmowa nauk czytania, pisania, rachunki i religi oraz praktyczne wskazówki na

temat prowadzenia gospodarstwa; szko y g ówne

zak adane w miastach obwodowych,

mia y realizowa program poszerzony o nauk aciny, geografii, geometrii i rysunków;

szko y normalne (wzorowe) - zak adane w stolicy kraju, z nauk j zyka niemieckiego,

geografii i historii, rachunków i geometrii, które na 6 miesi cznych praktycznych kursach,

zaboru pruskiego g ównie lata rz dów kanclerza Ottona Bismarcka, a dla zaboru rosyjskiego -

ludowych: szko y trywialne

wg zalece Felbigera, mia y tak e kszta ci nauczycieli szkó trywialnych. Szko y ludowe

mia y by utrzymywane przez szlacht i gminy.

W 1781 r. wprowadzono obowi zek szkolny dla wszystkich dzieci od 6 do 12 roku

ycia. Rodzicom za nie posy anie dzieci na nauk gro ono grzywnami i kar aresztu. Od

1790 r. wprowadzono zakaz przyjmowania ch opców do s u by i na nauk rzemios a bez

okazania wiadectwa szkolnego. Wprowadzono tak e do wszystkich szkó j zyk niemiecki,

jako j zyk nauczania. J zyk polski móg by u ywany jedynie jako pomocniczy w nauczaniu

religii, w klasach najm odszych.

Realizacja reformy przebiega a opieszale, bo nie zagwarantowano stosownych

rodków finansowych. Obowi zek utrzymania szko y i nauczyciela mia y wzi na siebie

gminy i dominia (dwory), które nie by y zainteresowane upowszechnieniem o wiaty w ród

dzieci ch opskich i biedoty miejskiej. Poza tym brakowa o nauczycieli. Znalezienie takich,

którzy znali j zyk niemiecki, nawet w miastach by o bardzo trudne. Tak wi c do ko ca XVIII

stulecia w ca ej Galicji dzia a a tylko jedna normalna szko a we Lwowie; 4 szko y g ówne:

w Jaros awiu, Przemy lu, Kro nie i Stanis awowie oraz 144 szko y trywialne, do których

ucz szcza o ok. 8 tys. dzieci, gdy tymczasem dzieci w wieku szkolnym by o ich blisko pó

miliona. Galicja w tym zakresie nale a a do najbardziej zacofanych prowincji, bo np. w

Czechach ju w 1750 r. dzia a o ju blisko 2000 szkó , na Morawach

ok. 750, a na S owacji

(w 1770 r.) prawie 900.

Szkolnictwo rednie

by o w jeszcze gorszej sytuacji. Na ziemiach I zaboru by o

15 szkó rednich. W 1775 r. zosta y upa stwowione i przez Nadworn Komisj Studiów

zreformowane. W gimnazjach, w ci gu 5 lat nauki, podstaw nauczania by a nadal acina,

a wszystkie inne przedmioty (historia, geografia, matematyka, historia naturalna) wyk adane

by y w j zyku niemieckim. G ównym celem kszta cenia by o przygotowanie oddanych

monarchii kandydatów na urz dników. ycie szkolne poddano cis emu nadzorowi w adz

politycznych.

W adze pa stwa d y y do ograniczenia liczby szkó . Na skutek zarz dzenia

z 1784 r. pozostawiono w ca ej Galicji zaledwie 4 gimnazja: w Przemy lu, Rzeszowie,

zamieniono na szko y g ówne. Teraz jedno

gimnazjum przypada o rednio na 435 tys. mieszka ców. By to najgorszy wska nik w ca ym

Cesarstwie. Na l sku np. na jedno gimnazjum przypada o 70

tys. mieszka ców.

Szkolnictwo wy sze . W zaborze austriackim by y dwie takie szko y: 1. Akademia

Zamojska , utworzona przez J. Zamoyskiego w 1595 r. i 2. Akademia jezuicka we Lwowie ,

której akt fundacyjny nada w 1661 r. Jan Kazimierz. Teraz pierwsz z nich przekszta cono

Stanis awowie i Tarnowie. Pozosta e

na gimnazjum, z 2-letnim studium filozoficznym, a drug zamieniono na Lwowski

Uniwersytet z 4 wydzia ami: filozofii, prawa, medycyny i teologii. G ównym jego celem

by o kszta cenie urz dników i pe nienie misji germanizacyjnej. J zyk aci ski z wydzia u

prawa i medycyny szybko zosta wyparty przez niemiecki, a profesorami byli niemal

wy cznie Czesi i l zacy.

Po III rozbiorze w 1795 r., za panowania Franciszka I (1792-18-35), kiedy Austria

zaj a ca Lubelszczyzn , cz Podlasia oraz Kieleckie i Kraków, granica tzw. Nowej

Galicji sz a wzd u Bugu, Wis y i Pilicy. Poniewa na tych terenach dzia a o wiele szkó

opartych na ustawodawstwie KEN, do wszystkich starano si jak najszybciej wprowadzi

austriackie struktury programowe i organizacyjne. Sporym problemem by o w a ciwe

usytuowanie Szko y G ównej w Krakowie, (któr w 1802 r. przemianowano na Uniwersytet

Krakowski), bo nie widziano potrzeby prowadzenia dwóch wy szych uczelni. Problem

rozwi zano dopiero w 1805 r., kiedy cesarz podpisa Polityczn ustaw szkoln . G ównym

jej celem by o d enie do zahamowania nasilaj cych si w ród m odzie y d e

wolno ciowych i sympatii dla hase rewolucji francuskiej. Ca emu systemowi o wiaty

postanowiono nada charakter stanowy.

Dla ludno ci wsi i ma ych miasteczek mia a wystarczy edukacja na poziomie szko y

trywialnej. Jej g ównym celem mia o by umocnienie zasad moralnych w ród

najbiedniejszych warstw spo ecze stwa, wychowanie m odzie y na wiernych poddanych

monarchii oraz zapobiegliwych i roztropnych rolników.

Szko y g ówne, zak adane w miastach obwodowych, przeznaczone by y dla

m odzie y mieszcza skiej sposobi cej si do pracy w rzemio le i handlu. Program nauczania

obejmowa religi , nauk czytania, pisania i rachunków w j zyku niemieckim, nauk

geometrii, geografii, historii naturalnej oraz pocz tki fizyki i chemii. Dla tej grupy uczniów,

którzy zamierzali uczy si w gimnazjum - dodano nauk pocz tków aciny, a dla

kandydatów na nauczycieli 3-miesi czne kursy pedagogiki i metodyki, które po 1840 r.

wyd u ono do jednego roku.

W miejsce dotychczasowych szkó normalnych wprowadzono szko y realne , które

mia y kszta ci ni szych urz dników pa stwowych, pracowników administracji w maj tkach

ziemskich oraz ksi gowych i kupców. Szko y takie powsta y tylko dwie: we Lwowie i w

Brodach.

przeznaczone by y dla bogatego mieszcza stwa i szlachty. Odpowiednio

wi c dobrano tre ci nauczania i nauczycieli. Bezpo rednim kierownikiem gimnazjum by

Gimnazja

zazwyczaj prefekt, a funkcj dyrektora pe ni najcz ciej starosta obwodowy, który od strony

politycznej czuwa nad prac nauczycieli i post powaniem uczniów.

Na nowych zasadach urz dzono tak e szkolnictwo wy sze . Uniwersytet Lwowski

zamkni to, tworz c w jego miejsce liceum stanowi ce rodzaj studium filozoficznego z

wydzia ami prawa i teologii po czone z Uniwersytetem Krakowskim. Do obu uczelni

wprowadzono j zyk niemiecki jako wyk adowy i odebrano im wszelkie prawa autonomii.

Nauka we wszystkich typach szkó pod wzgl dem pedagogicznym by a bardzo

zacofana. G ównymi rodkami wychowania by a surowa dyscyplina, czarne ksi gi, kary

cielesne itp., a nauczanie oparte zosta o na metodzie pami ciowej. Dla ka dego przedmiotu

wprowadzono zatwierdzone przez cenzur podr czniki, z których usuni to wszystko, co

mog oby pobudza uczniów do zastanawiania si nad panuj cymi w kraju stosunkami

politycznymi, spo ecznymi, nad yciem kulturalnym itd. aden podr cznik nie móg

nawi zywa , ani przypomina uczniom rodzimych tradycji kulturowych, ani w asnej historii.

Przy ka dej natomiast okazji mówiono o dziejach i tradycjach Austrii i o kulturze

niemieckiej. Starano si przy tym budzi w uczniach pro austriacki patriotyzm i przywi zanie

do dynastii Habsburgów.

Kiedy jednak po 1809 r. Kraków wraz z ca Galicj Zachodni zosta przy czony

do Ksi stwa Warszawskiego, a po 1815 r. na kongresie wiede skim powsta o Wolne Miasto

Kraków, Uniwersytet we Lwowie w 1817 r. zosta ponownie uruchomiony. Teraz znacznie

zwi kszono liczb profesorów. Dzi ki temu wzros a liczba studentów do 800. W 1822 r.

by o ich ju 1300, a w 1827 r. - 1748.

Lwów staje si powoli centrum ycia kulturalnego Galicji. Tu, w 1827 r., za zgod

cesarza, przeniesiono za o on w 1817 r. w Wiedniu przez Józefa Maksymiliana

Ossoli skiego bibliotek , jako Zak ad Narodowy im. Ossoli skich , a w 1844 r., w miejsce

szko y realnej, otwarto Akademi Techniczn

z dwoma wydzia ami: technicznym i

handlowym, która stanie si podwalin przysz ej politechniki.

Wysi ki germanizacyjne Austrii nie przynios y w Galicji oczekiwanych wyników.

W latach 20-tych (podobnie jak na Litwie i w Królestwie Polskim) nast pi o wyra ne

o ywienie tajnej patriotycznej dzia alno ci m odzie y w kó kach samokszta ceniowych.

Wielu uczniów szkó galicyjskich w czy o si do walki o niepodleg o Polski w okresie

powstania listopadowego. Ros y wp ywy ideowe Towarzystwa Demokratycznego i

Stowarzyszenia Ludu Polskiego. G o ne procesy s dowe cz onków kó ek uczniowskich

w Samborze, Lwowie, Przemy lu i Tarnowie wiadczy y o rosn cych nastrojach

rewolucyjnych i patriotycznych w ród szkolnej m odzie y.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: