IPN - Niepodległość pod wierchami. Z Maciejem Korkuciem i Wojciechem Szatkowskim rozmawia Dawid Golik.pdf - Historia - nexus230

NIEPODLEGŁOŚĆ

POD WIERCHAMI

Z MACIEJEM KORKUCIEM I WOJCIECHEM SZATKOWSKIM

ROZMAWIA DAWID GOLIK

Dawid Golik – Podhale i Zakopane kojarzy się zwykle

ze sportami zimowymi i wycieczkami w góry. Bardzo

często zapomina się o tradycjach niepodległościowych

tego regionu, które przecież dotyczą nie tylko okresu

okupacji niemieckiej czy postaci Józefa Kurasia „Og-

nia”, ale sięgają także wcześniejszych wieków.

Maciej Korkuć – Na począt-

ku XX w. Zakopane oraz całe

Podhale to była Galicja cza-

su autonomii, Galicja czasu

swobód obywatelskich i naro-

dowych, które się nie mieści-

ły w głowie mieszkańcom zaboru pruskiego czy rosyjskiego.

Myślę nie tylko o przyzwyczajeniu do publicznego i uroczy-

stego świętowania rocznic Konstytucji 3 maja, ale też o Po-

wstaniu Chochołowskim, bądź co bądź skierowanym prze-

ciw Austriakom. To pokazuje klimat, w jakim kilka pokoleń

Podhalańczyków dojrzewało. Jeżeli mówimy o tym, że wielką

wartością dwudziestolecia międzywojennego było pokolenie

Polski niepodległej, które urodziło się i dojrzało w atmosferze

wolności, to w przypadku Podhala i całej Galicji mamy ponad siedemdziesiąt lat wolności,

które ukształtowały kilka pokoleń – licząc od 1867 do 1939 r. (warto sobie uświadomić, że to

mniej więcej tyle, ile trwała cała historia ZSRS). I to oddziaływało na ludzi tu mieszkających.

Łączyło się ze specyﬁ ką charakteru chłopskiej ludności samego Podhala, zawsze dumnej,

przyzwyczajonej do tradycji wolności, nierzadko powołującej

się w sporach z administracją na królewskie przywileje z epoki

przedrozbiorowej.

Wojciech Szatkowski – Żeby zrozumieć historię Zakopa-

nego w XX w., przynajmniej tę okresu międzywojennego,

to trzeba się cofnąć do wieku XIX, bo wtedy właśnie Zako-

pane stało się tą miejscowością, do której się jeździło „do

Tatrów”, jak pisał Walery Eljasz Radzikowski w swoich prze-

wodnikach, w pierwszym wydaniu z 1870 r. Inteligencja pol-

ska w pewnym sensie szukała takiego miejsca, gdzie czułaby

się dobrze, gdzie te macki zaborcze byłyby osłabione, i ta-

kim miejscem z pewnością stało się Zakopane. Tym bardziej

że przyjeżdżano tu głównie po to, żeby pójść w Tatry, które były „wolności ołtarzami”, miej-

scem, gdzie się odpoczywało, gdzie się chodziło „na szałas”, żeby skosztować oscypka,

żętycy, żeby wynająć przewodnika góralskiego czy dowiedzieć się, jaka będzie danego dnia

pogoda. Dlatego też w XIX w. został stworzony mit Zakopanego, legenda Zakopanego,

miejscowości, która bardzo szybko przekształciła się dzięki turystom z prymitywnej wioski,

gdzie życie się toczyło wedle pór roku, w „stacyję klimatyczną”, czyli takie miejsce, gdzie

się odpoczywało. Z czasem pojawiły się tutaj wszelkie wygody, bo powstały pierwsze pen-

sjonaty i restauracje. Często ludzie, którzy tu przyjeżdżali, nieśli w sobie skondensowany ła-

dunek patriotyzmu i chęci pracy społecznej dla dobra ogólnego. Było to widoczne choćby

w pięknej postaci dr. Tytusa Chałubińskiego, który ratował ludzi podczas epidemii cholery

jesienią 1873 r. i który rozpropagował „wycieczki bez programu” w Tatry i przyczynił się do

powstania zawodu przewodnika górskiego. Górale stali się wtedy wziętymi przewodnikami

tatrzańskimi albo tzw. chłopami pod torbę, czyli po prostu tragarzami. Mamy w zbiorach

Muzeum Tatrzańskiego laskę turystyczną Chałubińskiego. Nawet ona jest świadectwem

jego patriotyzmu, bo jedna część laski to ostrze ciupagi góralskiej, a z drugiej strony mamy

głowę orła – symbol niepodległej Polski. Zakopane, a za nim całe Podhale, zmieniło się,

zostało odkryte przez Chałubińskiego i jego pokolenie. Powstała wtedy legenda „góral-

szczyzny”.

D.G. – Nie sposób nie wspomnieć tu o góralu, który stał się symbolem Zakopane-

go – pochodzącym z Kościeliska Janie Krzeptowskim „Sabale”, towarzyszu podha-

lańskich wypraw zarówno samego Chałubińskiego, jak i Stanisława Witkiewicza.

„Sabała” – znakomity przewodnik górski i gawędziarz, był także uczestnikiem Po-

wstania Chochołowskiego i pamięć o tym wydarzeniu przekazywał w swoich opo-

wieściach zakopiańskim „gościom” oraz kolejnym pokoleniom górali.

M.K. – Tutaj być chłopem, góralem – to zawsze brzmiało dumnie. I tego nie zmienił nawet

komunizm. Osobiście się z tym spotkałem w latach osiemdziesiątych, czyli w zupełnie in-

nych czasach. Jako przybysz z Mazowsza, byłem przyzwyczajony do tego, że ludzie wstydzili

się pochodzenia ze wsi. Kiedyś, żeby nie urazić jednego z moich kolegów z Waksmundu,

powiedziałem przy nim, że jest z „małego miasteczka”, natychmiast przerwał i z dumą

wtrącił „O, przepraszam – ja jestem ze wsi”.

Tutaj jeszcze w czasach zaborów owa duma z bycia góralem łączyła się z polskością.

To kształtowało góralski patriotyzm, któremu dawano wyraz w czasie hucznych obchodów

rocznic narodowych, udziału licznych delegacji górali w uroczystościach grunwaldzkich

w 1910 r. Później na tym podglebiu wyrosły Drużyny Podhalańskie i górale zgłaszający się

do Legionów do walki o niepodległość Polski.

W. S . – O góralach już Stanisław Staszic pisał w swoim dziele O ziemiorództwie Karpatów

i innych gór i równin Polski , że jest to lud dumny i wolny, żyjący w biedzie, ale w wolności.

Ciekawe jest to, że kultura ludowa górali, patrząc od tamtych czasów (XIX w.) aż do współ-

czesności przetrwała dwie wojny światowe, wyniszczający okres komunizmu – ona się tym

wszystkim negatywnym tendencjom oparła i nadal jest kulturą żywą. Nadal górale noszą

swoje stroje, mówią gwarą ojców i podtrzymują tradycję. Teraz góralszczyzna musi stoczyć

bój z globalizacją, komercją i chęcią zarobienia „dutków” za wszelką cenę. Czy przetrwa?

Myślę, że tak.

D.G. – Górale dali wyraz swojemu przywiązaniu do Polski już podczas I wojny świa-

towej, kiedy u boku armii austro-węgierskiej powstały Legiony Polskie. W ich szere-

gach znalazło się bardzo wielu mieszkańców Podhala, zarówno samych górali, jak

i lokalnych właścicieli dworów – chociażby Kołodziejskich z Ochotnicy czy Lgockich

z Łopusznej. Wielu z nich walczyło w Karpatach w 1914 i 1915 r. Tysiące Polaków

z tego regionu zostało wcielonych bezpośrednio do jednostek austro-węgierskich

– większość do stacjonującego w Nowym Sączu 20. pułku piechoty. To z niego po-

wstać miał po zakończeniu I wojny światowej legendarny 1. pułk strzelców podha-

lańskich. Z kolei organizatorem, a później dowódcą polskich oddziałów górskich był

w II Rzeczypospolitej, urodzony w Białym Dunajcu, gen. Andrzej Galica.

M.K. – W czasie I wojny światowej mobilizowano do walki stopniowo kolejne roczniki po-

borowych. Te pierwsze miały okazję traﬁ ć do Legionów, a następne już nie. I niestety wielu

górali znalazło się na froncie włoskim – tam (po różnych perypetiach) część z nich traﬁ ła do

armii Hallera i jako Błękitna Armia wrócili do domów z Francji prosto na front wojny pol-

sko-bolszewickiej. I tak naprawdę z tej mobilizacji, która zabrała ich do armii austriackiej,

wracali dopiero w roku 1921.

D.G. – Osoby wracające na Podhale z wielu frontów I wojny światowej czy też

po walkach o granice odrodzonej już Polski tworzyły nowe elity, wokół których

toczyć się miało życie polityczne w poszczególnych miejscowościach. Dawni legio-

niści czy żołnierze armii austro-węgierskiej, którzy przeżyli okres „wielkiej wojny”,

odpowiadali w późniejszym czasie za modernizację wsi podhalańskiej, tworzyli

kółka rolnicze, angażowali się w działalność Stronnictwa Ludowego. Wydaje się,

że przenieśli tradycje walki niepodległościowej także w trudne lata okupacji nie-

mieckiej oraz pierwsze dekady peerelu.

W. S . – Jedną z takich postaci, która silnie wpisała się w tradycje niepodległościowe, jest

Mariusz Zaruski – człowiek kilku żywiołów: bo z jednej strony morze, potem góry, narty,

kawaleria i służba wojskowa. Zaruski, który w 1904 r. przyjechał do Zakopanego, stał

się wielkim orędownikiem rozwoju turystki zimowej oraz narciarstwa. Był świetnym taterni-

kiem i twórcą Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, które w zeszłym roku,

29 października, świętowało swoje stulecie. Zaruski miał w swoim pogotowiu grupę ratow-

ników, w tym wielu górali, z których większość poszła z nim na I wojnę światową. On jako

legionista i kawalerzysta brał udział w walkach, a później w wojnie polsko-bolszewickiej,

gdzie był wśród zdobywców Wilna. Z kolei inny ratownik TOPR i narciarz, Józef Lesiecki,

zginął w bitwie pod Łowczówkiem w 1914 r.

M.K. – To wszystko też ściśle wiązało się z myśleniem obywatelskim. Ci, którzy ciągnęli wio-

skę na uroczystości patriotyczne, to najczęściej byli ci sami, którzy zakładali straż pożarną,

orkiestry we wsi, starali się organizować życie społeczności lokalnej. Oni byli, i to jest chyba

bardzo ważne, prawdziwymi autorytetami w swoich miejscowościach.

D.G. – Zawsze dużym autorytetem cieszyli się tam także księża i Kościół katolicki.

Nad Podhalem czuwała przecież od czasów średniowiecza Matka Boska Ludźmierska

nazywana przez górali „Gaździną Podhala”. Okres zaborów nie zniszczył w żaden

sposób mocno zakorzenionego w góralach kultu maryjnego. Sanktuarium w Ludź-

mierzu odwiedzane było zawsze przez rzesze wiernych, a w czasie świąt maryjnych,

zwłaszcza 15 sierpnia, ciągnęły tam pielgrzymki ze wszystkich wsi podhalańskich.

W. S . – Warto jeszcze wrócić do 1902 r. i do sporu między Władysławem hr. Zamoyskim

a niemieckim hrabią Christianem Hohenlohe, który dotyczył Doliny Rybiego Potoku i Mor-

skiego Oka. To był ciekawy moment, gdyż nie mieliśmy swojej państwowości, a w wyniku

procesu w Grazu w Austrii Dolina Rybiego Potoku wraz z tym najpiękniejszym stawem

tatrzańskim, a więc Morskim Okiem, została przy Galicji, nie wcielono jej do dóbr łowie-

ckich hrabiego, czyli do Węgier. I pojawił się wtedy piękny wierszyk: „Wiwat plemię Lasze,

Morskie Oko nasze”. Było to ważne dla podniesienia ducha narodowego – po klęskach

powstań udało się nam wreszcie wygrać walkę o jakiś fragment polskiej ziemi. Nieduży, ale

jeden z najpiękniejszych.

D.G. – Po 1918 r. trzeba było w dalszym ciągu walczyć o polskie granice. Górale

nie tylko bili się na froncie wojny polsko-bolszewickiej, ale również u siebie na

Podhalu musieli zmagać się tym razem z Czechosłowacją, po to, żeby takie tereny,

jak polski Spisz i polska Orawa, zostały w granicach odrodzonej Polski. Podha-

lańczycy brali także udział w walkach o Zaolzie, o Śląsk Cieszyński. Owe lokalne

spory graniczne z pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości stały się z czasem

źródłem poważniejszych konﬂ iktów, żeby wspomnieć choćby rok 1938, agresję

słowacką we wrześniu 1939 r. czy też krwawe starcia polsko-słowackie na Orawie

w roku 1945.

W. S . – Była walka o granice, miał być plebiscyt na Spiszu i Orawie, ale nie doszło do niego.

Podhale pozostało w dużej części takie, jakie było w XIX w., natomiast bardzo się zmieniło

Zakopane. Dla niektórych był to, jak mówił i pisał Rafał Malczewski, „pępek świata”. I wtedy

Zakopane przeżyło apogeum swojego rozwoju, mniej więcej od 1933 do 1939 r. Było miej-

scem spotkania elit, doborowego towarzystwa, mówiło się w stolicy, że jeżeli nie ma kogoś

na Marszałkowskiej w Warszawie, to na pewno jest w Zakopanem. Tworzył tutaj Stanisław

Ignacy Witkiewicz, Rafał Malczewski, działała kolonia artystyczna. Mieszkał tutaj i aktywnie

uczestniczył w działaniach Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego Karol Stryjeński, a wraz z nim

jego żona Zoﬁ a Stryjeńska – znana na całym świecie polska malarka i ilustratorka. Było to

już miejsce o renomie europejskiej i wiele czynników sprawiło, że ruch turystyczny trwał tutaj

przez cały rok. Nastąpił niesamowity rozwój miasta, które było „oczkiem w głowie” polskiej

inteligencji i miało dobrych gospodarzy. Już wtedy przemieniło się ono w zimową stolicę

Polski. W 1929 r. Zakopane, jeszcze jako wioska, zorganizowało Mistrzostwa Świata w nar-

ciarstwie klasycznym i alpejskim FIS. Stąd też w połowie lat trzydziestych Zakopane znalazło

się w pierwszej szóstce najlepszych narciarskich i turystycznych kurortów Europy, obok Davos,

Saint Moritz w Szwajcarii, Garmisch-Partenkirchen w Niemczech, Chamonix we Francji, Oslo

w Norwegii. Rozwinięto turystykę zimową i letnią, a z legitymacją Polskiego Towarzystwa

Tatrzańskiego, dzięki porozumieniu z władzami czechosłowackimi i konwencji turystycznej,

można było w każdym dowolnym miejscu w Tatrach przekraczać granicę. Zwieńczeniem

tego okresu jest organizacja Mistrzostw Świata FIS w lutym 1939 r. O randze przedsięwzięcia

niech świadczy to, że z okazji mistrzostw wydano folder okolicznościowy w kilkunastu języ-

kach. Zawody odbyły się na bardzo wysokim poziomie sportowym i organizacyjnym i był to

ROZMOWY BIULETYNU

IPN - Niepodległość pod wierchami. Z Maciejem Korkuciem i Wojciechem Szatkowskim rozmawia Dawid Golik.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: