Zając Ewa - Ketman_i_Monika żywoty równoległe.pdf - Historia - nexus230

Ka˝dy kraj ma swojà policj´ […] Po˝àdane jest […] aby zdarzy∏o si´ coÊ okreÊlonego, co by

wzmog∏o jej czujnoÊç. A to le˝y w pana zakresie… nieprawda˝? […] Czego sobie w obecnej chwili ˝y-

czymy, to zaakcentowanie niepokoju… fermentu, który niewàtpliwie istnieje… […] Zak∏adamy, ˝e

stan rzeczy, jaki pan tu przedstawia, istnieje jako zasadniczy warunek paƒskiego zatrudnienia. Obec-

nie potrzebne jest nie pisanie, ale spowodowanie jakiegoÊ okreÊlonego, znaczàcego faktu, powiedzia∏-

bym niemal – faktu przera˝ajàcego.

Joseph Conrad, Tajny agent 1

„Ods∏oni´cie nagiej prawdy znies∏awi nas u obcych!” O ma∏oduszni, wi´c chcecie czekaç, a˝eby ci

obcy ods∏aniali wam prawd´ […] z pomini´ciem oczywiÊcie wielu rzeczy, które je istotnie ∏agodzà, t∏u-

maczà; i naprzeciw takim badaniom zamierzacie stawiaç teatralne dekoracje, w których prawdziwoÊç

nie wierzycie sami […] ˝e taki obraz zrodzi szkodliwy pesymizm, kiedy narodowi w wyjàtkowym jego

po∏o˝eniu potrzeba otuchy, zrodzi zniech´cenie do przesz∏oÊci, kiedy ta przesz∏oÊç powinna byç niewy-

czerpanà kopalnià ufnoÊci w swe si∏y. Gdzie˝ to jednak – spytajmy – i kiedy blichtr i samochwalstwo

sta∏y si´ dêwignià pracy i podstawà rozumnego dzia∏ania.

Micha∏ Bobrzyƒski,

Dzieje Polski w zarysie (Dodatek: W imi´ prawdy dziejowej. Prawda historyczna ) 2 .

Wst´p 3

Cz´Êç I

Ewa Zajàc

Komentarz metodologiczny

Wkrótce po powstaniu IPN by∏ych dzia∏aczy krakowskiego Studenckiego Komi-

tetu SolidarnoÊci zelektryzowa∏y podejrzenia 4 , i˝ Les∏aw Maleszka, ich kolega

J. Conrad, Tajny agent. OpowieÊç prosta , Warszawa 2004.

M. Bobrzyƒski, Dzieje Polski w zarysie , opracowali i wst´pem poprzedzili M. H. Serejski i A. F. Grabski,

Warszawa 1987, s. 497–498 (Dodatek: W imi´ prawdy dziejowej. Prawda historyczna ) .

Autorkà pierwszej cz´Êci wst´pu jest Ewa Zajàc, cz´Êç drugà napisa∏ Henryk G∏´bocki.

Podejrzenia co do wspó∏pracy Les∏awa Maleszki ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa PRL pojawi∏y si´ w Êrodowi

Artyku∏y i dokumenty

i przyjaciel z opozycji – wspó∏za∏o˝yciel i jeden z sygnatariuszy Studenckiego Komi-

tetu SolidarnoÊci – by∏ konfidentem S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Pod presjà kolegów

Maleszka przyzna∏ si´, co wi´cej – opisa∏ swój „przypadek” 5 . Sta∏o si´ to, zanim jesz-

cze archiwiÊci i historycy uzyskali dost´p do wytworzonych przez bezpiek´ akt 6 .

W zwiàzku z tym konfrontacja opowieÊci Maleszki z zachowanà faktografià nie mo-

g∏a nastàpiç od razu. Dokumenty dotyczàce jego wspó∏pracy: donosy, rozliczenia

funduszu „O”, informacje o przekazywanych Maleszce do wykonania zadaniach

itp., które do tej pory zosta∏y odnalezione, dobitnie Êwiadczà o tym, jak bardzo

w swojej „spowiedzi” mija∏ si´ z prawdà. Pierwsze z brzegu przyk∏ady to data zakoƒ-

czenia 7 wspó∏pracy lub chocia˝by zatajenie pozosta∏ych pseudonimów 8 . Niestety,

do dzisiaj tekst ten pozostaje najwa˝niejszym êród∏em wiedzy dla opinii publicznej

na temat tajnego wspó∏pracownika „Ketmana” vel „Returna” vel „Tomka” vel

„Zbyszka”, co gorsza – równie˝ dla wi´kszoÊci historyków PRL i dziennikarzy, tak

licznie i z ochotà zajmujàcych si´ dzisiaj powiàzaniami agenturalnymi eksponowa-

nych osób. Kiedy ju˝ zaistnia∏a taka mo˝liwoÊç, nie si´gn´li oni – poza kilkoma

wyjàtkami, a i to przy okazji rozwiàzywania innych problemów badawczych 9 – do ar-

chiwaliów bezpieki, czyli podstawowego êród∏a weryfikujàcego okolicznoÊci wspó∏-

pracy Maleszki. Zwa˝ywszy na to, ˝e dokumentów z donosami sporzàdzanymi przez

Maleszk´ dla SB sà dziesiàtki, a nowe wcià˝ odnajduje si´ w archiwach IPN, luka ta

jeszcze d∏ugo mo˝e byç niewype∏niona.

Maleszka, bodaj pierwszy ujawniony publicznie w III Rzeczypospolitej tajny

wspó∏pracownik peerelowskich tajnych s∏u˝b, sta∏ si´ dla Êrodowisk opiniotwórczych

i mediów niemal modelowym agentem, a jego przyk∏ad przywo∏ywano stale w dys-

kusjach o konfidentach komunistycznego re˝imu. Niewàtpliwie wynika∏o to z faktu,

˝e agenturalnego uwik∏ania Maleszki nikt nie podwa˝a∏ – wszak sam si´ przyzna∏.

Mniej jednoznaczne by∏y ju˝ kolejne ujawniane przypadki, zw∏aszcza dotyczàce zna-

nych osób 10 .

Szczegó∏owa analiza agenturalnej dzia∏alnoÊci Maleszki na podstawie materia-

∏ów bezpieki mog∏a byç (i ciàgle jest) dobrym poligonem warsztatowym dla badaƒ

nad funkcjonowaniem tajnych wspó∏pracowników w strukturach SB. Wyniki i wnio-

ski b´dàce rezultatem takich badaƒ sà nie do przecenienia, zw∏aszcza w sytuacjach

sku by∏ych SKS-owców najprawdopodobniej w 2001 r. po lekturze pracy dyplomowej napisanej w Wy˝szej

Szkole Oficerskiej im. F. Dzier˝yƒskiego przez plut. Ireneusza Krassowskiego pod kierunkiem porucznika

mgr. Jerzego Telaka ( Rozpoznanie i ograniczanie przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa Studenckiego Komitetu Soli-

darnoÊci na terenie Krakowa w latach 1976–1979 , Legionowo 1989).

L. Maleszka, By∏em „Ketmanem” , „Gazeta Wyborcza”, 13 XI 2001 r.

Gdy Les∏aw Maleszka opublikowa∏ swe wyznania, w krakowskim Oddziale AIPN trwa∏ dopiero zakrojony

na szerokà skal´ proces przejmowania archiwaliów wytworzonych przez peerelowski aparat represji.

Les∏aw Maleszka wspomnia∏ o wspó∏pracy z SB do 1984 r., faktycznie zaÊ wspó∏pracowa∏ do 1989 r.

Poza pseudonimem „Ketman” Les∏aw Maleszka u˝ywa∏ te˝ pseudonimów: „Return”, „Tomek” i „Zby-

szek”.

H. G∏´bocki, Policja tajna przy robocie. Z dziejów paƒstwa policyjnego w PRL , Kraków 2005.

Ujawnianie tajnych wspó∏pracowników peerelowskich tajnych s∏u˝b dokonuje si´ w ró˝ny sposób, nie za-

wsze z zachowaniem profesjonalnych – z punktu widzenia historyka – procedur.

„Ketman” i „Monika” – ˝ywoty równoleg∏e

–apodobnych przypadków jest ca∏kiem sporo – gdy brakuje dokumentacji Êwiad-

czàcej jednoznacznie o wspó∏pracy, czyli teczki personalnej oraz teczki pracy. W wy-

padku Maleszki – sàdzàc po iloÊci i rozmiarach zachowanych donosów – teczek pra-

cy by∏o zapewne kilka. Niezwykle cenna by∏aby te˝ konfrontacja tej dokumentacji ze

êród∏ami innego pochodzenia, w tym z licznymi tekstami Maleszki, które zamiesz-

cza∏ w prasie niezale˝nej i podziemnej. Zweryfikowane w ten sposób fakty stanowi-

∏yby solidnà podstaw´ do ustalenia m.in. miary zaanga˝owania si´ Maleszki po stro-

nie SB, tzn. zakresu i ewentualnie stopnia szkodliwoÊci jego wspó∏pracy z aparatem

represji. Tak wypracowane wnioski by∏yby trudne do podwa˝enia i stanowi∏yby do-

bry materia∏ porównawczy oraz punkt odniesienia.

Niewàtpliwie barier´ w tego rodzaju poczynaniach badawczych stanowi ciàgle

ograniczona umiej´tnoÊç odczytywania i interpretacji akt pozostawionych przez

bezpiek´. Dotyczy to zw∏aszcza akt operacyjnych, w tym najbardziej wÊród nich

dra˝liwych, czyli tych Êwiadczàcych o agenturalnej wspó∏pracy. W znacznym stopniu

wynika to z braku systematycznych i ca∏oÊciowych badaƒ dotyczàcych z jednej stro-

ny przepisów, które regulowa∏y funkcjonowanie resortu spraw wewn´trznych

i struktur pokrewnych, z drugiej zaÊ ich organizacji i pragmatyki dzia∏ania. Nie po-

wsta∏ dotàd przewodnik czy wst´p do badaƒ nad aktami komunistycznych tajnych

s∏u˝b, chocia˝ znawcy przedmiotu i metodolodzy zwracajà uwag´ na specyfik´ tego

rodzaju êróde∏ i podkreÊlajà potrzeb´ zachowania szczególnej wra˝liwoÊci etycznej,

spo∏ecznej i historycznej przy ich opracowywaniu i publikowaniu. W tej sytuacji nie

powinien dziwiç fakt, i˝ w licznych ostatnio doniesieniach prasowych a˝ roi si´ od

b∏´dów i przek∏amaƒ. Pozostawianie ich bez sprostowaƒ i wyjaÊnieƒ – które z oczy-

wistych wzgl´dów powinni sporzàdzaç przede wszystkim historycy IPN – sprawia, i˝

opinii publicznej zaszczepiana jest fa∏szywa wiedza na temat funkcjonowania bez-

pieki w ogóle. B∏´dy przedmiotowe i opaczne interpretacje nie zawsze wynikajà ze

z∏ej woli piszàcych o ró˝norodnych problemach zwiàzanych z funkcjonowaniem SB,

w tym o dzia∏alnoÊci konfidentów. Informacje na ich temat elektryzujà opini´ pu-

blicznà, zw∏aszcza – czemu trudno si´ dziwiç – kiedy sà to osoby bàdê powszechnie

znane, bàdê uto˝samiane z konkretnym Êrodowiskiem profesjonalnym czy towarzy-

skim. Rozwiàzanie tego problemu powinno polegaç nie tyle na ograniczaniu dost´-

pu do archiwaliów bezpieki, lecz raczej na tworzeniu narz´dzi badawczych, które

umo˝liwi∏yby korzystanie ze zgromadzonych tam teczek zarówno przez historyków,

jak i dziennikarzy w sposób s∏u˝àcy poznawaniu prawdy, a nie kreowaniu sezono-

wych sensacji.

Negatywne skutki zaniechania doskonalenia procedur badawczych w tej dziedzi-

nie sà oczywiste i wa˝kie pod wzgl´dem socjologicznym, historycznym i politycznym.

Przeciwnicy ujawniania teczek i upowszechniania badaƒ poesbeckich akt wcià˝ mo-

gà u˝ywaç argumentów o niewielkiej wiarygodnoÊci, a w konsekwencji bezu˝ytecz-

noÊci dla badaczy dziejów najnowszych Polski archiwaliów wytworzonych przez pe-

erelowski aparat represji. W ten sposób ko∏o si´ zamyka. Dopóki tak b´dzie, dopóty

pami´ç o naszej niedawnej historii b´dzie s∏u˝y∏a politycznej szermierce. Nie ulega

natomiast wàtpliwoÊci, ˝e rozstrzygni´cie przez specjalistów zasadniczych proble-

Artyku∏y i dokumenty

mów warsztatowych i metodologicznych zwiàzanych z dokumentacjà pozostawionà

przez peerelowskie tajne s∏u˝by pozbawi Êrodowiska antylustracyjne mo˝liwoÊci ma-

nipulowania opinià publicznà. Zale˝nie bowiem od potrzeby chwili koryfeusze tych

kr´gów dla zdyskredytowania wartoÊci poznawczej esbeckiej dokumentacji powo∏u-

jà si´ bàdê na fa∏szerstwa, jakim permanentnie by∏a ona poddawana, bàdê na jej nie-

reprezentatywnoÊç b´dàcà skutkiem przetrzebienia archiwów w latach 1989–1990 11 .

Gdyby przedstawione postulaty zosta∏y zrealizowane ju˝ wczeÊniej, zapewne od-

miennie wyglàda∏aby medialna debata 12 wywo∏ana ujawnieniem nazwiska kolejnego

tajnego wspó∏pracownika zwiàzanego ze Êrodowiskiem krakowskiego SKS. Byç mo-

˝e nawet nie odby∏aby si´ w ogóle, a sprawà konfidenta o pseudonimie „Monika”

zajmowaliby si´ w zaciszu swoich gabinetów wy∏àcznie historycy. Sta∏o si´ jednak

inaczej. W oÊwiadczeniu opublikowanym wiosnà 2004 r. na ∏amach zas∏u˝onego dla

badaƒ nad dziejami najnowszymi pisma „Karta” dzia∏acze by∏ego SKS og∏osili, ˝e

ich kolega z opozycji Henryk Karkosza 13 –wlatach osiemdziesiàtych XX wieku nie-

zale˝ny wydawca – by∏ tajnym wspó∏pracownikiem SB o pseudonimie „Monika”. Ta-

ki wniosek wyciàgn´li z lektury akt udost´pnionych im przez IPN. Do „Karty” napi-

sali jednak dopiero po tym, gdy – w dalszym etapie realizacji przez IPN wniosku

pokrzywdzonego – niektórzy z nich otrzymali Not´ dotyczàcà danych identyfikacyj-

nych informatorów . Ten oficjalny dokument ujawni∏ im, i˝ kryptonim (lub numer,

pod którym zanonimizowano dane osobowe informatora w udost´pnionych lub wy-

danych dokumentach dotyczàcych pokrzywdzonego) – „Monika” ukrywa nazwisko

Henryka Karkoszy, s. Antoniego, ur. 25 V 1953 r. 14 O ile nikt jednak nie podwa˝a∏

faktu wspó∏pracy z SB Les∏awa Maleszki, o tyle informacje o kolaboracji Karkoszy

– paradoksalnie, zwa˝ywszy na ich êród∏o – nie spotka∏y si´ ju˝ z tak jednoznacznà

ocenà. Chocia˝ Henryk Karkosza nie by∏ powszechnie znanym opozycjonistà ani

dzia∏aczem politycznym z pierwszych stron gazet, to ujawnienie jego agenturalnego

uwik∏ania okaza∏o si´ szczególnie bulwersujàce. Jak bowiem napisa∏ wydawca „Kar-

ty” Zbigniew Gluza: „To nie tylko szef jednego z najwi´kszych podziemnych wydaw-

nictw, ale równie˝ cz∏onek ogólnopolskiej struktury, która zajmowa∏a si´ rozdziela-

Nierozstrzygni´cie dotàd problemów zwiàzanych z wartoÊciowaniem i wiarygodnoÊcià akt pozostawionych

przez peerelowskie tajne s∏u˝by stawia historyków tego rozdzia∏u dziejów ojczystych w ma∏o komfortowej

sytuacji, gdy˝ ich wypowiedzi si∏à rzeczy muszà zbli˝aç si´ do publicystyki.

Zob. oÊwiadczenia i polemiki w tej sprawie: J. Morawski, Wydawca i konfident , „Rzeczpospolita”, 9 VIII

2004; List Henryka Karkoszy , ibidem , 20 VIII 2004; Odpowiedê J. Morawskiego ; B. Wildstein, Ketman,

Monika i inni , ibidem , 2 X 2004; W. Czuchnowski, Monika szuka ratownika , „Gazeta Wyborcza”, 23 VIII

2004; P. Pytlakowski, Heniek z twarzà „Moniki” , „Polityka” 2004, nr 36; A. Romanowski, IPN – bezprawie

i absurd , „Gazeta Wyborcza”, 25 IX 2004. Por. polemik´ z A. Romanowskim: B. Sonik, Lustracja jest po-

trzebna , „Gazeta Wyborcza”, 27 X 2004; A. Rzepliƒski, Ostrza∏ twierdzy IPN , ibidem , 4 XII 2004. Kolejne

ataki na IPN w kontekÊcie sprawy Karkoszy: A. Pawlak, A. Romanowski, Tak nie warto rozmawiaç , „Gaze-

ta Wyborcza”, 11 XII 2004; J. Widacki, Prawo do sàdu dla ka˝dego , ibidem , 18 XII 2004. Por. te˝ wywo∏a-

ny sprawà Karkoszy spór o dost´p do archiwów IPN: A. Dudek, P. Machcewicz, IPN na celowniku , „Rzecz-

pospolita”, 30 IX 2004. Por. odpowiedê historyka IPN A. Romanowskiemu: K. Persak, IPN – Powinni tego

zabroniç! , „Biuletyn IPN” 2004, nr 11 (46), s. 4–17.

Jego biogram zosta∏ zamieszczony w 2. tomie s∏ownika biograficznego wydanym przez OÊrodek Karta,

Opozycja w PRL. S∏ownik biograficzny 1956–89 , Warszawa 2002, t. 2, s. 158–160.

Cyt. za: R. Terlecki, „ Monika”, czyli „nieprzerwany dop∏yw informacji” , „Biuletyn IPN” 2005, nr 3 (50), s. 67.

„Ketman” i „Monika” – ˝ywoty równoleg∏e

niem pieni´dzy przychodzàcych z Zachodu – cz∏owiek wprowadzony w najtajniejsze

wymiary antypeerelowskiego podziemia” 15 .

Jak wynika z akt operacyjnych, wspó∏praca Maleszki i Karkoszy z SB mia∏a po-

dobny charakter: obaj byli zwiàzani z krakowskim SKS i jednoczeÊnie donosili na

dzia∏aczy Konfederacji Polski Niepodleg∏ej, Ruchu M∏odej Polski i innych opozycyj-

nych Êrodowisk, a od 1980 r. na cz∏onków Niezale˝nego Zrzeszenia Studentów

i Niezale˝nego Samorzàdnego Zwiàzku Zawodowego „SolidarnoÊç”. Równie˝ gra-

tyfikacje otrzymywane przez nich za wspó∏prac´ z tajnymi s∏u˝bami by∏y znaczàco

wy˝sze ni˝ pozosta∏e wyp∏aty z funduszu operacyjnego 16 . Obaj kolaborowali d∏ugo

i nie tylko zwyczajnie donosili na kolegów, ale – jak wynika z zachowanych doku-

mentów – cz´sto podpowiadali bezpiece, w jaki sposób mo˝e poprawiç skutecznoÊç

swych dzia∏aƒ. Aktywnie te˝ uczestniczyli w re˝yserowanych przez SB grach i kom-

binacjach operacyjnych, których celem by∏a nie tylko kontrola, ale i dezintegracja

inwigilowanych Êrodowisk. Tak w jednym, jak i w drugim przypadku nie zachowa∏a

si´ dokumentacja operacyjna w postaci teczki personalnej i teczki pracy. Najpraw-

dopodobniej zosta∏y one zniszczone w 1989 lub na poczàtku 1990 r. w jednostkach

operacyjnych prowadzàcych tych konfidentów.

Brak êróde∏ jednoznacznie Êwiadczàcych 17 o wspó∏pracy utrudnia wprawdzie

bezsporne identyfikowanie agentury, ale go nie wyklucza. Nie uniemo˝liwia tego

równie˝ ograniczony dost´p do materia∏ów ewidencyjnych wytworzonych w prze-

sz∏oÊci przez bezpiek´ lub nawet ich niedost´pnoÊç z powodów prawnych bàdê pro-

ceduralnych. Identyfikacji konfidentów i co wi´cej – rekonstrukcji ich rzeczywistej

dzia∏alnoÊci na rzecz esbeckich mocodawców mo˝na dokonaç w sposób poÊredni,

zestawiajàc, porównujàc i weryfikujàc informacje odnalezione w materia∏ach opera-

cyjnych ró˝nych kategorii, a tak˝e w aktach administracyjnych.

Gromadzenie dokumentacji operacyjnej dotyczàcej osobowych êróde∏ informacji

w formie teczki personalnej i teczki pracy mia∏o na celu sta∏e monitorowanie agenta

z powodów zarówno z praktycznych, jak i biurokratycznych. RównoczeÊnie z depono-

wanych w teczce pracy donosów sporzàdzano kopie, meldunki operacyjne, informacje,

wyciàgi itp., które kierowano do teczek osób, Êrodowisk i spraw, do rozpracowania

których – wszak werbunek by∏ zwykle celowy – tajny wspó∏pracownik by∏ pozyskany

i wykorzystywany. Równie˝ kopie wielu materia∏ów umieszczanych w teczce personal-

nej trafia∏y, zgodnie z obowiàzujàcymi w Ministerstwie Spraw Wewn´trznych przepi-

sami i praktykà, do ogólnej dokumentacji. Dotyczy to m.in. potwierdzeƒ wyp∏at z fun-

duszu „O”, które kierowane by∏y do zbiorczych raportów kasowych. Nie ma na nich

wprawdzie w∏asnor´cznego podpisu informatora, ale sà tam inne elementy identyfiku-

jàce, np. numer rejestracyjny (ewidencyjny). ZnajomoÊç zatem powy˝szych zasad obie-

gu informacji przy rekonstrukcji dzia∏alnoÊci agentów ma znaczenie podstawowe.

„Karta” 2004, nr 41.

R. Terlecki, „Monika”... , s. 61–63, H. G∏´bocki, Zarobki tajnych wspó∏pracowników [w:] idem , Policja taj-

na.. ., s. 121–138.

Nie jesteÊmy stra˝nikami. Rozmowa z Andrzejem Kulerem i Januszem Kurtykà z Instytutu Pami´ci Narodowej ,

„Gazeta Wyborcza”, 29 X 2004 (dodatek krakowski).

Zając Ewa - Ketman_i_Monika żywoty równoległe.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: