M. Inglot - Balladyna (wstęp do BN).pdf - Dokumenty - kamil2708

WSTĘP

1. GENEZA „BALLADYNY"

Historia. Wśród wielu czynników, które mogły odegrać istotną

rolę w kształtowaniu się Balladyny, na plan pierwszy wysunęła się

historia przeżywana przez emigrację polską formującą się we Francji

po upadku powstania listopadowego w atmosferze klęski i nadziei.

Spadek fali rewolucyjnej w Europie, wzmagający się konserwatyzm

rządów „lipcowego" monarchy francuskiego Ludwika Filipa, darem-

na, zakończona klęską próba nowego powstania podjęta przez Józefa

Zaliwskiego sprawiły, że lata 1833 — 1834 upływały poecie w nastroju

pesymizmu i niepokoju. Do optymizmu nie skłaniał go również układ

stosunków w środowisku polskim. Podzielona na liczne obozy i ugru-

powania, skłócona, pełna „potępieńczych swarów", przedstawiała emi-

gracja .zaiste niezbyt budujący widok. Było to jednak środowisko ży-

jące autentycznie sprawami pokonanego kraju i w sposób zaangażo-

wany rozważające przyczyny niedawnej klęski oraz sposoby wyjścia

z impasu. W dyskusjach nad dótychczasowymi doświadczeniami na-

rodu, nad narodową tradycją i z narodową tradycją powstawały licz-

ne, wartościowe próby oceny i programy naprawy istniejącej sytuacji.

Wiele z owych ocen przybierało postać literacką. Poczucie klęski

sprawiło, że wśród różnych literackich prób ujęcia nurtujących naród

kłopotów na czoło wysunął się dramat. Twórcy dramatów z natury

rzeczy zwrócili w swoich dziełach uwagę na zwrotne momenty pro-

cesu historycznego. W ramach tak wyglądającej historiozoficznej per-

spektywy stawiano ponadczasowe skądinąd pytania o sens dziejów,

zasady istnienia porządku historycznego, rolę jednostki i historii, czyli

relację między wolnością a koniecznością. Dramat Juliusza Słowac-

kiego, podobnie jak dramaty Zygmunta Krasińskiego, Adama Mickie-

wicza i Cypriana Norwida, był również w ogromnej większości' przy-

padków dramatem przepełnionym refleksją nad filozofią dziejów. Ten

4 /

historiozoficzny element będzie szczególnie widoczny w dramatach na-

rodowych Słowackiego — w Kordianie, Balladynie, Lilii Wenedzie,

Księdzu Marku, Śnie srebrnym Salomei, Zawiszy Czarnym czy Sa-

muelu Zborowskim.

Wśród nich na czoło wysuwają się niewątpliwie trzy pierwsze,

najbardziej popularne w lekturze i na scenie, tworzące zdaniem nie-

których badaczy swoistą trylogię dramatyczną. „Stoimy wobec nie-

zbitego faktu, że w latach 1833 — 1839 Słowacki napisał te trzy dra-

maty : Kordiana, Balladynę, Lilię Wenedę. W miarę jak na niedawne

powstanie i opuszczony przez siebie kraj spoglądał z dalszej perspek-

tywy, rzeczy bezpośrednio przeżyte lub znane zapadały jak gdyby

coraz bardziej pod powierzchnię legendy i to, co pozwala nam określić

Kordiana jako dramat polityczny i historyczny, jako rodzaj reportażu

z historii i psychologii polskiej w latach 1825—1831, tjcwi niewątpli-

wie w Balladynie i w Lilii Wenedzie, tylko inaczej sformułowa-

ne" 1 - pisali Marian Bizan i Paweł Hertz w Kilku glosach do „Bal-

ladyny"..

Niedokończony dramat Kordian, traktowany przez niektórych ba-

daczy jako część pierwsza wspomnianej powyżej trylogii, stał się

obrazem świadomości narodowej w chwili historycznego przełomu.

Poeta ujawnił w owym dramacie zasadnicze cechy naszej świadomo-

ści, cechy charakteru narodowego i przeprowadził ich weryfikację

w ogniu historycznej próby. Dramat odsłonił konflikt postaw uwa-

runkowanych przez narodową tradycję. Dzieje nieudanego zamachu

na życie cara Mikołaja I stały się w intencji poety probierzem hi-

storiotwórczej siły poglądów, którymi kierowali się przywódcy narodu

postawieni przed koniecznością czynu. Próba wypadła niepomyślnie.

Aktywne pierwiastki narodowej świadomości okazały się niezdolne do

przezwyciężenia tragicznego splotu konserwatywnych wątków tradycji

i do nawiązania do jej postępowych' nurtów. Podobnie będzie w Bal-

ladynie i w Lilii Wenedzie.

Teatr. Kordian był również świadectwem twórczego przyswojenia

przez poetę osiągnięć ówczesnego teatru francuskiego. Umiejętne łą-

czenie scen ze świata „nadprzyrodzonego" ze scenami „naturalnymi",

funkcjonalne wprowadzenie tłumu na scenę, budowa efektownej prze-

strzeni scenicznej, wzmożenie dynamiki akcji dzięki zmienności scen

1 „Teatr Polski", Warszawa. Sezon 1965-1966, s. 42.

(podział na sceny kameralne i otwarte), wygrywanie efektów świetl-

nych i dźwiękowych wskazywały na związek dramatu z oglądanymi

przez poetę widowiskami scenicznymi, głównie zaś ze spektaklami

wystawianymi w awangardowych teatrach Paryża: Cirque Olympique,

Diorama, Funambules 2 . Jest rzeczą oczywistą, że podobne doświad-

czenia wpłynęły również na sceniczny kształt Balladyny.

Inne okoliczności powstania „Balladyny". „Pracuję teraz ciągle —

czytam bardzo wiele, rzuciłem się cały w filozofiją niemiecką —

pomimo wielu czczych marzeń idealizmu karmi ona moją imagina-

cją" 3 , pisał Słowacki do matki z Genewy w styczniu 1834 r. Tym

samym poeta kontynuował swoje dawniejsze studia nad dziełami

teoretyków niemieckiego i europejskiego romantyzmu, o których

wspominał'jeszcze we Wstępie do III tomu Poezji z poprzedniego

roku. Tam też przedstawił program postulujący powstanie utworów

o tematyce historycznej, które ukazując przeszłość miały tą drogą

odtwarzać obraz narodowej świadomości. Analiza narodowej świado-

mości winna była prowadzić do odkrycia kształtu historycznego

przeznaczenia Polski.

Jak przypuszczają badacze, pomysł dramatu mógł się zrodzić jesz-

cze w jesieni 1833 r. 4 Ostatecznie jednak dramat został ukończony

w grudniu 1834 r. Przez parę lat przeleżał się w rękopisie, a dru-

kiem został wydany dopiero w lipcu 1839 r. Studia nad dziejami

tekstu skłoniły niektórych badaczy do wysunięcia hipotezy, że w cią-

gu tak długiego czasu musiał on ulec zmianom i że tym samym

należy mówić o dwóch wersjach Balladyny, tej z roku 1834 i tej

z lat 1838-1839.

W okresie międzywojennym odkryty został, znajdujący się dziś

w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, autograf dramatu,

niemal identyczny z pierwodrukiem. Autograf nie był jednak oczeki-

waną pierwszą redakcją, lecz czystopisową kopią, powstałą w nie-

ustalonym czasie. Pytanie o istnienie lub nieistnienie dwóch redakcji

pozostaje nadal otwartym.

2 Por! Z. Raszewski, O teatralnym

kształcie

„Balladyny ",

„Pamiętnik Tea-

tralny", 1959, z. 1-3.

3 Korespondencja

Juliusza

Słowackiego ,

oprać. E. Sawrymowicz, t. 1, Wroclaw

1962, s. 226.

4 Kalendarz

życia

i twórczości

Juliusza

Słowackiego,

oprać. E. Sawrymowicz,

Wrocław 1960, s. 204.

W rzeczywistości można jednak mówić dziś o pośrednim przy-

najmniej rozstrzygnięciu problemu. Argumenty zwolenników o dwóch

redakcjach opierały się na wskazywaniu faktów historycznych, które

wpłynęły na kształt dramatu, a które ich zdaniem zaistniały po 1834 r.

Badania nad genezą tych faktów, w szczególności zaś badania nad

źródłami motywu korony Lecha, dowiodły jednak niezbicie, że kształt

literącki i sceniczny znanego nam dziś tekstu mieścił się całkowicie

w politycznym i kulturowym tle lat 1833—1834, co pośrednio uznać

można za dowód powstania ostatecznej redakcji w tym właśnie

okresie.

2. DRAMAT NARODOWYCH POSTAW

WŚRÓD INTERPRETACYJNYCH

ALTERNATYW

Między groteską a historiozofią. Opierając się na licznych wypo-

wiedziach poety wielostronnie komentującego artystyczny kształt swe-

go dzieła, badacze tego symbolicznego, z natury wieloznacznego dra-

matu podzielili się na dwa obozy. Jedni uznali dramat za genialną

groteskę, za grę konwencjami literackimi. Efekt groteskowy miał

uzyskiwać poeta przez parodystyczne żonglowanie m. in. motywami

szekspirowskimi 5 . Inni badacze traktowali dramat jako „baśń poli-

tyczną" 6 . Widzieli w Balladynie utwór ukazujący w symbolicznej

formie historię i współczesność politycznego losu Polski.

Ukazane w ogromnym skrócie dzieje różnych odczytań dramatu

wskazują, iż każda dalsza refleksja nad jego tekstem musi liczyć

się z wnioskami jednego z dwóch przeciwstawnych nurtów tradycji

badawczej. Istnieją uzasadnione przesłanki pozwalające na poprawne

wyjaśnienie artystycznego kształtu Balladyny w ramach groteski jako

podstawowej kategorii tworzącej świat poetyckiej igraszki. Równie

przekonywająco można uzasadnić konieczność potraktowania dra-

matu jako utworu zaangażowanego w dyskusję nad losami narodu,

jako narodowej tragedii.

5 Por. W. Weintraub, „Balladyna",

czyli zabawa

w Szekspira,

„Pamiętnik Li-

teracki", 1970, z. 4, s. 66, 80, 89.

6 Por. np. W. Kubacki, „Balladyna"

— baśń polityczna,

[w:] J. Słowacki,

Balladyna,

Warszawa 1955; J. Maciejewski, „Balladyna",

czyli „Świat przez

pryzma

przepuszczony",

[w:] Trzy szkice romantyczne,

Poznań 1967.

Historiozoficzny sens poetyckiego arcydzieła. W niniejszym opra-

cowaniu decydujemy się na nawiązanie do drugiego z przedstawio-

nych nurtów interpretacyjnych. Zakładamy bowiem, iż romantyzmo-

wi polskiemu w ogóle, a Słowackiemu w szczególności bliższa była

koncepcja literatury zaangażowanej, a także, że wypowiedzi postaci

dramatu i nurtujące ich konflikty nie dadzą się wyjaśnić w ramach

groteskowej mozaiki, tworzącej jakiś literacki obraz świata oderwa-

nego od dylematów natury historycznej i politycznej. Oczywiście ta-

k;i np. mowa tronowa Grabca mieści się w świecie baśni czy nawet

komediowej tradycji (Ptaki Arystofanesa), ale przede wszystkim two-

rzy otwartą, zjadliwą, głęboką i aktualną krytykę określonego ro-

dzaju sprawowania władzy i parodię pewnego typu władcy.

Tak właśnie odczytała utwór carska cenzura. Odnaleziony przed

kilkunastu laty raport cenzora 7 świadczył o zaliczeniu „baśniowego"

dramatu Słowackiego do liczby utworów zakazanych. Głównym argu-

mentem uzasadniającym tę decyzję było uznanie mowy Grabca oraz

początkowych kwestii Pustelnika za satyrę na absolutną monarchię

carską.

„Balladyna" a romantyczna filozofia tradycji. Przyjmujemy zara-

zom, że Słowacki, pisząc Balladynę kontynuował zaczęty w Kordia-

nie proces ukazywania świadomości narodowej w chwili przełomu.

Świadomości, zgodnie z romantyczną koncepcją narodu, zapisanej

w tradycji i zrodzonej w odległej przeszłości pod boskim patronatem,

odtworzenie tradycji, ściślej: opisów początku narodu, zostało przez

romantyków uznane za warunek zrozumienia całości procesu histo-

rycznego. Kształt przyszłej rośliny zawierał się przecież w ziarnie.

Rcwelator początków mógł uznać siebie za wieszcza narodowej przy-

szłości, za odkrywcę zasady rządzącej narodowym losem. Można po-

wiedzieć, że Słowacki tworząc Balladynę napełnia historią i teraźniej-

szością mityczne formy narodowej przeszłości.

Stylizacja (a czasami nawet dosłownie: aluzja literacka) w Balla-

ilynic unaoczniała bogactwo tradycji, czyli zapisów najcenniejszych

z lóż świadomości narodowej. Dla romantyków przeszłość objawiała

••H' najpierw w baśni, legendach, a dopiero potem w literaturze pi-

sanej. Poeci odkrywali baśniowe i legendowe źródła i mocą swego

l v or. M. Inglot, Carska

cenzura

w latach 1831 — 1850 wobec arcydzieł

litera-

mi y polskiej,

„Ze skarbca kultury", 1965, z. 17, s. 115—116.

M. Inglot - Balladyna (wstęp do BN).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: