DETERMINANTY KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO XXI Wieku.doc

26

r o z d z i a ł  I

determinanty kształcenia zawodowego

początku xxi wieku

Tadeusz kowalewski

Politechnika Białostocka

kształcenie zawodowe

w procesie kształcenia permanentnego

Wprowadzenie

Proces kształcenia permanentnego, którego podmiotem jest człowiek stale uczący się, zakłada konieczność doskonalenia w sferze nabywania kwalifikacji i umiejętności osobistych, społecznych i zawodowych. Systematyczne dokształcenie i doskonalenie umiejętności zawodowych staje się niezbędne w realiach ciągle zmieniającego się rynku pracy. Kształcenie zawodowe nie może być tylko traktowane jako instrumentalne działanie w celu pozyskania nowych umiejętności i kompetencji, ale powinno być także ukierunkowane na wspieranie rozwoju osobowości, stymulowanie innowacyjności i kreatywności człowieka.[1]

Edukacja permanentna ujmowana jest częstokroć jako ogół procesów kształcących i wychowawczych, występujących w całym okresie życia człowieka prowadzonych we wszystkich możliwych formach organizacyjno–programowych i w różnorodnych formach kontaktów międzyludzkich.[2] Poprzez różne formy kształcenia pozyskiwać powinno się wysoki poziom kompetencji w zakresie komunikacji interpersonalnej. Towarzyszące temu motywacje uwarunkowane są w większym stopniu różnorodnymi okolicznościami zależnymi od kształtu systemu politycznego, społecznego i gospodarczego państwa niż dobrymi chęciami edukatorów.[3]

Istota kształcenia zawodowego

Kształcenie zawodowe związane jest z powstaniem i klasyfikacją zawodów. Tego typu problematyka wiąże się ze zmiennym w funkcji czasu i uwarunkowań społeczno-gospodarczych podziałem pracy. Zagadnienie edukacji zawodowej jest rozpatrywane interdyscyplinarnie. Zmiany form życia społecznego sprawiają, że zawód jako kluczowe pojęcie kształcenia zawodowego jest trudny do jednoznacznego zdefiniowania. Zawód na ogół postrzegany jest jako zbiór zadań i czynności, które wyodrębniono w wyniku społecznego podziału pracy. W trakcie wykonywania zawodu dokonujemy świadczeń na rzecz innych osób. Są to najczęściej wykonywane czynności lub zadania stale lub z niewielkimi zmianami przez osoby, które posiadają odpowiednie kwalifikacje, kompetencje, wiedzę i umiejętności, zdobyte w wyniku procesu pozyskiwania wykształcenia lub praktyki. Zawód kształtuje pozycję społeczną jednostki oraz jej prestiż. Poprzez wykonywany zawód struktura społeczna nie ulega zróżnicowaniu. Takie traktowanie zawodu posiada swoje historyczne konteksty:[4]

-       ujęcie tradycyjne stanowe, w którym włącza się człowieka w określony związek społecznego życia w uwarunkowaniach historycznej lub rodzinnej tradycji;

-       ujęcie religijne, pochodzące od św. Tomasza z Akwinu, który określał zawód jako służbę Bożą łączącą się z poczuciem specyficznego etosu pracy;

-       ujęcie holistyczne, idealistyczno-całościowe, skłaniające się do nadania zawodowi charakteru ponadosobowego, w którym człowiek może się realizować i ciągle doskonalić;

-       ujęcie funkcjonalne, traktujące zawód jako wykonywanie funkcji wyznaczonej przez określony układ techniczno-gospodarczy w warunkach określonego podziału pracy.

Często twierdzi się, że kształcenie zawodowe to przygotowywanie ludzi, odpowiednio wykształconych, do wykonywania różnych zawodów, realizowane przez niższe i średnie szkoły zawodowe, szkoły wyższe i zakłady pracy.[5] Istotą kształcenia zawodowego jest kształcenie umożliwiające opanowanie wiedzy związanej z wybranymi zawodami i zawodami pokrewnymi, opanowanie metod, środków i form pracy zawodowej, rozwinięcie zainteresowań i uzdolnień potrzebnych w związku z wykonywaniem zawodu oraz przyzwyczajenie do ciągłego podnoszenia kwalifikacji.[6] Zwięzłą definicję zawodu podał w 1961 roku Komitet Pracy i Płac określając zawód jako „(…) oparte na kwalifikacjach (wiadomościach i umiejętnościach) wykonywanie w celach zarobkowych wynikającego z podziału pracy zespołu czynności (robót) społecznie użytecznych”.[7] Definicja wiąże się z ekonomicznym pojęciem źródła utrzymania i potrzebami rynku pracy. W tym rozumieniu zawód charakteryzuje się następującymi atrybutami: kształtowanie odpowiednich umiejętności (kompetencji), pozyskiwanie wiedzy teoretycznej i praktycznej, otwarcie drogi rozwoju osobowego z jednoczesnym zapewnieniem środków utrzymania. Tak więc, kulturotwórcza rola zawodu wzmacnianie godności człowieka w procesie pracy.

Związki między zawodem i kształceniem są oczywiste, gdyż występuje sprzężenie zwrotne obydwu pojęć. Pozyskanie określonego stopnia doskonałości w zawodzie, nie jest możliwe bez kształcenia, a z kolei bez wykonywania zawodu eliminuje się szansę doświadczenia sukcesu i życiowej satysfakcji.[8] Takie pojęcie kształcenia zawodowego wiąże się z koniecznością kształcenia przez całe życie, które może przebiegać na poziomie wykształcenia ogólnego, dające podstawę do kształcenia zawodowego, wykształcenia zawodowego, przygotowującego do pracy zawodowej oraz doskonalenia tj. specjalizacji, odświeżania i aktualizowania wiadomości, przekwalifikowania do potrzeb, jakie wynikają z życia zawodowego i kulturalnego.

Formy kształcenia ustawicznego

Kształcenie ustawiczne to specyficzna forma edukacji sprzyjająca rozwojowi potrzeb człowieka na różnych etapach jego życia osobistego i zawodowego, które realizuje poprzez dokształcanie, doskonalenie, samokształcenie oraz kształcenie bezinteresowne. Dokształcanie jest to proces podwyższania kwalifikacji formalnych, i teoretycznego dopełnienia kwalifikacji zawodowych, kończący się uzyskaniem odpowiedniego certyfikatu pozyskania umiejętności i kompetencji zawodowych. Natomiast doskonalenie opiera się na systematycznym i ciągle aktualizowanym, pogłębianiu wiedzy i umiejętności ogólnych i zawodowych. Potrzebę doskonalenia zawodowego wymusza permanentny rozwój nauki i techniki z nowoczesnymi technologiami teleinformatycznymi. Kolejnym etapem struktury kształcenia ustawicznego jest samokształcenie, której treść, cele, warunki i środki ustala sam uczący się. W procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczący się dokonuje często ich przewartościowania i udoskonalania. Proces kształcenia zawodowego jest na ogół określany jako ciąg systematycznych czynności nauczycieli i uczniów, które umożliwiają uczącym się przyswajanie wiedzy, kształtowanie umiejętności i postaw.[9] Z tymi czynnościami nieodłącznie wiąże się rozwijanie zdolności i zainteresowań.

Związek celów kształcenia

Tak więc, proces kształcenia jest to proces nauczania-uczenia się prowadzący w sposób zorganizowany i konsekwentny do przyjęcia przez osobę uczącą się wiadomości, umiejętności, które wspomagać będą jego wszechstronny rozwoju osobowości. Rozwój osobowości ściśle wiąże się z celami kształcenia ogólnego, które korespondują z celami kształcenia zawodowego (Tabela nr 1).

Przedstawiona poniżej klasyfikacja celów przeciwstawia się koncepcjom jednostronnego doboru treści kształcenia zawodowego. Komplementarność treści kształcenia zawodowego i ogólnego może przyczynić się do właściwego kształtowania postaw w kierunku wzmocnienia motywacji do uczenia się przez całe życie.

Proces kształcenia zawodowego opisuje się częstokroć w postaci kilku uzupełniających się ogniw o charakterze ogólnym. Z jednej strony jest to powiązanie ładu zewnętrznego i wewnętrznego, które umożliwia tworzenie warunków do skutecznego działania uczniów. W tym procesie istotne jest poznawanie faktów jednostkowych i kształtowanie pojęć. W kształceniu zawodowym istotne jest także łączenie teorii z praktyką, kształtowanie umiejętności i nawyków, utrwalania wiadomości i umiejętności oraz kontrola i oceny wyników kształcenia. Ogniwa te w praktyce w znaczący sposób wzbogacają rozumienie modelu czynności poznawczych.[10]

Tabela nr 1. Związek celów kształcenia ogólnego i zawodowego.

Źródło: W. Okoń, op. cit., s. 77

Relacje między uczniem a nauczycielem

W procesie kształcenia zawodowego podstawową pozycję zajmuje uczeń (podmiot uczący się) i nauczyciel (podmiot nauczający). Wzajemne relacje między uczniem a nauczycielem wyznaczane są przez elementy procesu kształcenia zawodowego, takie jak:[11]

-       cele kształcenia,

-       treści kształcenia,

-       metody kształcenia,

-       środki kształcenia,

-       kontrolę i ocenę efektów kształcenia.

W powyższych elementach procesu kształcenia zawodowego istotne jest nastawienie na działania kształtujące w uczniach traktowanie wykształcenia jako wartości autotelicznej, która wyrabia postawę otwartości wobec pozyskiwania nowej wiedzy, kompetencji i umiejętności w przyszłości. Kształcenie z perspektywy ustawiczności wymaga także odpowiednich kwalifikacji ze strony nauczyciela. Idea kształcenia ustawicznego mimo swej komunikatywności jest stosunkowo mało znana wśród nauczycieli, a jej korzyści nie od razu muszą być widoczne. Nie ułatwia to jej zrozumienia. Powszechne uświadamianie użytkowników systemu edukacji permanentnej, propagowanie jej idei wśród nauczycieli i innych podmiotów kształcenia może być skuteczne, gdy cele jej zostaną zinternalizowane przez jej uczestników. Kształcenie ustawiczne zmienia radykalnie wymagania wobec nauczającego. Obliguje nauczyciela do wnikliwszego rozumienia procesu dydaktyczno-wychowawczego, permanentnego analizowania efektywności własnej pracy opartej na odpowiednio wyposażonym warsztacie pracy do działań twórczych i nowatorskich.[12] Obecnie idea kształcenia ustawicznego spełnia funkcję miernika korygującego aktualny system edukacyjny w ogóle i w kształceniu zawodowym szczególnie. Kształceniu ustawicznemu podlegają nauczyciele, gdyż kształcenie ich jest nie tylko komponentem tego systemu, ale przede wszystkim nieodzownym warunkiem jego funkcjonowania.[13] Tak więc, kształcenie ustawiczne nauczycieli uzależnione jest od funkcjonowania m.in. takich struktur społecznych jak system oświaty szkolnictwa wyższego. Absolwenci szkół wyższych profesjonalnie zasilają instytucje kształcenia zawodowego w globalnym społeczeństwie.[14]

Rola edukacji formalnej

Realizując strategiczne cele kształcenia nie należy zapominać o roli edukacji formalnej w postaci różnego rodzaju kursów, szkół, studiów itp., jak również o samokształceniu, które kształtuje styl życia poprzez aktywne formy poznania świata i siebie.[15] Wzrost rangi szkoleń we współczesnych organizacjach opiera się na założeniu, że wiedza jest strategicznym czynnikiem sukcesu firmy. W wielu krajach szkolenia kadry pracowniczej są powszechnie postrzegane jako czynnik przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Doskonalenie kadry rozumiane jest jako proces podnoszenia kwalifikacji pracowników w celu zwiększenia ich sprawności działania, niezbędnej na ich obecnym i przyszłym stanowisku pracy. Obejmuje ono kształtowanie kompetencji specjalistycznych, interpersonalnych lub wiedzy, umiejętności i postaw.[16]

Kompetencje i kwalifikacje zawodowe

Każda kompetencja pozostaje w stanie wirtualnym,...