wychowanie a nawrócenie.doc

Ks. dr Marek Dziewiecki (Radom)

WYCHOWAWANIE A NAWRÓCENIE

1. Czy wychowawcy potrzebują nawrócenia?

Udzielanie odpowiedzialnej pomocy wychowawczej wymaga realistycznego i całościowego rozumienia wychowanka i jego sytuacji egzystencjalnej a także zdobycia określonych kompetencji psycho-pedagogicznych. Spełnienie powyższych warunków nie jest jednak wystarczające, aby pomoc wychowawcza była właściwa i skuteczna, gdyż wychowywanie dokonuje się przede wszystkim poprzez kontakt z wychowankiem, na którego bardziej oddziałują postawy i zachowania wychowawcy niż jego słowa czy teoretyczne kompetencje. Rodzice, nauczyciele, księża, pedagodzy, psycholodzy i inni wychowawcy są na ogół świadomi, że odpowiedzialnej i skutecznej pomocy wychowawczej może udzielać tylko taki człowiek, który odnosi sukcesy w wychowywaniu samego siebie, który nie tylko - jak drogowskaz - wskazuje wychowankowi drogę rozwoju ale który sam tą drogą wiernie podąża. Większość wychowawców ma świadomość własnej niedoskonałości oraz mniejszych czy większych porażek w wychowywaniu samych siebie. Część z nich nie przyznaje sobie w tej sytuacji moralnego prawa do wskazywania wychowankom kierunku rozwoju, a tym bardziej do stawiania im jasnych i trudnych wymagań. Czasami sami wychowankowie próbują psychicznie szantażować rodziców i innych wychowawców, by nie stawiali im tych wymagań i nie mówili o takich zasadach postępowania, których ci dorośli nie potrafili czy nadal nie potrafią respektować we własnym życiu. Gdyby wymagania wychowawcze mogli stawiać dzieciom i młodzieży tylko ci wychowawcy, którzy sami w pełni te wymagania zrealizowali i którzy osiągnęli osobistą doskonałość, to jedynym takim wychowawcą w historii ludzkości byłby Jezus Chrystus. Tylko On mógł nie tylko wskazywać zasady i wymagania wychowawcze, ale też wzywać do naśladowania wszystkich Jego słów i czynów. Tylko On mógł powiedzieć wychowankom wszystkich czasów i kultur, że jest ich drogą, prawdą i życiem.

Nie każdy oczywiście dorosły może być wychowawcą i mieć moralne prawo, by pouczać innych, by wskazywać im drogę rozwoju lub by stawiać im wymagania. Jednak to nie osobista doskonałość danej osoby jest pierwszym warunkiem, by stać się odpowiedzialnym wychowawcą. Aby być takim właśnie wychowawcą trzeba spełnić dwa inne warunki: trzeba znać prawdę o człowieku i jego życiu oraz trzeba kochać wychowanka. Dorosły, który nie ma dojrzałej sfery duchowej i moralnej, który nie odróżnia tego, co człowieka rozwija, od tego co go krzywdzi czy niszczy, nie może być odpowiedzialnym wychowawcą. Będzie bowiem wprowadzał wychowanka w błąd, będzie odrywał go od rzeczywistości i zasady realizmu a wprowadzał w świat fikcji oraz w filozofię życia opartą na szukaniu doraźnej przyjemności. Będzie zatem wprowadzał wychowanka w filozofię życia, która prowadzi do dramatycznych uzależnień i cierpień. Z kolei dorosły, który nie kocha wychowanka, nie będzie miał wystarczającego motywu, by podjąć cierpliwie i ofiarnie trud udzielania odpowiedzialnej pomocy. Będzie raczej starał się manipulować wychowankiem tak, aby wykorzystać go dla swoich celów , np. ekonomicznych czy politycznych.

Każdy dorosły, który odróżnia dobro od zła a jednocześnie kocha wychowanków, może stać się odpowiedzialnym wychowawcą i - mimo własnych niedoskonałości - ma moralne prawo, by stawiać im te wszystkie wymagania, które są konieczne, aby wychowankowie mieli szansę zrozumieć i pokochać siebie i innych. Jeśli odróżnianie dobra od zła jest prawdziwe a miłość wobec wychowanków szczera, to taki wychowawca będzie wystarczająco motywowany, by nie tylko pomagać innym, lecz by nieustannie czuwać także nad własnym życiem i samowychowaniem. Będzie bowiem świadomy, że stanie się wtedy jeszcze lepszym wychowawcą a jednocześnie osiągnie większą satysfakcję we własnym życiu. Odpowiedzialny wychowawca to zatem ktoś, kto nieustannie czuwa nad własnym postępowaniem, aby osiągać coraz wyższy stopień dojrzałości oraz wewnętrznej wolności i równowagi. Tego typu czuwanie nad samym sobą, nad własnym życiem i postępowaniem, to proces ciągłego nawracania się. Wychowawca to ktoś, kto potrafi się nieustannie nawracać. Tylko taki wychowawca może udzielać pokornej a jednocześnie stanowczej i dojrzałej pomocy wychowawczej. I tylko taki wychowawca może skutecznie pomóc wychowankom, by czuwali nad własnym postępowaniem, a także by chronili swoją świadomość i wolność przed wszystkim, co oszukuje i uzależnia.

2. Nawrócenie a radość życia

Zacznijmy od pytania: czy nawrócenie jest nam - ludziom dorosłym i wychowawcom - rzeczywiście potrzebne? Otóż nawrócenie jest potrzebne dlatego, że nie jesteśmy jeszcze ludźmi w pełni szczęśliwymi. Nierzadko także my - dorośli i wychowawcy - jesteśmy wręcz nieszczęśliwi i cierpimy. Tymczasem każdy z nas pragnie czuć się na tej ziemi bezpiecznie i szczęśliwie. Chce być radosnym i mieć spokojne sumienie. Mimo tego pragnienia nikt z nas nie jest całkowicie usatysfakcjonowany swoją sytuacją życiową ani własnym postępowaniem. Przeciwnie, wielu ludzi przeżywa bolesne niepokoje i wyrzuty sumienia. Wiele osób doświadcza dramatycznych konfliktów z drugim człowiekiem, z samym sobą a nawet z Bogiem. Człowiek jest jedyną istotą na tej ziemi, która potrafi wyrządzić krzywdę nie tylko innym ludziom, ale także samemu sobie. Potrafi doprowadzić samego siebie do uzależnień, do zaburzeń psychicznych, do stanów samobójczych. Potrafi postępować wbrew sumieniu. Potrafi czynić zło, którego nie chce, zamiast dobra, za którym tęskni. Potrafi samego siebie wprowadzić w błąd, oszukać, unieszczęśliwić. Żyjemy w świecie, który porównać można do podłogi pochylonej w kierunku zła. Albo do sytuacji pasażerów na tonącym "Titanicu", którego burta na tyle się już przechyliła, że łatwo jest z niej spaść i utonąć w lodowatej wodzie a trudno utrzymać się na pokładzie i uratować własne życie i własną przyszłość. W takiej sytuacji postępowanie człowieka staje się sprawą poważną, gdyż jest nieustannym wybieraniem między szczęściem i życiem a cierpieniem i śmiercią. Rozrywkowa wizja życia - typowa obecnie nie tylko dla wielu wychowanków ale nawet dla niektórych dorosłych - prowadzi do dramatycznych zaburzeń, konfliktów i uzależnień.

Sytuacja zagrożenia towarzyszy człowiekowi w całej jego historii i jest związana z tajemnicą grzechu pierworodnego. Pismo Święte wyjaśnia, że istotą tego pierwszego grzechu było zerwanie owocu z drzewa poznania dobra i zła (por. Rdz 2,17). Grzech pierworodny polegał na uwierzeniu, że człowiek potrafi własną mocą odróżnić dobro od zła, Ze może kierować się subiektywnymi przekonaniami, że nie musi ani słuchać Boga ani obserwować życia, aby określić to, co jest dla niego dobre a co złe. Okazało się jednak, że własną mocą człowiek potrafi czynić zło, zamiast odróżniać to, co go rozwija i uszczęśliwia, od tego, co go niszczy i co odbiera mu radość życia. Grzech pierworodny to pierwsza ucieczka człowieka od rzeczywistości w świat miłych złudzeń i subiektywnych przekonań. Skutkiem grzechu pierworodnego był lęk człowieka wobec Boga, ukrywanie się przed Nim a także zerwanie przyjaźni z samym sobą i z innymi ludźmi.

Kolejne pokolenia ludzi nie ponoszą winy związanej z grzechem pierworodnym. Ponoszą jednak konsekwencje tego grzechu. Człowiek jest istotą społeczną i postawa jednych ludzi - zarówno pozytywna jak i negatywna - wpływa na sytuację życiową innych, zwłaszcza w najbliższym otoczeniu. Każde dziecko, które przychodzi na ten świat, znajduje się w sytuacji zagrożenia, gdyż boryka się z bolesnymi konsekwencjami grzechu pierworodnego a także z konsekwencjami grzechów kolejnych pokoleń. To dziedzictwo grzechu powoduje aż takie zranienie ludzkiej wolności i świadomości, że łatwiej czynimy zło, którego nie chcemy, niż dobro, którego pragniemy. Do sumy zła, obecnego na tym świecie bez naszej winy, dodajemy osobiste grzechy i słabości, za które jesteśmy odpowiedzialni. Czasami powtarzamy dramat grzechu pierworodnego. Dzieje się tak za każdym razem, gdy - popełniając jakiś grzech - próbujemy przekonać samych siebie, że nie czynimy nic złego. W takiej sytuacji raz jeszcze sięgamy po zatruty owoc z drzewa poznania dobra i zła, które staje się drzewem pomieszania dobra i zła. Odbieramy sobie wtedy szansę na nawrócenie i na nową przyszłość. Żyjemy w czasach, w których tego typu postawa charakteryzuje wiele osób a nawet całych środowisk. Typowym przejawem powtarzania błędu pierworodnego jest przekonanie, że wszystko należy tolerować, że każdy rodzaj postępowania jest równie dobrą alternatywą, że człowiek powinien kierować się swoimi subiektywnymi poglądami i ocenami, że każdy ma moc i prawo określać, co dla niego jest dobre a co złe.

Im więcej jest pomieszania dobra i zła, im więcej złudzeń i uciekania w świat fikcji, tym łatwiej wdziera się do naszego życia pokusa i grzech. A naturalną konsekwencją każdego zła i grzechu jest cierpienie. Im częściej przekraczamy przykazania Boże i zacieramy różnicę między dobrem a złem, tym większą krzywdę wyrządzamy sobie i innym, tym boleśniejsze są nasze myśli, przeżycia i konflikty. Natomiast radość i nadzieja jest owocem świętości, jest owocem życia w przyjaźni z Bogiem, z samym sobą i z drugim człowiekiem. Chrystus wzywa nas do nawrócenia właśnie dlatego, aby Jego radość była w nas i aby nasza radość mogła być pełna (por. J 15, 11).

3. Nawrócenie: typowe trudności

Istnieje kilka typowych postaw, które utrudniają a nawet uniemożliwiają proces nawrócenia. Pierwszą z takich postaw jest lekceważenie własnych grzechów i słabości. Człowiek ma z reguły tendencję do wyolbrzymiania cudzych błędów i słabości i do pomniejszania swoich własnych. Widzimy drzazgę w oku brata a nie widzimy belki w naszym własnym oku. Lekceważymy grzechy i słabości, które rzeczywiście mogą nie być bardzo wielkie, ale które mogą skutecznie zaburzyć nasze więzi z innymi ludźmi oraz mogą stać się źródłem bolesnych konfliktów, napięć i cierpienia. Przykładem takich - zdawałoby się - drobnych grzechów i słabości może być plotkowanie, stałe narzekanie na kogoś lub na coś, nieuzasadniona podejrzliwość, agresywność w słowach i zachowaniach, wygodnictwo, patrzenie na życie i świat wyłącznie z własnej perspektywy, odreagowanie własnych napięć i bolesnych przeżyć kosztem innych ludzi, itp. Dopóki nie uznamy faktu, że jakość życia zależy głównie od naszych codziennych postaw w drobnych sprawach i że nie możemy lekceważyć naszych "małych" słabości i grzechów, dopóty blokujemy sobie szansę na nawrócenie i na doświadczenie większej radości.

Drugą typową przeszkodą w nawróceniu jest porównywanie samego siebie z innymi ludźmi. Porównywanie siebie z innymi ma bowiem z reguły na celu ucieczkę od prawdy o sobie albo usprawiedliwianie własnych grzechów i słabości. W kontekście rachunku sumienia i potrzeby nawrócenia porównujemy się najczęściej z ludźmi, których uznajemy za gorszych od siebie. Wpadamy wtedy w kilka pułapek. Po pierwsze, osądzamy moralnie innych ludzi. Osądzamy nie tylko ich zachowania zewnętrzne, ale także ich wewnętrzne motywy działania, ich stopień świadomości i wolności, ich sumienia. A takiej oceny może dokonywać jedynie Bóg, bo tylko On zna serce człowieka. Po drugie, robiąc sobie rachunek sumienia, nie porównujemy się zwykle z Chrystusem czy z tymi ludźmi, którzy potrafią Go naśladować w sposób wierny i ofiarny. Nie porównujemy się na ogół z postawą Ojca Świętego czy Matki Teresy z Kalkuty, aby się mobilizować i zmieniać, lecz raczej z postawą tych, których uznamy za gorszych od nas, aby unikać stawiania sobie wymagań i aby "uspokoić" nasze sumienie. Ale przecież znalezienie choćby jednego człowieka, który wydaje się nam gorszy od nas samych, nie sprawi, że nasze postępowanie jest właściwe. Szczęście nie płynie z tego, że ktoś - w mojej opinii - jest gorszy ode mnie, lecz z tego, że ja naśladuję Chrystusa, że kieruję się Jego miłością i prawdą. Po trzecie, porównując się z innymi, zaczynamy przemianę i naprawę świata od żądania, by to inni ludzie się nawrócili. Tymczasem każdy z nas jest odpowiedzialny najpierw za siebie a nie za postawę innych. Chrześcijanin jest zobowiązany do osobistego nawrócenia, zanim będzie próbował pomagać innym, by się nawrócili. Tylko przemieniając samego siebie według wskazań Ewangelii, można przyczynić się do przemiany oblicza tej ziemi.

Trzecią z typowych przeszkód w nawróceniu jest przekonanie danego człowieka, że nie może on już się zmienić. Zwykle taki człowiek nie neguje i nie lekceważy swoich grzechów i słabości. Nie porównuje się z innymi ludźmi, aby szukać gorszych od siebie i aby usprawiedliwiać własne słabości. Ale - uznając własne grzechy - mówi sobie i innym, że już "taki jest" i że nic na to nie poradzi. Wbrew pozorom nie jest to postawa pokory lecz przejaw wygodnictwa i egoizmu. Taki człowiek deklaruje bowiem pośrednio, że nie podejmie żadnego wysiłku przemiany i że nie zrobi nic, aby zerwać z dotychczasową postawą. Tymczasem nie jest prawdą to, że są sytuacje, w których człowiek nie może już zmienić własnego postępowania i w których nie ma już szansy na nową przyszłość. Takie twierdzenie jest ucieczką od wolności i odpowiedzialności. Tylko w świecie rzeczy bywają procesy nieodwracalne. Nie można np. odzyskać stłuczonego kryształu czy spalonego przedmiotu. W świecie ludzi natomiast - poza zupełnie skrajnymi przypadkami - nie ma sytuacji nieodwracalnych. Od dziesięciu lat pracuję z osobami uzależnionymi od alkoholu i wiem, że współpracując z Bogiem i ludźmi oraz stawiając sobie twarde wymagania, część z tych osób całkowicie zmieniła swoje życie. Nierzadko po kilkudziesięciu latach wyrządzania ogromnych krzywd sobie i bliskim. Prawdą jest, że niemal każdy z nas może powiedzieć, iż trudno jest mu zmienić określone postawy i zachowania. Ale nikt z nas nie powinien twierdzić, że już nie potrafi się zmienić i że już nie może mieć nowej przyszłości.

4. Kryteria rachunku sumienia

Gdy uda się nam uniknąć wyżej opisanych pułapek, które blokują nawrócenie, to każdy z nas ma szansę uznać oczywisty fakt, że jest człowiekiem grzesznym i że potrzebuje nawrócenia. Pojawia się wtedy pytanie o to, z czego mamy się rozliczać oraz jakie są kryteria nawrócenia. Tradycyjnie przyjmuje się, że nawrócić się to zrobić sobie szczery rachunek sumienia, to żałować za popełnione grzechy, aby się od nich uwolnić i aby więcej do nich nie powracać. Tymczasem prawdziwe nawrócenie to coś znacznie więcej niż tylko odwrócenie się od zła. Chrystus w sposób zupełnie jednoznaczny wyjaśnia nam, że na końcu czasów sądzeni będziemy z miłości. Przypomnijmy sobie słowa Jezusa, które powinny stać się dla nas ostatecznym kryterium nawrócenia. Do ludzi potępionych Chrystus mówi: "Idźcie precz ode Mnie, przeklęci, w ogień wieczny" (Mt 25, 41). Ale nie mówi im: idźcie precz, bo jesteście grzesznikami. Ci, którzy idą do nieba - poza Matką Bożą - są przecież także grzesznikami. Chrystus wyjaśnia potępionym, że są skazani na ogień wieczny, "bo byłem głodny, a nie daliście Mi jeść; byłem spragniony, a nie daliście Mi pić; byłem przybyszem, a nie przyjęliście Mnie; byłem nagi, a nie przyodzialiście Mnie; byłem chory i w więzieniu, a nie odwiedziliście Mnie" (Mt 25, 42-3). Los potępionych jest zatem konsekwencją faktu, że nie nauczyli się kochać. I to tak kochać, jak Chrystus nas pierwszy pokochał: miłością bezwarunkową i ofiarną, miłością skierowaną do tych, którzy nie mogli nam odpłacić za naszą miłość, bo byli biedni, obcy, uwięzieni czy chorzy.

Do ludzi po prawej stronie Chrystus nie mówi, iż idą do nieba, gdyż są bez grzechu. Wtedy bowiem w niebie byłaby tylko Maryja - jedyna osoba w historii ludzkości wolna od wszelkiego grzechu. Ludziom zbawionym Chrystus wyjaśnia, że idą do nieba dlatego, że nauczyli się kochać (por. Mt 25, 35-40). Można sobie wyobrazić, że w czasie sądu ostatecznego ktoś z ludzi po lewej stronie krzyknie: Panie Boże, to chyba jakaś pomyłka, bo wśród ludzi idących do nieba widzę mojego sąsiada, który był publicznym grzesznikiem! Wtedy Bóg odpowie mu: masz rację, człowieku. Twój sąsiad miał na sumieniu poważne grzechy. Ale on potrafił się nawrócić i w którymś momencie swojej historii nauczył się kochać. Idzie zatem do nieba. A ty rzeczywiście nie masz na sumieniu tak wielkich grzechów jak on, ale do końca życia nie nauczyłeś się kochać. Nie możesz więc wejść do nieba, bo niebo jest wspólnotą osób, które nauczyły się kochać.

Chrystus nie pozostawia nam wątpliwości, że przy końcu życia będziemy sądzeni z miłości. Być może ktoś powie, że stawia On nam zbyt wysokie wymagania. Czyż do zbawienia nie powinno wystarczyć to, iż powstrzymujemy się od czynienia zła i od popełniania grzechów? Otóż Chrystus ma rację, gdy wymaga od nas miłości, gdyż wie On, iż jedynym sposobem, by nie czynić zła, jest czynienie dobra. Jedyny sposób na to, by nie grzeszyć, to nauczyć się kochać. Oczywiście nawrócenie wymaga rozrachunku z grzeszną przeszłością. Wymaga żalu i odwrócenia się od zła. Ale jest to jedynie punkt wyjścia a nie punkt dojścia w nawróceniu. Odwrócenie się od zła jest koniecznym warunkiem nawrócenia ale nie jest ani jedynym ani ostatecznym celem pracy nad sobą. Człowiek, który się nawraca, powinien najpierw zapytać samego siebie, czy powstrzymywał się od czynienia zła: czy nie ubóstwiał jakichś rzeczy czy osób, czy nie stawiał ich w miejsce Boga, czy nie zabijał, nie cudzołożył, nie kłamał, nie kradł, czy nie wyrządzał krzywdy rodzicom i innym ludziom. Od tych pytań trzeba zacząć proces nawrócenia. Ale na tego typu pytaniach nie można poprzestać.

Człowiek, który nawraca się według kryteriów i wymagań Ewangelii, musi postawić sobie jeszcze trudniejsze pytania: czy czyniłem innym to, co chciałem, by oni mi czynili; czy nad moim gniewem nie zachodziło słońce; czy przebaczałem cierpliwie; czy odpłacałem dobrem za zło; czy wymagałem od siebie, by być doskonałym, jak doskonały jest nasz Ojciec w niebie; czy kochałem nawet nieprzyjaciół; czy naśladowałem słowa i czyny Jezusa; czy byłem wierny Bogu, drugiemu człowiekowi i własnemu sumieniu także w godzinie próby i niezawinionego cierpienia; czy odkrywałem i realizowałem powołanie, którym Bóg mnie obdarzył; czy ludzie, którzy obserwowali moje życie, mogli wychwalać Boga i Jego dobroć?

5. Pozytywne postanowienie poprawy

Prawdziwe nawrócenie oznacza nie tylko odwrócenie się od zła lecz wymaga zrobienia sobie rachunku sumienia z tego, na ile naśladujemy słowa i czyny Jezusa. Nawrócenie wymaga także podjęcia konkretnych postanowień. W świetle opisu sądu ostatecznego jest oczywiste, że nasze postanowienie poprawy nie może ograniczać się do żalu za grzechy i do odwrócenia się od zła. To byłoby jedynie postanowienie negatywne, stanowczo zbyt małe, byśmy rzeczywiście mogli przemienić nasze życie i znaleźć się po stronie zbawionych. Skoro zło zwycięża się jedynie dobrem i skoro sądzeni będziemy z miłości, to nawrócenie oznacza czynienie dobra oraz uczenie się miłości. Nawrócić się to naśladować Chrystusa, to nauczyć się kochać w sposób odpowiedzialny, dojrzały i ofiarny - tak, jak On pierwszy nas pokochał. Sprawdzianem nawrócenia trwałego i zgodnego z duchem Ewangelii jest zatem podjęcie postanowień pozytywnych. Wychowawcy zdają sobie sprawę, że nie wystarczy, aby jakiś uczeń postanowił, iż będzie wystrzegał się złych stopni. Jedynym bowiem sposobem, by nie mieć złych stopni, to zatroszczyć się o pozytywne oceny. Kiedy jednak dorośli analizują własne życie, wtedy często zapominają, że tylko pozytywne postanowienia stwarzają szansę na prawdziwe nawrócenie i osiągnięcie większej dojrzałości. Popatrzmy na kilka typowych przykładów w tym względzie.

Jeśli ktoś postanawia, że nie będzie już odtąd plotkował, to takiego postanowienia nie uda się mu prawdopodobnie zrealizować. Postanowił bowiem, że nie będzie czynił zła, a to jest stanowczo zbyt mało, aby się nawrócić. Jedynym sposobem, by nie mówić źle o innych ludziach i by nie plotkować, jest nauczyć się mówić o nich z życzliwością i przyjaźnią. Jeśli się tego nie nauczymy, to znowu będziemy krzywdzić bliźnich naszą mową i naszymi osądami. Jeśli zatem ktoś krzywdził innych obmową, podejrzeniami czy oszczerstwami, to powinien postanowić, że będzie się posługiwał mową w sposób odpowiedzialny i z miłością. Nie oznacza to, że mamy być naiwni i widzieć wszędzie jedynie dobro. Znaczy to natomiast, że gdy dostrzegamy błędy w zachowaniu danej osoby, to nie mówimy o tym do innych, lecz w cztery oczy rozmawiamy o tym z samym zainteresowanym. I czynimy to z przyjaźnią, szacunkiem i cierpliwością, aby dać mu szansę na przyjęcie naszej uwagi.

A oto przykład osoby, która nadużywa alkoholu. W takiej sytuacji człowiek, który pragnie zmienić swoje życie, postanawia najczęściej, że już nie będzie nadużywał alkoholu. Zwykle nie dochowa wierności takiemu postanowieniu, bo zdecydował się na zbyt mało. Nadużywanie alkoholu przez dorosłych czy sięganie po alkohol w wieku rozwojowym nie jest bowiem zjawiskiem przypadkowym. Jest jedną z konsekwencji kryzysu życia i kryzysu więzi z samym sobą, z Bogiem i z drugim człowiekiem. Często jest też przejawem choroby alkoholowej. Człowiek nadużywający alkoholu powinien postanowić, że już nigdy nie będzie sięgał po alkohol, skoro dotąd nie umiał posługiwać się nim w sposób odpowiedzialny, a więc w symbolicznych jedynie ilościach. Ale i takie postanowienie byłoby niewystarczające. Skoro sięganie po alkohol jest jednym ze skutków i przejawów kryzysu życia, to w takiej sytuacji dany człowiek powinien postanowić, że gruntownie zmieni swoje postępowanie w życiu osobistym, rodzinnym, zawodowym, towarzyskim w taki sposób, aby doświadczyć prawdziwej radości i pokoju sumienia, aby odzyskać przyjaźń z Bogiem i ludźmi, aby rozwiązywać swoje trudności własną mocą, bez sięgania po substancje chemiczne, które zniekształcają myślenie i emocje. Jedynym sposobem, by nie żyć w pijaństwie czy alkoholizmie, jest uczenie się radosnego i szlachetnego życia na trzeźwo.

Kolejny przykład to sytuacja człowieka, który kłamie. Nawrócenie w takiej sytuacji nie może ograniczać się do postanowienia, by już więcej nie kłamać. Jedynym bowiem sposobem, by nie kłamać, jest mówienie prawdy. Skłonność do kłamstwa - podobnie jak nadużywanie alkoholu - nie jest zachowaniem przypadkowym. Jest konsekwencją nieuczciwego postępowania, które dany człowiek chce ukryć lub "usprawiedliwić". Rzeczywiste uwolnienie się od kłamstw jest możliwe tylko wtedy, gdy dana osoba postanowi postępować tak szlachetnie we wszystkich sferach swojego życia, by nie mieć potrzeby ukrywania czy usprawiedliwiania własnych błędów.

Ostatni przykład dotyczy osoby, która boryka się z grzechami w dziedzinie seksualności. W takiej sytuacji nie wystarczy postanowić, że nie będzie się już do tych grzechów wracało. To byłoby zbyt małe postanowienie. Trudności z własną seksualnością są bowiem jedną z konsekwencji zaburzonych więzi z samym sobą lub z innymi ludźmi. Tam, gdzie brakuje dojrzałej miłości i pogłębionej radości, tam seksualność staje się dla człowieka chorobliwie atrakcyjna, a to prowadzi do zachowań moralnie zaburzonych oraz do uzależnień seksualnych. Podobnie więc jak w poprzednich przykładach, uwolnienie się od trudności seksualnych wymaga decyzji o zmianie życia nie tylko w sferze seksualnej. W szczególności wymaga decyzji o budowaniu dojrzałych więzi z samym sobą i z innymi ludźmi tak, aby żyć w miłości i w większej satysfakcji. Tylko wtedy mamy szansę, by dojrzale kierować własną seksualnością i by wyzwolić się z szukania doraźnej przyjemności kosztem naszego sumienia i naszych więzi międzyosobowych.

6. Odzyskanie aspiracji i ideałów warunkiem nawrócenia

Dokonując rachunku sumienia, nie wystarczy zatem zapytać samego siebie o poszczególne grzechy i postanowić walkę z nimi. Trzeba także zastanowić się nad ich ostatecznym źródłem, aby mieć szansę na wyeliminowanie przyczyn popełnianego przez nas zła. Każdy grzech bowiem, zwłaszcza grzech ciężki, to nie przypadkowy epizod lecz termometr naszej sytuacji egzystencjalnej. To rodzaj alarmu, wskazującego na kryzys życia. Nawrócić się to nie tylko walczyć z pojedynczym grzechem lecz zmienić coś istotnego w całej sytuacji życiowej, w której ten grzech się pojawił.

Szczery rozrachunek z przeszłością oraz podjęcie pozytywnych postanowień, by zło zwyciężać dobrem i by uczyć się miłości, nie daje jeszcze gwarancji, że proces nawrócenia będzie skuteczny i trwały. Kolejnym warunkiem jest odzyskanie pragnień i aspiracji na miarę godności i powołania człowieka. Grzech wdziera się w życie człowieka tam, gdzie człowiek rezygnuje z podstawowych aspiracji, by żyć w miłości, prawdzie i świętości. To właśnie zawężenie pragnień i rezygnacja z ideałów sprawia, że zło jawi się człowiekowi jako dobro i że grzech staje się w ogóle możliwy. Także grzech pierworodny był konsekwencją zawężenia pragnień. W którymś momencie pierwsi ludzie zapomnieli o Bogu i o świecie, przestali się interesować sobą nawzajem, przyglądać światu i nadawać imiona zwierzętom. Zaczęli natomiast skupiać swoją uwagę na drzewie poznania dobra i zła. Wtedy właśnie Ewa "spostrzegła, że drzewo to ma owoce dobre do jedzenia, że jest ono rozkoszą dla oczu i że owoce tego drzewa nadają się do zdobycia wiedzy" (Rdz 3, 6). Zawężenie pragnień odbiera trzeźwość myślenia i prowadzi do szukania fałszywego szczęścia.

W takiej bowiem sytuacji nieliczne pragnienia, które jeszcze pozostają danemu człowiekowi, stają się w jego odczuciu niezwykle atrakcyjne i zniewalają go. Także wtedy, gdy są to pragnienia jedynie powierzchowne albo grzeszne i niszczące. Jeśli ktoś zawęzi swe pragnienia do łatwego zarobku, dobrego nastroju czy doraźnej przyjemności, to nie oprze się nieuczciwości, alkoholizmowi czy uzależnieniom seksualnym. Lęk przed karą za grzechy czy niepokój o własną przyszłość to za mało, aby człowiek mógł zmienić własne życie. Zmiana życia jest możliwa tylko wtedy, gdy człowiek poszerza swój dotychczasowy zakres aspiracji i ideałów. Nawrócić się to odzyskać pragnienia. To pragnąć już nie tylko tego, by uwolnić się od grzechów i cierpienia lecz by kochać i być kochanym, by żyć w uczciwości i wewnętrznej wolności, by żyć w przyjaźni z Bogiem i człowiekiem, by doświadczać pokoju i radości, jakiej ten świat dać nie może.

7. Pójść z własnym grzechem do Jezusa

Kto może być dla nas wzorem w procesie takiego nawrócenia? Bardzo pomocny może być w tym względzie przykład każdego ze świętych, zwłaszcza tych, którzy - jak choćby św. Augustyn - radykalnie zmienili własne życie. Sądzę, że wyjątkowo czytelną pomocą w tym względzie może być przyjrzenie się postawie św. Piotra i zestawienie jego zachowania z postępowaniem Judasza. Ten ostatni też uznał swój grzech. Nie usprawiedliwiał się. Nie mówił sobie, że przecież inni apostołowie zachowali się niewiele lepiej od niego mimo, że byli bliżej Chrystusa. Judasz zdobył się na bardzo szczery rachunek sumienia: "zdradziłem niewinnego". A potem poszedł i powiesił się. Tymczasem Piotr zupełnie inaczej zareagował na swoją słabość. On również musiał być bardzo rozgoryczony własną postawą. Może bardziej nawet niż Judasz. Zaparł się trzy razy swojego ukochanego Mistrza. Tego, któremu przyrzekał, że nigdy Go nie opuści, choćby wszyscy Go opuścili.

Jednak - w przeciwieństwie do Judasza - Piotr nie pozostaje sam ze swoim grzechem. Zawstydzony i zalękniony, idzie dalej za Jezusem. Ogromnie się boi, że znowu ktoś rozpozna w nim ucznia Jezusa i że zostanie zabity. A jeszcze bardziej lęka się chyba spojrzenia w oczy swojemu Mistrzowi. A mimo to idzie dalej za Jezusem. Gdy ich spojrzenia się spotykają, wtedy Piotr wychodzi, aby gorzko zapłakać. Jednak nie ulega rozpaczy - jak Judasz - lecz zmienia się w mocarza. Odtąd można go będzie zabić, ale nie można go będzie zastraszyć i zmusić do ponownego zaparcia się Chrystusa. Widząc przemianę Piotra, możemy domyślać się tego, co wyczytał on w spojrzeniu Zbawiciela: "czego się spodziewasz, Piotrze? Jeśli myślisz, że cię potępiam i przekreślam, to jeszcze Mnie nie znasz. Właśnie idę oddać za ciebie życie, bo do końca cię pokochałem".

Pójście za Jezusem z naszym grzechem to zatem kolejny warunek trwałego nawrócenia. Gdy stajemy samotnie twarzą w twarz z bolesną prawdą o nas samych, to grozi nam - tak, jak Judaszowi - rozpacz i zniechęcenie. Gdy natomiast - zalęknieni i zawstydzeni - idziemy z naszym grzechem do Jezusa, wtedy dzieje się coś niezwykłego. Mocą Jego miłości i przebaczenia stajemy się więksi od naszej słabości i otwiera się przed nami nowa przyszłość. Trwałe nawrócenie wymaga podejścia do kratek konfesjonału, by spojrzeć w oczy Jezusowi i by raz jeszcze - a może po raz pierwszy w naszym życiu - przekonać się i upewnić, że Jego miłość większa jest niż nasza słabość i że wszystko możemy w Tym, który nas umacnia.

8. Pojednanie - upragniony owoc nawrócenia

Jeśli uda nam się dokonać szczerego rozliczenia z przeszłością, jeśli podejmiemy postanowienie, by zło zwyciężać dobrem, jeśli odzyskamy szlachetne pragnienia i aspiracje, jeśli z naszą słabością i grzechem pójdziemy do Chrystusa i w Nim będziemy szukali nowej przyszłości, to wtedy mamy szansę, aby nasze nawrócenie było trwałe i owocne. Wtedy też zaczynamy doświadczać niezwykłych owoców nawrócenia. A pierwszym i najważniejszym owocem nawrócenia jest pojednanie. Pojednanie z Bogiem, z samym sobą i z drugim człowiekiem. Pojednanie, którego wszyscy potrzebujemy i za którym wszyscy tęsknimy. Przypatrzmy się bliżej, na czym ono polega.

Człowiek nawrócony to najpierw ten, który pojednał się z Bogiem. Prawdziwe pojednanie z Bogiem, to coś znacznie więcej niż tylko uznanie przed Nim własnej grzeszności i przeproszenie Go za popełnione zło. Pojednać się z Bogiem, to uznać z całego serca: Ty, Boże, masz rację! Ty, Boże, masz rację także w moim życiu. Twoje przykazania są słuszne. Są moją mądrością, chlubą i radością. Są moją drogą do szczęścia ziemskiego i wiecznego. Czasem myślałem, że ja mam rację, że demokratyczna większość ma rację, że rację ma moda, środki przekazu albo dominujące obyczaje. Myślałem, że rację ma alkohol, pieniądze czy popęd; że rację mają moje emocje czy moje subiektywne przekonania. Tak myślałem i błądziłem. Rozczarowywałem się i cierpiałem. A teraz już wiem, że tylko Ty, Boże, masz rację. Także wtedy, gdy Twoja racja jest trudna, gdy jej nie rozumiem, albo gdy stawia mi wysokie wymagania. Człowiek pojednany z Bogiem to ktoś, kto kocha Boga nade wszystko. A kochać Boga nade wszystko to znaczy ufać Mu nade wszystko. To zająć wobec Niego postawę dziecięcej wdzięczności i zaufania, podobną do postawy dziecka, które czuje się bezwarunkowo i dojrzale kochane przez swoich rodziców.

Pojednać się z Bogiem to pojednać się z Jego miłością, bo Bóg jest miłością. Nawrócić się to zrozumieć tę Bożą miłość. To najpierw uznać, że nie jest łatwo kochać nas, grzesznych ludzi tej ziemi. Nas, którzy nie umiemy kochać nawet samych siebie. Nas, którzy czasami obarczamy Boga odpowiedzialnością za nasze własne złe czyny i za ich bolesne konsekwencje. Nie jest łatwo kochać nas, którzy wytwarzamy sobie karykaturalny obraz Boga, strasząc się nim albo naiwnie się nim pocieszając. Nawrócić się to zrozumieć, że Bóg ma rację, gdy nie wysłuchuje niektórych naszych próśb i gdy nie kieruje się naszą ludzką logiką ani naszymi ludzkimi wyobrażeniami na temat miłości i sprawiedliwości. Nawrócić się to zrozumieć, że Bóg nie jest ani okrutny, ani naiwny. Nawrócić się to odkryć, że każdy z nas jest marnotrawnym synem lub córką, którzy odeszli od kochającego Ojca, ulegając iluzji łatwego szczęścia i że On nadal nas kocha: nieodwołalnie i mądrze. On nigdy nie wycofa swojej miłości i nawet wtedy, gdy odchodzimy od Niego daleko, On wychodzi nam naprzeciw, aby nam przebaczyć i aby nas przytulić na znak miłosiernej miłości. Nawrócić się to zrozumieć, że Bóg, który nas nieodwołalnie kocha, nie przeszkadza nam ponosić bolesnych konsekwencji naszych własnych grzechów i grzechów innych ludzi, abyśmy - cierpiąc - zastanowili się i do Niego wrócili.

Pojednanie z Bogiem owocuje dojrzałym pojednaniem z samym sobą. Pojednanie ze sobą samym to jednak coś zupełnie innego niż pojednanie z Bogiem. Pojednanie z samym sobą nie oznacza bowiem przyznania sobie racji. Przeciwnie, człowiek nawrócony jest świadomy, że wielokrotnie krzywdził siebie i że czasem był nawet nieprzyjacielem wobec samego siebie. Pojednać się z samym sobą to znaczy uznać tę bolesną prawdę o sobie a jednocześnie przebaczyć sobie błędy przeszłości. Pod jednym jednak warunkiem: że wyciągam wnioski z popełnionych błędów i grzechów, aby do nich więcej nie powracać.

Zagrożeniem dla pojednania z samym sobą są postawy skrajne. Jedną skrajnością jest sytuacja, w której dany człowiek nie przebacza sobie błędów z przeszłości. Jest wtedy okrutny wobec samego siebie, pozostaje niewolnikiem przeszłości i odbiera sobie szansę na nową przyszłość. Drugą skrajnością jest naiwność, czyli sytuacja, w której dany człowiek przebacza sobie błędy z przeszłości ale nadal siebie krzywdzi, popełniając te same grzechy. Dojrzałość natomiast polega na przyjęciu samego siebie z Bożą miłością: nieodwołalną i mądrą, dostosowaną do naszej sytuacji i do naszego postępowania. Pojednać się z samym sobą to uczyć się na błędach z przeszłości oraz stawiać sobie nowe wymagania na dziś i jutro. To wymagać od siebie, by odtąd kierować się miłością, prawdą i odpowiedzialnością. By zło w sobie i wokół siebie zwyciężać dobrem.

Pojednanie z Bogiem i z samym sobą prowadzi do pojednania z drugim człowiekiem. Ten, kto szczerze uświadomił sobie własną słabość, kto doświadczył miłosiernej miłości Boga i kto przebaczył sobie błędy z przeszłości, jest skłonny, by w nowy sposób popatrzeć na innych ludzi, poczynając od najbliższych sobie osób z kręgu rodzinnego. Taki człowiek uświadamia sobie, że inni - podobnie jak on - są słabi i grzeszni, że często sami nie wiedzą, co czynią, że - podobnie jak on - potrzebują Bożego miłosierdzia i ludzkiego przebaczenia. Gdy ktoś nie potrafi z serca przebaczyć swemu bratu czy siostrze, to znaczy, że sam jeszcze nie uwierzył, że Bóg mu przebaczył i że nadal jeszcze nie potrafi przebaczyć samemu sobie.

Pojednanie się z drugim człowiekiem oznacza wybaczenie mu krzywd i win, które wyrządził on nam w przeszłości. Oznacza zamknięcie tej przeszłości, aby dać bliźniemu szansę na nową teraźniejszość i przyszłość. Czy oznacza coś więcej, to już zależy od obecnej postawy drugiego człowieka. Jeśli uznał on swój błąd i zmienił swoje postępowanie, to pojednanie się z nim oznacza nie tylko przebaczenie mu dawnych win ale także obdarowanie go zaufaniem i wdzięcznością na dziś. Jeśli natomiast z jakichś względów - ze złej woli czy z powodu jakichś zaburzeniem, np. choroby alkoholowej - drugi człowiek dalej próbuje mnie krzywdzić, to przebaczam mu przeszłość ale uczę się takiej postawy, by uniemożliwić mu wyrządzanie mi krzywd na dziś i jutro. Podobnie jak w postawie wobec samego siebie, trzeba się zatem strzec skrajności także w postawie wobec bliźniego. Jedną skrajnością jest odmowa przebaczenia i szukanie zemsty za doznane zło, a drugą skrajnością jest naiwne przebaczenie i bierność wobec krzywd, nadal wyrządzanych przez drugą osobę.

9. Nawrócić się to żyć w obecności Boga

Po grzechu pierworodnym wszyscy jesteśmy wezwani do czujności i wytrwałości w dobru. Tylko ten, kto wytrwa do końca, będzie zbawiony. Najszlachetniejsze nawet nawrócenie nie gwarantuje nam tego, że w przyszłości nie pojawią się nowe trudności, słabości i pokusy. Nawrócenie oznacza uznanie własnych granic i własnej bezradności, gdy przychodzi nam mierzyć się z własną rzeczywistością i ze światem zewnętrznym w samotności, bez Boga i bez Jego wsparcia. Nawrócenie oznacza wyciągnięcie konkretnych wniosków z tej prawdy, czyli postanowienie, że odtąd będziemy żyli w obecności Boga. Jeśli ktoś podejmie szczery wysiłek głębokiego nawrócenia, ale nie postanowi, że w każdą niedzielę będzie uczestniczył w Eucharystii, że będzie się co dziennie modlił, że będzie regularnie korzystał z sakramentu pojednania i przyjmował komunię świętą, że będzie czytał Pismo Święte i troszczył się o wrażliwe sumienie, że będzie bardziej ufał Bogu niż samemu sobie, to któregoś dnia znowu zabraknie mu sił i powtórzy doświadczenie pierwszych ludzi, którzy łudzili się, że poradzą sobie z życiem i z samymi sobą bez Boga, bez Jego prawdy i miłości, bez Jego przykazań i bez Jego przebaczenia.

Ważnym sprawdzianem życia w obecności Boga jest praktykowanie codziennego rachunku sumienia. Rachunek sumienia to podstawowa modlitwa człowieka nawróconego. Tylko wtedy, gdy stajemy w obliczu Boga, mamy szansę odkryć całą prawdę o nas: o naszych zewnętrznych zachowaniach a także o naszych najgłębszych motywacjach oraz o naszym ostatecznym powołaniu. Dzieje się tak nie tylko dlatego, że Bóg zna nas lepiej, niż my możemy poznać i zrozumieć samych siebie, ale także dlatego, że Bóg kocha nas w sposób nieodwołalny i wierny. A człowiek jest zdolny odkryć i uznać prawdę o sobie - zwłaszcza tę bolesną - jedynie w kontekście miłości i poczucia bezpieczeństwa. W kontakcie z samym sobą czy z innymi ludźmi człowiek może odkryć tylko jakąś część prawdy o sobie i nigdy nie dokonuje się to w klimacie całkowitego poczucia bezpieczeństwa i nieodwołalnej miłości. Czasami jakieś bolesne prawdy o sobie odkrywamy w kontekście rozgoryczenia, nieżyczliwości a nawet w kontekście cynizmu czy wrogości. W takim kontekście prawda nie jest osiągalna albo nie wyzwala. W obliczu bolesnej prawdy o sobie, odkrywanej poza kontekstem miłości, człowiek ma tendencję, by uciekać od prawdy o sobie lub by poddawać się rozpaczy. W cywilizacji, w której jest coraz mniej miłości i poczucia bezpieczeństwa, coraz więcej ludzi ucieka od świata faktów w świat miłych iluzji albo w świat beznadziejnej rozpaczy. Tacy ludzie odbierają sobie szansę na wewnętrzną przemianę i na nową przyszłość.

Człowiek nawrócony to ktoś, kto upewnia się, że jest dzieckiem Bożym i że został pokochany przez Boga odwiecznie: zanim zobaczyli go i pokochali jego rodzice. Człowiek nawrócony to ktoś, kto przekonał się, że ma szansę na życie w świętości, radości i pokoju tylko wtedy, gdy żyje w obecności Boga. W obecności Tego, który otacza nas miłością macierzyńską i ojcowską, miłością odwieczną i wierną a jednocześnie miłością mądrą, miłością wychowawczą, miłością dostosowaną do naszej niepowtarzalnej sytuacji oraz do naszego sposobu postępowania. Szczęśliwi są ci dorośli, którzy żyją w obliczu takiej Miłości. Stają się wtedy odpowiedzialnymi wychowawcami i stwarzają swoim wychowankom szansę, by odkryli, że człowiek jest w pełni szczęśliwy tylko wtedy, gdy pozwala się kochać i gdy kieruje się logiką Bożej miłości.