Zastaw i hipoteka należą do ograniczonych praw rzeczowych (art. 244 § 1 kc), ustanawiane w celu zabezpieczenia wierzytelności. O ile kodeks cywilny w swojej treści reguluje szczegółowo materię zastawu na rzeczach ruchomych oraz zastawu na prawach, o tyle inne rodzaje zastawu oraz hipoteka uregulowane są odrębnymi ustawami.
Strony stosunku zastawu
· Zastawnik - wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona - przykładowo będzie to osoba która, udziela pożyczki, a jej spłatę zabezpiecza biorąc pod zastaw samochód dłużnika;
· Zastawca - właściciel rzeczy, na której ustanawia się zastaw. Nie musi to być dłużnik osobisty, w momencie powstania zastawu staje się on dłużnikiem rzeczowym.
Zastaw w prawie polskim został uregulowany w szczególności w następujących ustawach:
· kodeksie cywilnym w artykułach od 306 do 335, oraz jako ograniczone prawo rzeczowe w art 244 do 251. Kodeks cywilny reguluje dwa rodzaje zastawu: zastaw na rzeczach ruchomych (art 306 - 326) oraz zastaw na prawach (art 327 - 335);
· ustawie z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, która reguluje zastaw rejestrowy;
· ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, która w art 41 - 46 reguluje zastaw skarbowy;
· ustawie z dnia 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych, która reguluje zastaw finansowy.
Zastaw zwykły
Powstanie prawa zastawu
Zastaw umowny - powstaje na podstawie umowy między właścicielem rzeczy, a wierzycielem. Sama umowa nie wystarcza do powstania zastawu. Jako że zastaw jest czynnością realną to konieczne jest wydanie rzeczy wierzycielowi (chyba, że rzecz znajduje się już w dzierżeniu wierzyciela), bądź osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły (art. 307 kc).
Zastaw ustawowy - powstaje na mocy przepisów szczególnych, z mocy samego prawa. Przysługuje on na przykład wynajmującemu na zabezpieczenie czynszu na rzeczach ruchomych najemcy, wniesionych do przedmiotu najmu (art. 670 kc) lub właścicielowi gruntu na zabezpieczeń roszczeń powstałych ze szkody na zwierzęciu, które ją wyrządziło (art. 432 kc).
Treść prawa zastawu
Prawo zastawu ma na celu zabezpieczenie wierzytelności. W przypadku gdy dłużnik nie wywiązał się ze swojego zobowiązania, przykładowo nie spłacił udzielonej mu pożyczki, wierzyciel może zaspokoić się z rzeczy (prawa) oddanego w zastaw, co należy rozumieć, że może doprowadzić do sprzedaży rzeczy (prawa) objętego zastawem w trybie egzekucji sądowej i zaspokoić się z uzyskanej sumy. Przy tym instytucja zastawu daje wierzycielowi dwa podstawowe uprawnienia:
- może zaspokoić się z rzeczy (praw) bez względu na to, czyją stała się własnością, zatem pomimo sprzedaży, darowizny czy innego rozporządzenia rzeczą wierzycielowi nadal będzie przysługiwało prawo zastawu ;
- uzyskuje pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, pod warunkiem, że nie przysługuje im pierwszeństwo szczególne (takie pierwszeństwo przykładowo mają osoby, które dochodzą należności za pracę, alimenty, lub Skarb Państwa egzekwujący podatki).
Zastaw na rzeczy ruchomej może być on ustanowiony jedynie na rzeczach ruchomych, które nie zostały wyłączone z obiegu. Przykładowo zastawem nie mogą być objęte organy ludzkie. Obciążenie rzeczy zastawem rozciąga się również na jej części składowe oraz przynależności. Wierzyciel powinien czuwać nad zachowaniem rzeczy, którą otrzymał w zastaw, a po wygaśnięciu zastawu powinien zwrócić ją dłużnikowi. Jeżeli jednak rzecz obciążona zastawem zostaje narażona na utratę lub uszkodzenie, dłużnik ma prawo żądać złożenia rzeczy do depozytu sądowego, bądź zwrotu rzeczy za jednoczesnym ustanowieniem innego zabezpieczenia wierzytelności, bądź sprzedaży rzeczy.
Zastaw na prawach może być ustanowiony jedynie na prawach, które są zbywalne przykładowo są to wierzytelności, obligacje, akcje. Prawo będące przedmiotem zastawu może polegać na uprawnieniu do żądania określonego świadczenia od osoby trzeciej. Do odbioru tego świadczenia uprawnieni są wierzyciel i dłużnik łącznie. Jeżeli zostanie ono odebrane to zastaw na prawie przechodzi na przedmiot tego świadczenia.
Wygaśnięcie zastawu
Zastaw wygasa w przypadku:
· wygaśnięcia wierzytelności;
· przeniesienia wierzytelności zabezpieczonej, bez przeniesienia zastawu (art. 323 § 1 kc);
· zwrócenia przez zastawnika rzeczy zastawcy (art.325 kc);
· rozwiązania umowy zastawu przez strony.
Po wygaśnięciu zastawu zastawnik powinien zwrócić rzecz zastawcy.
Zaspokojenie wierzyciela z przedmiotu zastawu
W przypadku gdy dłużnik nie wywiązał się z zobowiązania, zaspokojenie wierzytelności wierzyciela następuje według przepisów o postępowaniu egzekucyjnym. Oznacza to, że wierzyciel nie może celem zaspokojenia swojej wierzytelności sam sprzedać rzeczy ruchomej lub prawa stanowiącego przedmiotu zastawu lub zachować go dla siebie. Co do zasady wierzyciel w tym celu wnosi do sądu pozew i dopiero uzyskany prawomocny wyrok stanowi dla niego tytuł egzekucyjny. Na wniosek wierzyciela sąd nadaje wyrokowi klauzulę wykonalności tworząc tzw. tytuł wykonawczy. Tytuł wykonawczy wraz z wnioskiem o wszczęcie egzekucji wnosi się do komornika. Wierzyciel uzyskuje zaspokojenie swojej wierzytelności dopiero z sumy uzyskanej ze sprzedaży rzeczy lub prawa przez komornika.
Zastaw rejestrowy
Zastaw ten został uregulowany w ustawie z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Do ustanowienia zastawu rejestrowego jest wymagane zawarcie umowy o ustanowienie zastawu (tzw umowa zastawnicza), w formie pisemnej pod rygorem nieważności oraz wpis do rejestru zastawów. Stronami umowy zastawniczej są osoba uprawniona do rozporządzania przedmiotem zastawu oraz wierzyciel. Natomiast rejestr zastawów prowadzą sądy rejonowe, a sądem miejscowo właściwym dla dokonania wpisu jest sąd, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba) zastawcy.
Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome (za wyjątkiem statków morskich, które mogą być jedynie przedmiotem hipoteki morskiej) jak również prawa (za wyjątkiem tych które mogą być przedmiotem hipoteki jak np: użytkowanie wieczyste, spółdzielcze prawo do lokali). Jeżeli zastaw rejestrowy ma być ustanowiony na pojeździe mechanicznym podlegającym rejestracji, zastaw ten zostaje również odnotowany w dowodzie rejestracyjnym pojazdu. W odróżnieniu od zastawu z kodeksu cywilnego rzeczy ruchome jak i papiery wartościowe czy dokumenty z których wynikają prawa, mogą być pozostawione w posiadaniu dłużnika. Zastawem rejestrowym można zabezpieczyć jedynie wierzytelność pieniężną wyrażoną w pieniądzu polskim lub walucie obcej.
Zastaw rejestrowy wygasa w przypadku:
· zaspokojenia zabezpieczonej nim wierzytelności;
· rozwiązania umowy zastawniczej przez jej strony;
· wykreślenie zastawu rejestrowego z rejestru zastawów.
W przypadku wygaśnięcia zastawu rejestrowego podlega on wykreśleniu z rejestru zastawów na wniosek zastawcy bądź zastawnika bądź osoby, która nabyła przedmiot zastawu rejestrowego.
Pozostałe rodzaje zastawu
· zastaw skarbowy: to instytucja funkcjonująca w prawie podatkowym, mająca na celu zabezpieczenie zaległości podatkowych na rzecz Skarbu Państwa.
· zastaw finansowy: zastaw ustanawiany na środkach pieniężnych i instrumentach finansowych zgodnie z ustawą o niektórych zabezpieczeniach finansowych.
Funkcjonowanie hipoteki reguluje ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, znowelizowana według przepisów ustawy z 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw, obowiązującej od 20 lutego 2011 r.
Hipoteka jest to ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości oraz na wybranych prawach (własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu, wierzytelność zabezpieczona hipotecznie), służące zabezpieczeniu wierzytelności wynikającej z oznaczonego stosunku prawnego, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości, z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi każdoczesnego właściciela nieruchomości. Oznacza to, iż zbycie nieruchomości przez dłużnika nie narusza prawa wierzyciela hipotecznego – może on dochodzić zaspokojenia od kogokolwiek, kto stanie się właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości. Wierzyciel rzeczowy może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.
Uprawniony z tytułu hipoteki to wierzyciel hipoteczny, natomiast właściciela nieruchomości obciążonej określa się mianem dłużnika hipotecznego.
Hipoteka może obciążać nieruchomość, użytkowanie wieczyste, spółdzielcze prawo do lokalu, wierzytelność zabezpieczoną hipotecznie, w całości lub w części ułamkowej, stanowiącej udział współwłaściciela.
Hipoteka zabezpiecza jedną lub więcej wierzytelności, wynikających lub mogących wynikać z określonego stosunku prawnego. Wyjątkowo może zabezpieczać wierzytelności wynikające z więcej niż jednego stosunku, gdy służy zabezpieczeniu finansowania jednego przedsięwzięcia przez kilku wierzycieli.
Hipoteka może być ustanowiona w drodze czynności prawnej (hipoteka umowna) lub na podstawie orzeczenia sądu, lub decyzji odpowiedniego organu podatkowego – Urzędu Skarbowego, ZUS, KRUS (hipoteka przymusowa). Hipoteka powstaje dopiero z chwilą wpisu do księgi wieczystej – wpis ten ma więc charakter konstytutywny. Hipotekę ujawnia się w dziale IV księgi wieczystej.
Podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej jest oświadczenie właściciela nieruchomości obciążanej o ustanowieniu hipoteki złożone w formie aktu notarialnego (pod rygorem nieważności). Jeżeli ustanowienie hipoteki następuje na rzecz banku (tzw. hipoteka bankowa), to wymogi prawne zostały na skutek lobbingu bankowego złagodzone – wystarcza oświadczenie złożone w formie pisemnej pod rygorem nieważności.
Rygor formy nie dotyczy oświadczenia składanego przez drugą stronę (wierzyciela hipotecznego).
Hipoteka ta powstaje bez woli właściciela obciążanej nieruchomości. W przypadku hipoteki przymusowej podstawą wpisu do księgi wieczystej może być:
· postanowienie sądu o udzieleniu zabezpieczenia
· tytuł wykonawczy
· postanowienie prokuratora
· ostateczna decyzja administracyjna
· zarządzenie zabezpieczenia
Hipoteka łączna obciąża kilka nieruchomości w ten sposób, że wierzyciel może żądać zaspokojenia się z dowolnej nieruchomości spośród obciążonych, wedle własnego wyboru. Celem hipoteki łącznej jest ułatwienie i obniżenie kosztów ustanawiania zabezpieczenia pojedynczej wierzytelności na większej liczbie nieruchomości należących do jednej bądź większej ilości osób. Dzięki szerokiemu uprzywilejowaniu interesów wierzyciela, ten rodzaj hipoteki umożliwia uzyskanie zabezpieczenia rzeczowego o wartości wielokrotnie przekraczającej wartość zabezpieczonej wierzytelności. Hipoteka łączna może być jednocześnie hipoteką przymusową – po spełnieniu wymagań przewidzianych dla tych odmian hipoteki. Należy jednak zaznaczyć, że hipoteka łączna przymusowa może zostać ustanowiona wyłącznie na nieruchomościach, których właściciele są współdłużnikami solidarnymi albo jeśli są one już obciążone inną hipoteką łączną. Hipoteka łączna może powstać również na skutek podziału wcześniej obciążonej nieruchomości. Obciąża wówczas wszystkie nowo powstałe nieruchomości.
Hipoteka, która zabezpiecza wierzytelności o wysokości nieustalonej, zarówno istniejące, jak i dopiero mogące powstać w przyszłości. Dla takich hipotek oznacza się sumę pieniężną, do wysokości której wierzyciel hipoteczny może domagać się zaspokojenia z obciążonej nieruchomości. Począwszy od lutego 2011 r. nie można ustanowić hipoteki kaucyjnej, co nie zmienia faktu, że hipoteki kaucyjne ustanowione przed tą datą dalej będą widniały w działach IV Ksiąg wieczystych do czasu ich wykreślenia. Obecnie nie ma wymogu aby hipoteka zabezpieczała jedną, ściśle określoną, rzeczywiście istniejąca wierzytelność, od którego to wymogu hipoteka kaucyjna stanowiła wyjątek .Z tego powodu przepisy regulujące hipotekę kaucyjną zostały uchylone jako zbędne.
Hipoteka co do zasady wygasa z chwilą wygaśnięcia zabezpieczonej wierzytelności, chyba, że z danego stosunku prawnego mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu. Jeżeli wierzytelność jest wymagalna a wierzyciel dopuszcza się zwłoki lub jego zaspokojenie napotyka trudności, hipoteka wygasa jeśli właściciel nieruchomości złoży zabezpieczoną kwotę do depozytu sądowego, zrzekając się jednocześnie uprawnienia do odebrania jej z powrotem. Do wniosku o wykreślenie takiej hipoteki z księgi wieczystej należy dołączyć prawomocne postanowienie sądu o zezwoleniu na złożenie kwoty do depozytu, dowód wpłaty kwoty do depozytu oraz oświadczenie o zrzeczeniu się uprawnienia do jej odebrania. W razie wykreślenia hipoteki z księgi wieczystej bez podstawy prawnej (np. omyłkowego), hipoteka wygasa po upływie 10 lat.
W przypadku gdy dłużnik nie wykonał swojego zobowiązania, zaspokojenie wierzyciela hipotecznego następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego. Zatem wierzyciel hipoteczny nie może sam sprzedać lub przejąć nieruchomości obciążonej hipoteką. W celu uzyskania swojej należności wierzyciel musi złożyć wniosek o wszczęcie egzekucji wraz z tytułem wykonawczym do komornika. Podstawowym sposobem uzyskania tytułu wykonawczego jest wniesienie do sądu pozwu przeciwko właścicielowi nieruchomości. Prawomocny wyrok sądu będzie stanowił tytuł egzekucyjny, który sąd na wniosek wierzyciela zaopatrzy w klauzulę wykonalności tworząc tytuł wykonawczy.
Gniewek E., red., Prawo rzeczowe. System Prawa Prywatnego. Tom 4, C.H. Beck, Warszawa 2012
Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo rzeczowe, LexisNexis, Warszawa 2009
Pisuliński J., red., Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2011
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r .o księgach wieczystych i hipotece
Szybki_Indyk