Percepcja odpowiada za odbieranie informacji z otoczenia. Jest związana z odrębnymi modalnościami zmysłowymi, a wówczas mówimy o percepcji wzrokowej, słuchowej, smakowej, węchowej, dotykowej, o zmyśle równowagi itd. Tradycyjnie percepcję dzieli się na dwa etapy:
1. Recepcja sensoryczna (ang. sensory reception) – wczesny proces biernej rejestracji informacji, "odzwierciedlenie bodźców w receptorach"[7], co jest utożsamiane z pierwszymi etapami przetwarzania informacji danej modalności zmysłowej w układzie nerwowym. Przykładowo, w zakresie percepcji wzrokowej, można tutaj wskazywać na występowanie w układzie nerwowym tzw. "detektorów cech", a więc neuronów wybiórczo reagujących na linie o określonej orientacji przestrzennej itd.[6]
2. Spostrzeganie, czy też po prostu percepcja – późniejszy, aktywny proces, polegający na "interpretacji danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych, nastawienia i wcześniej nabytej wiedzy"[7]. Wymienia się tutaj m.in. następujące zagadnienia:
o różnicowanie (ang. discrimination)
o rozpoznawanie (ang. recognition) - proces ten można po części zaliczyć także do zagadnień pamięci, jako że odnosi się do identyfikacji otrzymanych aktualnie danych zmysłowych z danymi już znajdującymi się w umyśle. Współcześnie wyróżnia się także szczegółowe nurty badawcze dotyczące np. rozpoznawania twarzy.
o kategoryzacja percepcyjna - proces ten można traktować także jako zagadnienie złożone, wymagające zarówno różnicowania, rozpoznawania, a także złożonych procesów poznawczych (abstrahowanie, tworzenie pojęć), jak i uczenia się (i z tej perspektywy można traktować ten proces jako zagadnienie pamięci - nabywanie wprawy, uczenie się różnicowania odrębnej kategorii bodźców)
o orientacja (ang. orientation):
- percepcja czasu, miejsca i własnej osoby. Pojęcie orientacji zastosowane w naukach medycznych - w języku polskim - w zakresie czasu i miejsca określane jest jako orientacja allopsychiczna, zaś orientacja co do osoby - jako autopsychiczna.
- orientacja przestrzenna (ang. spatial orientation), percepcja relacji przestrzennych - niekoniecznie musi być łatwa do uświadomienia i werbalizacji tak, jak ma to miejsce z orientacją czasu, miejsca i co do osoby. Zagadnienie bazuje m.in. na danych z zakresu neurobiologii (pokazujących, że mózg oddzielnie przetwarza informacje o tym, co postrzega i o tym, gdzie znajduje się to, co jest postrzegane[8]), jak i neuropsychologii (dokumentujących zachowanie człowieka wynikające z wybiórczego zaburzenia orientacji przestrzennej zarówno w zakresie percepcji, jak i aktywności konstrukcyjnej)
Uwaga odpowiada za selekcjonowanie informacji. Jest nierozerwalnie związana z procesami percepcji do tego stopnia, że w niektórych sytuacjach wygodnie jest traktować uwagę tak, jakby była procesem percepcyjnym. Warto wtedy wiedzieć, że istnieją w psychologii teorie późnej uwagi, w jakich mechanizm selekcji operuje nie na "wejściu" systemu poznawczego, ale na "wyjściu", dokonując selekcji reakcji. Można wyróżnić dwie głowne kategorie:
1. Uwaga mimowolna (ang. bottom-up attention) - jest wyzwalana przez otoczenie i przykładem może być odruch orientacyjny.
2. Uwaga dowolna (ang. top-down attention) - jest uruchamiana przez organizm, wiąże się z podjęciem aktywności celowej, wolicjonalnej (przynajmniej w zakresie uwagi) i opisuje się ją poprzez następujące charakterystyki, traktowane niekiedy jako odrębne procesy (odrębne systemy uwagi):
o selektywność uwagi (ang. focused/selective attention) - dotyczy selekcji informacji dostępnych w otoczeniu, zdolności do skupienia uwagi na jakimś jednym, wybranym aspekcie otoczenia, tj. nakierowania kanału uwagowego na selekcjonowanie konkretnych informacji. Niekiedy opisuje się to terminem nakierowania pola uwagi, czy zogniskowania (ang. focus) uwagi na bodźcu. Selektywność uwagi nie dotyczy wyłącznie percepcji, ale także złożonych procesów poznawczych. Selekcji podlegają nie tylko dane zmysłowe, ale również operacje myślenia.
o przedłużona koncentracja (ang. sustained attention) - dotyczy zdolności do utrzymywania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) przez dłuższy czas na tym samym aspekcie otoczenia
o podzielność uwagi (ang. divided attention) - dotyczy możliwości nakierowania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) na dwa aspekty otoczenia równocześnie, selekcjonowania informacji dwoma kanałami przetwarzania informacji w tej samej chwili (układ nerwowy przetwarza informacje w sposób równoległy, jednak to zagadnienie nie jest to tożsame z podzielnością uwagi)
o przerzutność uwagi (ang. alternating attention) - dotyczy zdolności przełączania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) pomiędzy dwa aspekty otoczenia z jednego na drugi, kierując kanał uwagowy (czy też ogniskując uwagę) raz na jednym, raz na drugim. Zakłada się tutaj, że podzielność uwagi polegająca na faktycznym selekcjonowaniu przez więcej niż jeden kanał uwagowy, nie jest możliwa. Zagadnienie to obejmuje także szczególną sytuację, kiedy to uwaga musi być przełączana co chwila z jednego aspektu otoczenia na drugi i ponownie na ten pierwszy, czym można wytłumaczyć alternatywnie zagadnienia podzielności uwagi.
o czujność (ang. vigilance) - dotyczy oczekiwania na pojawienie się określonej informacji i ignorowania pozostałych informacji. Dane, na które podmiot oczekuje można określić mianem sygnału, zaś dane ignorowane - jako szum.
o przeszukiwanie (ang. search) - dotyczy aktywnego poszukiwania określonej informacji pośród zbioru różnych informacji, zdolności do celowego i aktywnego wyselekcjonowania z otoczenia konkretnych danych. Podobnie jak w przypadku czujności, dane oczekiwane, poszukiwane, można określić jako sygnał, jednakże pozostałe, ignorowane dane określa się mianem dystraktorów - informacji przeszkadzających, czy też uturdniających odnalezienie sygnału.
Pamięć jest zdolnością do przechowywania informacji i składają się na nią różne systemy i różne procesy. Wyróżnia się dwa główne systemy pamięci.
1. Pamięć deklaratywna/jawna (ang. declarative/explicite memory) – system pamięciowy, w jakim przechowywane informacje są łatwe do uświadomienia, łatwe do werbalizacji lub wizualizacji. Z perspektywy neurobiologicznej, ten system pamięciowy jest związany z funkcjonowaniem hipokampa - struktury znajdującej się w przyśrodkowej części płata skroniowego mózgu.
o Pamięć sensoryczna (ang. sensory memory) – jest zjawiskiem bardziej percepcyjnym niż pamięciowym, związanym z rejestracją bodźca danej modalności; pamięć sensoryczna przechowuje niewielką ilość informacji w bardzo krótkim czasie.
- pamięć ikoniczna (ang. iconic memory) - związana z modalnością wzrokową
- pamięć echoiczna (ang. echoic memory) - związana z modalnością słuchową
o Pamięć przemijająca – przechowuje niewielką ilość informacji przez krótki czas.
a) Pamięć krótkotrwała (ang. short-term memory, STM), pamięć natychmiastowa, bezpośrednia (ang. immediate memory); pamięć robocza, operacyjna (ang. working memory) - terminologia zależy od konkretnej teorii - dotyczy przechowywania niewielkiej ilości informacji werbalnych bądź niewerbalnych, jakie są aktualnie używane. Ten system charakteryzuje się brakiem trwałości, tj. informacje w nim zawarte mogą zostać utracone i nie muszą być zapamiętane na stałe, jak również ograniczeniem w zakresie ilości informacji. Pojemność tego systemu określa tzw. magiczna liczba Millera 7+/-2. Teoria pamięci roboczej wiąże procesy pamięci z funkcjami wykonawczymi i uwagą.
b) Pamięć prospektywna (ang. prospective memory) – dotyczy odraczania reakcji, pamiętania o czymś, co ma być wykonane w przyszłości w określonym miejscu i czasie; stanowi jak gdyby połączenie pamięci epizodycznej i funkcji wykonawczych[6].
o Pamięć długotrwała (ang. long-term memory, LTM) – dotyczy informacji zapamiętanych trwale, skonsolidowanych. W przypadku tego systemu mówi się także o tzw. fazach, procesach, lub czynnościach pamięciowych, a więc przede wszystkim o:
-(1)- zapisywaniu informacji w pamięci (ang. encoding): zapamiętywaniu, kodowaniu
-(2)- przechowywaniu informacji w pamięci (ang. storage)
-(3)- wydobywaniu, przywoływaniu informacji z pamięci (ang. retrieval), co na język polski przekłada się jako "odtwarzanie"[3][10] lub "odpamiętywanie"[2], ale nigdy jako "przypominanie", choć wydawało by się to bardziej intuicyjne. Termin "przypominanie" jest bowiem zarezerwowany dla pewnej klasy przywoływania informacji. Wyróżnia się przynajmniej dwie kategorie odpamiętywania:
-(3a)- przypominanie (ang. recall) – aktywny proces samodzielnego uzyskania dostępu do danej informacji (ang. free recall - swobodne przypominanie) lub z pomocą jakiejś wskazówki, podpowiedzi (ang. cued recall - przypominanie z podpowiedzią). Przypominanie wymaga użycia specyficznych strategii przeszukiwania informacji w pamięci. Niektóre teorie wiążą te strategie z funkcjami wykonawczymi.
-(3b)- rozpoznawanie (ang. recognition), lub pamięć rozpoznawcza (ang. recognition memory) - proces mniej obciążający system poznawczy w porównaniu do swobodnego przypominania, polegający na zidentyfikowaniu napływającej informacji z narządów zmysłu jako już znanej.
a) pamięć epizodyczna (ang. episodic memory) – dotyczy zdarzeń mających określone umiejscowienie w czasie i przestrzeni, osadzonych w kontekście autobiograficznym. Istnieją też teorie akcentujące relację jednostki w zapamiętywanych informacjach, łącząc zagadnienia pamięci epizodycznej i semantycznej, emocji i reprezentacji poznawczych w ramach tzw. pamięci autobiograficznej[11], niemniej jednak warto zauważyć, że z definicji pamięć epizodyczna musi być autobiograficzna, podczas gdy pamięć semantyczna nie musi.
- pamięć świeża (ang. recent memory) – pojęcie odnosi się do zawartości pamięci epizodycznej i określa wspomnienia z okresu minionej godziny, dnia, czy kilku tygodni. Prawdopodobnie najczęściej jest stosowane w medycynie w odniesieniu do badania zdolności do zapamiętywnia nowych informacji, często niesłusznie utożsamiane z pojęciem "pamięci krótkotrwałej"
- pamięć dawna (ang. remote memory) – pojęcie odnosi się do zawartości pamięci epizodycznej i określa wspomnienia sięgające daleko wstecz, do okresu dzieciństwa, dawno dobrze utrwalone. Prawdopodobnie najczęściej jest stosowane w medycynie, w związku z pojęciem pamięci "świeżej".
b) pamięć semantyczna (ang. semantic memory) - dotyczy faktów które nie mają wyraźnego osadzenia autobiograficznego, ogólnej wiedzy pozbawionej kontekstu; w węższym rozumieniu: znaczenie słów i zdań
c) pamięć kontekstualna (ang. contextual memory), pamięć źródła (ang. source memory) – dotyczy kontekstu nabywanych informacji, pamięci o tym, jak i gdzie przyswojono dane informacje (wówczas pamięć dotycząca treści owej informacji określana jest jako item memory, co trudno przetłumaczyć na język polski)
2. Pamięć niedeklaratywna/utajona/niejawna (ang. nondeclarative/implicite memory) – system pamięciowy, w jakim przechowywane informacje nie poddają się łatwo werbalizacji czy wizualizacji, ujawniają się raczej po przez zachowanie i nie zawsze muszą być uświadamiane. Z perspektywy neurobiologii ten system charakteryzuje się tym, że nie jest związany z aktywnością hipokampa.
o Pamięć proceduralna (ang. procedural memory), uczenie się umiejętności (ang. skill learning) i nawyków (ang. habit learning) - stopniowe nabywanie wprawy w jakiejś czynności, zarówno poznawczej, jak i związanej z kontrolą motoryczną, interakcją zmysłu równowagi i koordynacji wzrokowo-motorycznej, jak np. jazda na rowerze. Pamięć proceduralna niewątpliwie nie jest pamięcią ulotną, stąd też można ją przedstawiać jako pamięć długotrwałą.
o Poprzedzanie, lub inaczej prymowanie, torowanie (ang. priming) – w zasadzie nie jest to system pamięci ale raczej zjawisko, czy nawet procedura doświadczalna w badaniach psychologicznych, po przez którą tworzona jest jakaś forma pamięci. Efekt poprzedzania to wpływ wcześniejszej ekspozycji bodźca na późniejszą aktywność z nim związaną.
Efekt poprzedzania można podzielić z punktu widzenia aspektu bodźca, który wywołuje efekt:
- poprzedzanie percepcyjne
- poprzedzanie semantyczne
Efekt poprzedzania można podzielić też ze względu na konsekwencje, jakie wywołuje:
- poprzedzanie pozytywne (torowanie) ma miejsce wówczas, kiedy wcześniejsza ekspozycja danego bodźca ułatwia wykonywanie jakiegoś zadania, czynności, choćby po przez zmniejszenie czasu reakcji
- poprzedzanie negatywne ma miejsce wówczas, kiedy wcześniejsza ekspozycja bodźca utrudnia wykonywanie danego zadania, czynności, choćby po przez wydłużenie czasu reakcji
o Proste warunkowanie klasyczne (ang. classical conditioning) – to również nie jest w rzeczywistości system pamięci, tylko procedura doświadczalna w badaniach psychologicznych, jak i w badaniach nad uczeniem się zwierząt, ukazująca pewne zjawisko. Istotne jest, że do systemu pamięci niedeklaratywnej zalicza się wyłącznie najprostsze formy warunkowania klasycznego, tj. procedury warunkowania lęku[12] i warunkowania odruchu na mrugnięcie[13], które to procesy na poziomie neurofizjologicznym zachodzą bez udziału hipokampa. Bardziej złożone formy warunkowania klasycznego wymagają już udziału hipokampa, więc wówczas zalicza się je do systemu pamięci deklaratywnej.
o Uczenie się nieasocjacyjne (ang. nonassosiative learning), tj. habituacja i sensytyzacja - w tym przypadku również trudno mówić o rzeczywistym systemie pamięci, niemniej jednak takie zjawiska istnieją i można je traktować jako przykład zjawisk z zakresu pamięci innej, niż deklaratywna.
Moniczka_Blue