I. Historia gospodarcza powszechna
1. Periodyzacja dziejów powszechnych
-Periodyzacja - podział czasu
a)ery - żydowska, biznatyjska, grecka, rzymska, dionizyjska=chrześcijańska, mahometańska
b)praktyczna (typowa) starożytność, średniowiecze, czasy nowożytne, czasy najnowsze
c)marksistowska (według sposobów produkcji) - przejścia ewolucyjne lub rewolucyjne
- wspólnota pierwotna
- niewolnictwo
- feudalizm
- kapitalizm
- socjalizm (komunizm)
d)stadia rozwoju
-Walta Rostowa
-społeczeństwo tradycyjne (wysokie zatrudnienie w rolnictwie 75%, hierarchia społeczna, mała wydajność)
-społeczeństwo przejściowe (zmiany w technice, produkcji, polityce, wartościach)
-start gospodarczy (gwałtowny bodziec - np. maszyna parowa, kolej)
-społeczeństwo dojrzałości (gospodarka zdolna do produkcji niemal wszystkiego w wyniku startu gosp. )
-społeczeństwo masowej konsumpcji (produkcja i konsumpcja wszystkiego czego chce)
-Andre Piettre’a
-epoka tradycyjna - gospodarka uzależniona i podporządkowana polityce, tradycji i religii
-epoka wolności - gospodarka niezależna (liberalizm i wyzysk)
-epoka etatyzmu i techniki - gospodarka kierowana (kapitalizm kierowany, socjalizm)
2. Charakterystyka epoki wspólnoty pierwotnej. Neolityczna rewolucja rolnicza
Wspólnota pierwotna przypada na epokę kamienną, która dzieli się na:
-paleolit (1000 000 - 14 000 p. n. e. ) - zbieractwo i łowiectwo
-mezolit (14 000 - 8 000 p. n. e. )
-neolit (8 000 - 4 000 p. n. e. ) - rewolucja rolnicza - na Bliskim Wschodzie, uprawa zbóż= tryb osiadły, w konsekwencji: społeczny podział pracy, rozkład wspólnoty pierwotnej, wzrost liczby ludności, powstają osiedla, miasta, państwa i pierwsze nierówności
3. System niewolniczy w starożytności i przyczyny jego upadku
Niewolnictwo:
-patriarchalne (podleganie władzy najstarszego w rodzie)
w tym azjatycki sposób produkcji - ziemia własnością monarchy, ludność wiejska tylko formalnie wolna, w rzeczywistości niewolnicy posiadający ochronę prawną
-klasyczne (niewolnik - narzędzie mówiące -Grecja, państwa hellnistyczne, Rzym)
Epoka brązu: -radło, prywatna własność ziemi, monarchia despotyczna(Mezopotamia, Persja, Syria, Palestyna)
Grecja: a)Wielka kolonizacja (VIII-VI p. n. e. ) rozwój handlu(w tym niewolnikami), , rzemiosła
b)Ateny - demokracja dla ludzi wolnych, niewolnicy pracowali w warsztatach rzemieślniczych
c)Sparta - 3 klasy: spartiaci (wojsko), periojkowie (ludzie wolni pracujący), helioci (niewolnicy)
Rzym: -wielkie majątki ziemskie (latyfundia) w których pracowali niewolnicy pochodzący z wojen
-potem maleje podaż niewolników (brak wojen), pojawiają się kolonowie(wolni dzierżawcy)
-313r. edykt mediolański - równouprawnienie chrześcijaństwa (uderzenie formalne(?) w niewolnictwo)
4. Geneza i istota gospodarki feudalnej w Europie
Geneza feudalizmu: regres gospodarki w V-VIIw. (cofnięcie się rozwoju cywilizacyjnego, upadek miast, zamknięty charakter gospodarowania=gospodarka naturalna ograniczająca się do rolnictwa). Rozwinął się na Zachodzie(Francja-najpełniej), im dalej na wschód tym mniej; także w Chinach (tam niedziedziczono ziemi)
Istota feudalizmu: a)ustrój społeczno-polityczny opierający się na prawnej zależności (hierarchicznej)
jednostek oraz na systemie lennym
b)ustrój społeczno-gospodarczy opierający się na podzielonej własności ziemi (własność zwierzchnia i użytkowa) i poddaństwie chłopów(gruntowe, osobiste, sądowe) , skutkiem czego była renta feudalna
Renty feudalne: -naturalna (danina)
-odrobkowa (pańszczyzna)
-czynszowa (dzierżawa)
Cechy feudalizmu: -dominacja gospodarki naturalnej
-decentralizacja rynków towarowych
-system stanowy (podległość społeczno-gospodarcza jednych grup innym=drabina społecznych zależności)
Senior i wasale: -związani lennem(senior broni wasali, wasale płacą lenna, służą w armii i wykupują seniora)
5. Gospodarka europejska we wczesnym średniowieczu( V - X w. )
a)regres gospodarki (V-VIIw. patrz wyżej)
b)ożywienie gospodarcze(VIII-Xw. )
-renesans karoliński - zreformowany system pieniężny, procesy osadnicze, rozwój handlu, dwupolówka
-zakony - rozwój życia umysłowego i gospodarczego
6. Ekspansja gospodarcza Europy XI-XIIIw. (rolnictwo, osadnictwo, rola krucjat)
a)rolnictwo i jego intensyfikacja -zagospodarowywanie puszcz i nieużytków, nowa technika(ciężki pług, zaprzęg z chomontem, nawożenie obornikiem), trójpolówka(wzrost o 1/6 w stosunku do dwupolówki)
-dzięki Maurom młyny, wiatraki, ulepszono sukiennictwo i obróbkę żelaza, kamienia, drewna
b)osadnictwo (głównie niemieckie) - na nowe tereny(karczowanie) i na wschód (Polska, Bałkany), aktywizacja niemieckich zakonów rycerskich i kupców - postęp w Europie środkowo-wschodniej
c)krucjaty-przyczyny: -rozwój kultury, gospodarki=ekspansja polityczna(reconqiusta, powstanie Cesarstwa Łacińskiego); rozbicie feudalne (rycerze bez ziemi); odwołanie się od altruistycznych i materialistycznych postaw społeczeństwa (zbawienie=obrona miejsc św. i bogactwa wschodu)
-skutki: -straty ludzkie, wzmocnienie roli papiestwa, zetknięcie się z kulturami wschodu(arabską i bizantyjską)-rolnictwo (nawadnianie, jedwab, morele, brzoskwinie, pomarańcze)
-technika (wiatraki, młyny, stal, papier, proch, szkło witrażowe)
-nauka(astronomia, medycyna, alchemia, geografia, starożytna literatura)
-handel lewantyński miast włoskich ze wschodem. Instytucje spółki, maklerów, pieniądz złoty, kredytów=przyspieszenie rozwoju miast zachodnioeuropejskich
7. Rozwój miast europejskich w okresie średniowiecza
Rozwój miast, handlu i rzemiosła - XII do pocz. XIVw.
Miasto: -handel(lokalny, dalszy, tranzyt), obrona, produkcja
-początek przejść od feudalizmu do kapitalizmu
-wolność dla chłopa, własne sądownictwo
Tworzenie się miast: -na miejscu dawnych rzymskich
-ośrodek władzy feudalnej bądź kościelnej potem możliwość wykupu(1077 - Cambraa)
-na drodze powstań o prawa miejskie i samorząd(Flandria, Lombardia) z wójtem na czele
-osadnictwo terenów niezasiedlonych
Osadnictwo na prawie: -magdeburskim (niemieckim) kodyfikacja, renta czynszowa
-lubeckim
-chełmińskim (polskim) odmiana lubeckiego „wolnych gości”, renta odrobkowa
1257r. - prawa miejskie Krakowa
8. Organizacja i rozwój rzemiosła średniowiecznego
Rzemiosło średniowieczne odsuwane przez bogatych patrycjuszy zorganizowało się w przymusowe zrzeszenia jednej specjalności zwane cechami.
Funkcje cechu: -produkcyjna(kontrola ilości i jakości, pozyskanie i rozdział surowca, zbyt)
-szkoleniowe(kontrola kształcenia, egzaminy dla czeladników)
-religijne(udział w ceremoniach)
-militarne(obrona wyznaczonych części obwarowań miasta)
-towarzysko-kulturalne(wspólne imprezy)
-samopomocowe(pomoc dla wdów i sierot, akcje filantropijne)
Cech zwalczał niezrzeszonych(partaczy, fuszerów, sturarzy) i pilnował tajemnicy produkcji. Statuty cechowe określały przynależność, funkcjonowanie i warunki mistrzostwa(nauka, majsterszyk, wędrówka, majątek i urodzenie)
Od XIVw. pojawia się nakład(chałupnictwo) we Włoszech i we Flandrii. Nakładca skupywał surowiec, dawał do przerobu rzemieślnikom, płacąc za pracę, na następnie sam sprzedawał produkt(sukno, jedwab). Od XVw. we Florencji pojawia się manufaktura - podział pracy.
9. Handel średniowieczny - organizacja, drogi handlowe
Handel: -lokalny
-tranzytowy, prawo składu częściowego lub całkowitego(sprzedaż całego towaru, pozostawienie na składzie miejskim lub sprzedaż części, handel przez pewien czas), przymus drogowy(komory celne feudałów)
Organizacje kupieckie: -gildie(kupcy z jednego miasta)
-hanzy(kupcy z różnych miast)
-faktorie(dzielnice kupców obcych w danym mieście), bez pośrednictwa maklerów
Wyjątek od reguł: -jarmarki szampańskie we Flandrii, Brugii (spotkanie kupców lewantyńskich i hanzeatyckich
Szlaki handlowe: a)lewantyński (M. Środziemne handel Europy z B. Wschodem)-walki Genui z Wenecją
b)Hanza (M. Bałtyckie)-związek miast z Lubeką na czele zmonopolizował handel Europy Zachodniej(Holandia, Anglia) ze Wschodnią(Polska, Rosja, Niemcy)-zwalczano Duńczyków, Norwegów, Holen.
c)N-S(łączenie powyższych) - jarmarki, szlak bursztynowy
Handel: -potępiany przez Kościół (zajmowali się nim więc Żydzi) - doktryna kanoniczna
-Tomasz z Akwinu(XIIIw. ) dopuścił zysk kupiecki z ceny godziwej
-pierwszy bank - w Wenecji 1156r. weksel, kredyt, lombard
-popyt na pieniądz (srebry-obrót wewnętrzny, złoty-handel międzynarodowy)
10. Stanowy podział społeczeństwa feudalnego
Stany: -duchowny (otwarty, kultura, oświata, handel, krucjaty)
-rycerski (zamknięty, walka, administracja, moralne ideały, ziemia=władza)
-mieszczański(raczej otwarty)
-patrycjat(kupcy, bankierzy)
-pospólstwo(mistrzowie, czeladnicy, przekupnie)
-plebs(bez praw miejskich(najemni robotnicy, ludzie luźni-wałesy, żebracy, nierządnice, przestępcy)
-chłopski(wg majątku-pełnorolni, zagrodnicy, bezrolni, najemnicy, rzemieślnicy; wg prawa-poddani lub wolni)
11. Istota kryzysu XIV w.
Upadek ostatniej twierdzy krzyżowców Akka w 1291r. Wielka schizma zachodnia i antypapieże(1378-1417). Upadek Konstantynopola 1453r. (Bizancjum-biurokracja, korupcja, zerowy przyrost naturalny).
Klęski głodu podczas nieurodzajów (1315, 1317) - zwiększano areał, a nie wydajność. 1348r. -dżuma z Bliskiego Wschodu atakuje Włochy, Francję, Anglię, Niemcy i Norwegię. ”Czarna śmierć” zabiera ok. 1/3-1/2 ludności. Kryzys polegał na spadku zaludnienia wsi(pustki), co wywoływało spadek produkcji żywności, spadek ludności w mieście, spadek produkcji w mieście, zmniejszenie się dochodów feudałów, upadek rycerstwa(raubitterzy), zahamowanie osadnictwa w Europie środkowo-wschodniej.
Wojna stuletnia(1337-1453) wywoływała zaburzenia społeczne(żakeria we Francji 1358, w Anglii powstanie Wata Tylera(i lollardów) 1381, powstanie Jacka Cade’a 1450r. ), także zaburzenia w miastach. Wojny dodatkowo wyniszczały. Kryzys ten w zasadzie nie dotknął Europy środkowo-wschodniej - rozwój Polski, Czech, Węgier.
12. Ekonomiczne konsekwencje wielkich odkryć geograficznych(podboje kolonialne, rewolucja handlowa i cen)
Przyczyny: -ekonomiczne(brak kruszców, przeludnienie Europy)
-religijne(nawracanie niewiernych=ogniem i mieczem + ekspansjonizm)
Przebieg: -Henryk Żeglarz-Zatoka Gwinejska
-Bartłomiej Diaz(1488)-Przylądek Dobrej Nadziei
-Krzysztof Kolumb(12 X 1492)-Ameryka
-Vasco da Gama(1498)-Indie
-Pedro Cabral(1500)-Brazylia
-Ferdynand Magellan(1519-1522)-opłynięcie świata
Podboje kolonialne: -Hiszpanii do poł. XVIw. : Antyle, Kubę, Meksyk(Ferdynand Cortez niszczy Azteków), Peru(Inków wyciął Franciszek Pizarro), Filipiny, Ameryka Środkowa. Kolonizacja; Indianie ludność poddana i ewangelizowana lub eksterminowana. 1545 - pierwsza kopalnia srebra-srebrne floty.
-Portugalii Faktorie na wybrzeżach Afryki(Angola, Mozambik, Zanzibar), Indiach(Goa, Kalikat), Brazylii, Molukki, Sumatra, Chiny(Makao), Japonia(Nagasaki). Handel korzenny; brak ludności do kolonizacji i podporządkowania zdobytych terenów.
Konsekwencje odkryć:
a)złoty wiek Hiszpanii (i połączonej z nią potem Portugalii) - dobrobyt jednak zmarnowano na wojny
b)dualizm gospodarczy
c)rewolucja handlowa: -globalizacja gospodarki(handel trans oceaniczny, zwiększenie przestrzeni handlu)
-nowe centra handlowe(Lizbona, Kadyks, Sewilla, Antwerpia)
-towary kolonialne, powiększenie się asortymentu towarów, zwiększenie się wolumenu(skali) towarów
-wzrost roli kupca osiadłego; system księgowości kupieckiej i bilansowania majątku(księgowość dwustronna)
-nowożytne niewolnictwo(assiento=monopol handlu Murzynami hiszpański do 1713r. )
d)rewolucja cen=inflacja monetarna=spadek wartości pieniądza przez napływ kruszców do Europy
-inflacja kruszców(spadek wartości srebra)
-nożyce cen(szybciej rosną ceny żywności niż art. przemysłowych)
-wzrost popytu na żywność (import z Europy środkowo-wschodniej) - wzrost liczby ludności
13. Zróżnicowanie rozwoju rolnictwa europejskiego w XVIw. (dualizm agrarny, refeudalizacja)
Dualizm agrarny: analogicznie do dualizmu gospodarczego Europy rolnictwo rozwijało się różnie:
-Europa Zachodnia: intensyfikacja rolnictwa(podniesienie wydajności), początki kapitalizmu w rolnictwie(patrz Anglia)
-dzierżawa ziemi, praca najemna
-komasacja gruntów
-w Anglii ogradzanie-ziemie pana lub gospodarstwa farmerskie
-indywidualne rozporządzanie ziemią
-konwersja na opłacalną produkcje (hodowlę owiec), powiązanie z przemysłem(sukienniczym)
-specjalizacja - import (zboża ze strefy bałtyckiej)
-spadek siły roboczej w rolnictwie, sekularyzacja ziemi(protestantyzm)
-Europa Wschodnia: refeudalizacja(powrót do feudalizmu)
-uzależnienie chłopów=wtórne poddaństwo
-renta odrobkowa(pańszczyzna), wymiar minimalny Polska 1520, Węgry 1548
-gospodarka folwarczno-pańszczyźniana
-produkcja na eksport zboża(Polska, Rosja-potem), piwa(Czechy), bydła(Węgry), uzależnienie od Zachodu
-dwa modele folwarków: na rynek zewnętrzny(Polska-handel bałtycki), na rynek wewnętrzny(Rosja-do miast)
14. Rozwój gospodarczy Anglii w XVI-XVIIw.
Rządy Tudorów(Henryk VIII i Elżbieta I): likwidacja własności zakonnej, poparcie dla sukiennictwa, przyjmowanie tkaczy francuskich, popieranie ogradzania, zwalczanie i pomoc „ubogim”, rozbudowa floty morskiej. Rewolucja cromwellowska 1640-1660 i ostatecznie 1688 -odsunięcie Stuartów od władzy-wzrost znaczenia nowej szlachty(gentry) i mieszczaństwa. Początek produkcji stali - węgiel.
Działania morskie: -1553 - Chancellor zakłada Kompanie Moskiewską(próba północnej drogi do Indii)
-1577-1580 sir Francis Drake łupi Hiszpan(srebrna flota), opływa ziemię jako drugi
-korsarze angielscy nękają Hiszpan (John Hawkins, Henry Morgan)-srebrne floty, handel Murzynami
-klęska w 1588 Niezwyciężonej Armady - otwarcie dla Anglii drogi do kolonii
-Walter Raleigh opanowuje 1574-1583 Nową Funlandię, 1585 Wirginię
Kolonie: -Antyle(Jamajka, Barbados, Bermudy, Bahama, Trinidad)
-1607 - założe...
syfek34