Przypisy i słownik terminów orientalnych Przypisy do części I WYKAZ SKRÓTÓW SEN O SPOTKANIU Z PROROKIEM Skrócone nazwy języków: ar. - arabski; gr. - grecki; hebr. - hebrajski; kr. - krymskotatarski; mong. - mongolski; nowogr. - nowogrecki; osm. - osmańskoturecki; pers. - perski; rum. - rumuński; słów. - języki słowiańskie; tur. - turecki (osmański; także wyrażenia ogólnotureckie, wspólne dla osmańskiego i krymskotatarskiego); węg. - węgierski. Inne skróty: h. - hidżra; M. - Morze; m. - miasto; m-ko - miasteczko; w. - wiek, wieś; wym. - wymowa. Pozostałe nie wymagają objaśnień. W przypisach, mówiąc o naszym autorze tureckim, skracamy też stale wyraz Czelebi (Cz.) - właściwie tylko jego tytuł. Dzieło swe rozpoczął Ewlija Cz. opowiadaniem o śnie, w którym ukazał mu się "serdecznie umiłowany i upragniony" przezeń Prorok. Dzięki owemu cudownemu spotkaniu z Mahometem spełniły się jego młodzieńcze marzenia o podróżach, a co ważniejsza - powstała jego Sejahatname, tj. "Księga podróży". W atmosferze żarliwej religijności dawnych wieków sny muzułmanów o Mahomecie nie należały do rzadkości. Ewlija Cz. opowiada na przykład, jak Prorok, pojawiając się we śnie sułtanowi Selimowi II i jego wezyrowi, doprowadził do tego, że sułtan spełnił śluby i w podzięce Ałłahowi za zdobycie Cypru (1573) wzniósł wielki meczet w Adrianopolu (Sejahatname, t. III, s. 438). Znany jest wypadek w Stambule w r. 1636, kiedy sen, w którym Mahomet ściął pewnego mułłę, rozgłoszony przez nieprzyjaciela tegoż, przyprawił owego biedaka o rychłą śmierć ze zgryzoty. Por. J. v. H a m m e r, Geschichte des Osmanischen Reiches, t. V, Pest 1829, s. 214-215. Najwytraw-niejszemu myślicielowi tureckiemu XVII w. śnił się Prorok dwakroć i w obu wypadkach udzielił mu rad i odpowiedzi na nurtujące go problemy z dziedziny wiedzy i religii. Por. The Balance of Truth by K a t i b C h e -1 e b i, Translated with an Introduction and Notes by G. L, L e w i s, Lon-don 1957, s. 145-146. Sen o Mahomecie - "orędowniku wiernych" przed obliczem Ałłaha - u spragnionego podróży i przygód młodzieńca wydaje się nam przeto zupełnie zrozumiały. Czytelnika polskiego wprowadzi to opowiadanie w duchowy klimat dawnej Turcji oraz zapozna z wieloma momentami z wczesnej historii islamu, liturgią muzułmańską, z licznymi realiami stambulskimi, a wreszcie z żywym i barwnym stylem Ewliji Cz. 1 We wstępach do dzieł autorów muzułmańskich po pochwale Ałłaha następuje zawsze pochwała Mahometa. 2 Jedno z licznych u Ewliji Cz. powiedzeń arabskich. 3 Prawdziwy, Król królestwa (lub: Król królestwa niezrównanego), Stworzyciel - trzy z setki tzw. "najpiękniejszych nazw" Ałłaha. Owe nazwy i epitety Boga odmawiają muzułmanie jako swoistą modlitwę różańcową. 371 Zebrał je oraz objaśnił po polsku W. Kazimirski (tłum.), Gulistan, czyli Ogród różany Sa'dego z Szyrazu, Paryż 1876, s. 321-322. 4 Dwuwiersz w języku arabskim. 5 cień Ałłaha na ziemi - tytuł sułtanów tureckich. 6 rząd i ład dwóch kontynentów - tytuł sułtanów osmańskich jako władców obszernych terytoriów po obu stronach Bosforu. Tytuł ten brzmiał właściwie: "sułtan dwóch kontynentów i dwóch mórz", czyli M. Czarnego i "Białego" (Egejskiego i Śródziemnego). 7 Gazi (ar. "rycerz") - przydomek wielu sułtanów tureckich. 8 Murad IV - sułtan turecki (1623-1640). Przeprowadził on pewne reformy w wojsku oraz toczył wojny z Persją o Erywań i Bagdad. Stosunki z Polską za jego czasów, uregulowane traktatami z Zygmuntem III w r. 1623 i Władysławem IV w r. 1634, układały się na ogół pokojowo, chociaż swawola Kozaków z jednej strony, a napady Tatarów i atak Abaza Mehmeda paszy na Kamieniec w r. 1633 z drugiej stwarzały wiele momentów zapalnych. 9 Ahmed I - sułtan turecki (1603-1617). 10 Mehmed III - sułtan turecki (1595-1603). Toczył wojny z Austrią i szachem perskim Abbasem I Wielkim (1586-1628). Sprawy z Polską uregulował traktatem pokoju w r. 1598. 11 Murad III - sułtan turecki (1574-1595). W wojnach z Persją uzyskał tereny kaukaskie i dostęp do M. Kaspijskiego. Sprawy z Polską uregulował traktatami w r. 1577 z królem Stefanem i w r. 1588 z Zygmuntem III. W jego czasach wzmogła się korupcja i wewnętrzny upadek Turcji oraz rozpoczął się długi okres intryganckich "babskich rządów" jego matki i rywalizujących ze sobą żon. 12 Selim II - sułtan turecki (1566-1574), syn Sulejmana i słynnej Rok-solany, branki ruskiej, podobno córki popa z Brzeżan; przezwany przez historyków tureckich wzgardliwie Pijanym i Żółtym. Rządy za niego sprawował ambitny i skory do wojen Serb, wielki wezyr Mehmed pasza Soko-łowić (tur. Sokołlu). 13 Sulejman I - sułtan turecki (1520-1566), w Turcji zwany Prawodawcą, w Europie - Wspaniałym. Toczył zwycięskie wojny z Iranem oraz z Węgrami (1526 - bitwa pod Mohaczem, 1541 - zajęcie Budy); w r. 1529 podjął nieudaną próbę zdobycia Wiednia (por. o tym tu s. 141 i n.). W polityce europejskiej, skierowanej przeciw papiestwu i Habsburgom, oparł się on na sojuszu z Francją i Polską (traktaty pokoju i przyjaźni z Zygmuntem Starym w r. 1525, 1528 i 1533 oraz z Zygmuntem Augustem w r. 1553). 14 Selim I - sułtan turecki (1512-1520), zwany Okrutnym. Znakomicie powiększył państwo osmańskie przez podbój wsch. terenów Azji Mn., części kaukaskich posiadłości Iranu, a przede wszystkim Syrii i Egiptu (1517), co dało mu też władzę nad świętymi miastami islamu (Mekką ł Medyną) oraz tytuł kalifa. Z Polską utrzymywał stosunki pokojowe. 15 Bajezid II - sułtan turecki (1481-1512), zwany Świętym. Przydomek 372 ten zdobył sobie fanatyczną religijnością oraz potępieniem "nowinkarstwa" swego znakomitego ojca, sułtana Mehmeda II, który nie bał się kontaktów z "giaurską" Europą. Religijność godził wszakże z wojnami, dzięki którym uzyskał terytoria weneckie w Grecji (1499-1503), Hercegowinę oraz porty mołdawskie - Kilię i Akerman (1484). Jego wojny na wschodzie, z sąsiadami muzułmańskimi, były nie tak udane. Pokój z Polską, zawarty w r. 1489 na okres dwóch lat i periodycznie ponawiany, zamącił jedynie najazd Turków na Ruś i Małopolskę w r. 1498. 16 Mehmed II - sułtan turecki (1451-1481), zwany Zdobywcą lub Ojcem Zwycięstwa za zdobycie Konstantynopola (1453) oraz podbój obszarów w Azji Mn., na Bałkanach i na Krymie (1475 - zajęcie przez Turków posiadłości genueńskich na Krymie i nad M. Azowskim, podporządkowanie chanatu krymskiego zwierzchnictwu Porty). Oprócz cech świetnego wodza posiadał też wielkie zalety umysłu, co wyrażało się m.in. w śmiałych kontaktach z Europą w dziedzinie techniki i kultury. 17 Dżem - legendarny mędrzec i władca perski, zwany też Dżemszidem. 18 Murad IV zdobył Bagdad w r. 1638. 19 R. 1041 h. przypadł na lata 1631-1632 n.e. Data zresztą wątpliwa, gdyż dalej mówi autor o r. 1040 h. (por. przyp. 23). 20 Irem - legendarne m. w Arabii płd., słynne z parków i wspaniałej architektury, której też zawdzięcza nazwę "Irem na kolumnach wsparty". 21 Nazwę swą zachował Konstantynopol także w czasach tureckich, choć była ona przez Turków używana rzadko. Turcy stosowali jej ar. przeróbkę Kustantinije. 22 Chluba Stworzeń - epitet Mahometa; "przeczysty ogrójec" - wzniosła nazwa grobu Proroka w Medynie. 23 aszura (ar.) - dziesięć pierwszych dni miesiąca muharrema, a szczególnie dzień 10, stanowiący święto na pamiątkę ocalenia Noego, którego muzułmanie czczą jako proroka. W r. 1040 h. owo święto przypadło na 19 sierpnia 1630 r. n.e. 24 Stambuł (właściwie /.stanowi) - tur. nazwa Konstantynopola, urobiona z gr. zwrotu is ten Polin, tj. "do Miasta". Bizantyjczycy nazywali swą stolicę zazwyczaj tylko "Miastem", podobnie jak Rzym był potocznie nazywany Urbs. 25 al-Furkan (ar. "Rozróżnienie") - nazwa Koranu jako świętej księgi, w której w rzeczach religii zostało przeprowadzone "rozróżnienie" prawdy od fałszu i zabobonu. 26 Jemisz - przystań na płd. (prawym) brzegu Złotego Rogu, nieco wyżej od Nowego Mostu, który dziś łączy właściwy Stambuł z Galatą, dzielnicą na płn. (lewym) brzegu Złotego Rogu. "- " Saad ibn abi Wakkas - przyjaciel Mahometa, jeden z najpierwszych wyznawców islamu, później dowódca wojsk muzułmańskich w wojnach z pogańskimi Arabami oraz Persami. 373 28 Kerbela - m. w Iraku o 100 km na płd.-zach. od Bagdadu. W r. 680 została tu stoczona krwawa bitwa między kalifem Jezidem a jego przeciwnikami, którzy uważali, że godność kalifa winni piastować tylko potomkowie Mahometa. 29 Abu Bekr, Omar, Osman, Ali - czterej pierwsi kalifowie, tj. następcy Proroka, nazywani "czterema wybranymi przyjaciółmi" jego. 30 Uwejs el-Karni - jeden z wodzów muzułmańskich. 31 Bilal - niewolnik abisyński w Mekce, jeden z pierwszych wyznawców islamu, później muezzin Mahometa w Medynie. 32 Amr Ijar az-Zamiri - może Amr bin Al-As as-Sahmi, wódz muzułmański, zdobywca Egiptu. 33 Hamza - stryj Mahometa, wsławiony bohaterstwem w wojnach z przeciwnikami islamu, przezwany "lwem Ałłaha i Jego Proroka". 34 Azow (tur. Azak) - m. nad M. Azowskim, które pozostając od r. 1475 we władzy Turków często było atakowane przez Moskwę i Kozaków dońskich. 35 Islamboł - nazwa Konstantynopola, nadana mu po zdobyciu jego przez Turków w r. 1453. Składa się ona z nazwy religii muzułmańskiej i skróconego gr. polis "miasto", które u Turków przechodziło w boi, więc oznacza "Islampol" lub "Islamogród". Nazwy tej używali Turcy rzadko; u Persów zachowała się ona po dziś dzień. 36 W czasie, gdy Ewlija Cz. miał ów sen o Proroku, panował na Krymie chan Dżanibek Gerej (1627-1635). 37 Hasan - starszy z dwóch wnuków Mahometa, syn jego córki Fatimy i jego kuzyna Alego, kalifa w latach 656-661. Po śmierci ojca prawa swoje do kalifatu odprzedał Hasan swemu przeciwnikowi Muawiji. 38 Husejn - młodszy wnuk Mahometa. W przeciwieństwie do brata Hasana podjął on walkę zbrojną z Muawiją i w r. 680 zginął w bitwie pod Kerbela. 39 O tytule imam por. Słownik terminów. 40 Allah akbar (ar.) - "Ałłah jest wielki (dosłownie: "największy")...
qwertych25