Nałkowska - Niecierpliwi.pdf

(90 KB) Pobierz
1
Modernizm w Polsce
Włodzimierz Bolecki
PAMI ĦĘ -„CHOROBA NA ĺ MIER Ę ” – ĺ WIADOMO ĺĘ
( Niecierpliwi Zofii Nałkowskiej)
Gdy w 1939 r. ukazała siħ powieĻę Niecierpliwi jej autorka miała 53 lata i naleŇała
ówczeĻnie do najbardziej znanych polskich pisarek. 1 Miała juŇ w swoim dorobku kilkanaĻcie
tomów opowiadaı, kilka dramatów i słuchowisk, dziesiĢtki wystĢpieı publicystycznych,
wywiadów, artykułów i recenzji, a przede wszystkim - trzynaĻcie powieĻci. W 1929 r., w
autobiografii napisanej na zaproszenie niemieckiego wydawnictwa Fuehrende Frauen Europas,
Nałkowska tak podsumowała ten pierwszy okres swej twórczoĻci: " Romans Teresy Hennert i
Niedobra miło Ļę sĢ znów ksiĢŇkami o miłoĻci, jednak stanowiĢ zarazem obraz przemian, które
zaszły w Polsce po wojnie w ludziach i pomiħdzy ludŅmi, wyraŇajĢ silne ciĻnienie namiħtnoĻci,
które juŇ zaznały swobody. Ostatnia moja ksiĢŇka jest o ludziach wiħzienia i nazywa siħ ĺ ciany
Ļ wiata [zbiór opowiadaı - W.B.]. W złoczyıcach widzħ tych, którzy wziħli na siebie zło, którzy
podjħli siħ niejako tego zła jak obowiĢzku - skoro jego nieodzowna suma w Ļwiecie musi byę
jakoĻ na ludzi rozłoŇona. Tak wielu z nich wcale nie wie, dlaczego popełnili zbrodniħ".
To jakby zapowiedŅ Niecierpliwych .
W utworach powstałych po 1918 r. Nałkowska analizowała kulturowe i społeczne
determinanty zachowaı i mentalnoĻci ludzi. W miejscu wczesnomodernistycznych analiz "duszy
indywidualnej" pojawiły siħ literackie studia formowania siħ człowieka pod wpływem kontaktów
z innymi ludŅmi, pod wpływem drobnych, czħsto przypadkowych i zwyczajnych faktów
rzeczywistoĻci oraz doĻwiadczeı i wydarzeı historycznych.
W tym okresie Nałkowska porzuciła juŇ całkowicie wczesnomodernistycznĢ perspektywħ
poszukiwania
niezmiennej,
psychicznej
istoty
swych
bohaterów.
Fascynował
jĢ
odtĢd
dynamiczny rozwój osobowoĻci człowieka w czasie, jej zmiennoĻę, zaleŇnoĻę od osobowoĻci
innych ludzi oraz od doĻwiadczeı zbiorowych. Literackie pytania o osobowoĻę (charakter)
1 Fragment ksiĢŇki pt. Modernizm w literaturze polskiej XX wieku, przeznaczonej dla polonistów (slawistów)
zagranicznych i przygotowywanej dla wydawnictwa Studia Slavica Upsaliensia . W obecnej wersji – przygotowanej
w ramach subsydium FNP - rezygnujħ z przypisów. Kilka fragmentów tej publikacji ukazało siħ juŇ w poznaıskim
miesiħczniku „Arkusz” (2003 nr 1-5).
 
2
jednostki doprowadziły NałkowskĢ do problematyki wiħzi miħdzyludzkich, do odkrycia
znaczenia stereotypów zachowaı oraz "roli" społecznej. StĢd teŇ w jej twórczoĻci wiele jest
wĢtków
politycznych
i
krytyki
zjawisk
społecznych
bħdĢcych
wyrazem
głħbokiego
rozczarowania pisarki do rzeczywistoĻci w Polsce po r. 1918.
RównoczeĻnie z ewolucjĢ tematów w utworach Nałkowskiej ewoluuje teŇ ich poetyka.
Wczesnomodernistyczny ekspresjonizm, liczne poetyzacje stylistyczne zostajĢ przez NałkowskĢ
zastĢpione przez dĢŇenie do precyzji, zwiħzłoĻci oraz aforystycznoĻci wypowiedzi. Ewolucja ta
nie była tylko wynikiem indywidualnych zmian artystycznych w twórczoĻci samej Nałkowskiej -
była takŇe wynikiem gruntownej zmiany, jaka dokonała siħ w literaturze polskiej po r. 1918.
Proza polska kształtuje siħ wówczas pod wpływem idei filozoficznych, naukowych i
artystycznych, charakterystycznych dla dojrzałego modernizmu. ńródłem inspiracji sĢ m.in.
psychoanaliza, proustowsko-bergsonowska koncepcja czasu, artystyczne konsekwencje teorii
wzglħdnoĻci Einsteina i konwencjonalizmu Poincare'go, odkrycie, Ňe osobowoĻę człowieka jest
stale deformowana w kontaktach ze Ļwiatem, a w sferze poetyki utworów - artystyczne
doĻwiadczenia europejskiej awangardy. WĻród nich do najwaŇniejszych naleŇały: poszukiwanie
znaczeı nie tylko w rzeczywistoĻci, lecz takŇe w mechanizmach jħzyka, swobodne kształtowanie
kompozycji utworu w oparciu o technikħ montaŇu, wariacyjnoĻę motywów, odchodzenie od
narracji wszechwiedzĢcej (auktorialnej) do narracji personalnej, zainteresowanie koncepcjĢ
punktów widzenia (narracja kontrapunktowa) i sposobami przedstawiania ĻwiadomoĻci postaci
literackich.
Apogeum tych zmian przypadło na lata trzydzieste, w których debiutowali w Polsce tacy
pisarze jak m.in. Witold Gombrowicz, Bruno Schulz, Teodor Parnicki, Jerzy Andrzejewski,
Czesław Miłosz, Tadeusz Breza, Zbigniew Uniłowski, Aniela Gruszecka, a swoje najlepsze
utwory opublikował Jarosław Iwaszkiewicz. Najwybitniejsi pisarze tego pokolenia byli goĻęmi
salonu literackiego Nałkowskiej, niektórym z nich pisarka najdosłowniej patronowała. Schulz
swój debiut i sukces literacki zawdziħczał właĻnie Zofii Nałkowskiej.
Nałkowska bardzo uwaŇnie Ļledziła zmiany dokonujĢce siħ wówczas w literaturze
europejskiej i polskiej. W latach trzydziestych napisała dwie swoje najbardziej znane powieĻci.
Pierwsza z nich, Granica (1935), stała siħ literackim sukcesem i ostatecznie ugruntowała pozycjħ
pisarskĢ Nałkowskiej. WpisujĢc zwykłĢ romansowĢ historiħ w społeczne realia Polski lat
3
trzydziestych, Nałkowska napisała w istocie rzeczy filozoficzny traktat o społecznych
determinantach natury człowieka. Pokazała, Ňe osobowoĻę ludzkĢ determinujĢ obyczajowe
stereotypy
zachowaı,
role
społeczne
i
układy Ļrodowiskowe,
które
pisarka
nazwała
"schematami". Te schematy powodujĢ sprzecznoĻę pomiħdzy ĻwiadomoĻciĢ jednostki (jej
wyobraŇeniem o sobie samej) a społecznymi skutkami jej czynów. Problematyka ta miała wiele
analogii w twórczoĻci pisarzy polskich lata trzydziestych. Jej najbardziej znanym wyrazem była
gombrowiczowska koncepcja Formy – jakkolwiek radykalnie odmienna koncepcji „schematów”.
W Granicy Nałkowska pokazała jak bohater powieĻci pod wpływem tych schematów staje siħ
coraz wiħkszym konformistĢ i przekracza kolejne, wczeĻniej dla niego nieprzekraczalne, granice
moralne (po wojnie podejmie tħ problematykħ Józef Mackiewicz w powieĻci Karierowicz ).
RównoczeĻnie zmiennoĻę narracyjnych punktów widzenia, relatywizacja wypowiadanych sĢdów,
pokazały problem powieĻci jako granicy poznawalnoĻci człowieka. Granica - takŇe dziħki
nasyceniu narracji uniwersalizujĢcĢ aforystykĢ na temat natury człowieka (np. "jest siħ takim, jak
miejsce, w którym siħ jest") - utrwaliła wizerunek Nałkowskiej jako pisarki, która w sposób
artystycznie wyrafinowany przedstawia filozoficzne problemy ludzkiej egzystencji.
Nastħpny utwór Nałkowskiej pt. Niecierpliwi - mimo Ňe juŇ w 1938 r. był drukowany w
odcinkach w dzienniku pt. "Gazeta Polska" - ukazał siħ w formie ksiĢŇki zbyt póŅno, by został
jeszcze przed wojnĢ doceniony i opisany. Oprócz Bruno Schulza, nikt z ówczesnych krytyków
nie cenił tej powieĻci. Została ona ponownie odkryta dopiero w koıcu lat piħędziesiĢtych i od tej
pory stanowi przedmiot zainteresowania historyków literatury (M. Głowiıski, E. FrĢckowiak-
Wiegandtowa, E. Kraskowska, H. Kirchner, K.Jakowska).
***
Niecierpliwi sĢ z jednej strony kontynuacjĢ wielu wĢtków i tematów wczeĻniejszych
utworów Nałkowskiej, z drugiej - jednĢ z najbardziej nowatorskich powieĻci polskich lat
trzydziestych. BezpoĻredniĢ zapowiedziĢ problematyki tej powieĻci była deklaracja programowa
nowego pisma literackiego "Studio", które Nałkowska redagowała ze swym ówczesnym
partnerem, Bogusławem Kuczyıskim. W numerze pierwszym (kwiecieı 1936) redaktorzy pisali:
"<Studio> powstaje, aby zapewnię dojĻcie do głosu tym formom literackiej twórczoĻci, które
wyłamujĢ siħ spod nacisku zarówno estetycznego, jak i ideologicznego konwenansu. Pragnie
ukazaę człowieka [...] w miejscu, w którym jest on jeszcze sam z drugim człowiekiem, w którym
4
jak najmniej podlega sugestiom zbiorowym [...]. <Studio> pragnie ujawniaę i ustalaę to, co [...]
trwa w człowieku indywidualne - niechħtne zmianom, obojħtne na rozgrywki toczonych ponad
nim walk, uporczywie ludzkie". Deklaracjħ tħ moŇna niewĢtpliwie traktowaę jako manifest samej
Nałkowskiej - została opublikowana dokładnie w tym samym czasie, gdy pisarka pracowała nad
pierwszymi rozdziałami Niecierpliwych . Jest w tej deklaracji charakterystyczne przesuniħcie:
porzĢdek społeczny (rola społeczna, schemat etc.), który jeszcze w Granicy Nałkowska
przedstawiała jako Ņródło zła w człowieku, został usuniħty z pola obserwacji. Przedmiotem
zainteresowania stał siħ natomiast "człowiek (...) sam na sam z drugim człowiekiem" i to
wszystko, co jest w człowieku niezmienne, niezaleŇne od układów zewnħtrznych, to, co jest
"uporczywie ludzkie" - czyli trwale zwiĢzane egzystencjĢ ludzkĢ (to zasadniczo róŇniło
antropologiħ Nałkowskiej i Gombrowicza).
Niecierpliwi sĢ bezsprzecznie jednĢ z najtrudniejszych polskich powieĻci lat trzydziestych.
TrudnoĻę ta wynika z przyjħtej przez pisarkħ strategii narracyjno-kompozycyjnej, która w tej
powieĻci
polega
na
konsekwentnej
realizacji
wyznaczników
powieĻci
nowoczesnej
(modernistycznej). Nałkowska okazała siħ tu wyjĢtkowo pojħtnĢ uczennicĢ M.Prousta,
A.Huxleya, V. Woolf i innych tzw. pisarzy awangardowych, których twórczoĻę była w Polsce w
latach trzydziestych czytana z wyjĢtkowĢ uwagĢ. Narracja w Niecierpliwych jest prowadzona
niemal wyłĢcznie z perspektywy ĻwiadomoĻci poszczególnych postaci. Nałkowska nigdzie
jednak nie stosuje techniki strumienia ĻwiadomoĻci, nie umieszcza "kamery narracyjnej" we
wnħtrzu myĻli bohatera, posługuje siħ natomiast formĢ przytaczania myĻli i wypowiedzi postaci
zwanĢ mowĢ pozornie zaleŇnĢ. Nawet niektóre tytuły rozdziałów podporzĢdkowane sĢ tej
strategii: "Ciotka Pia" (roz. VI), "Swoi" (roz. X), "Ojciec" (roz.XII), "Miasto młodoĻci" (roz.
XVI), "Sen o Teodorze" (roz. XIX). KaŇdy z takich tytułów jest zrelatywizowany do perspektywy
konkretnej postaci - "ciotka", "ojciec", "wuj", "babka", "swoi", etc. istniejĢ tylko w perspektywie
"dla kogoĻ". Niemal w całej powieĻci narracja podporzĢdkowana jest perspektywie Jakuba -
rzadko, i tylko "lokalnie", przebijajĢ siħ przez niĢ punkty widzenia narratorki (np. rozdziale I) i
innych bohaterów powieĻci. Zaledwie w kilku rozdziałach pojawia siħ perspektywa Teodory.
Zawsze jednak te róŇne perspektywy personalne wprowadzajĢ relatywizacjħ, nieostatecznoĻę
wiedzy o poszczególnych wydarzeniach, i zawsze ta wiedza jest zwiĢzana z konkretnĢ sytuacjĢ
5
czy osobĢ. Jednak głos anonimowego narratora – ujawniajĢcy w krótkich refleksjach nad
postħpowaniem postaci – stanowi wyraŅnie odrħbne piħtro narracji.
Strategii narracji personalnej towarzyszĢ w Niecierpliwych szczĢtkowe, trudne do
rekonstrukcji elementy fabuły i jej konstrukcji czasowej oraz nieokreĻlone realia Ļwiata
przedstawionego. Nie wiadomo, gdzie i kiedy rozgrywa siħ akcja powieĻci, o relacjach
czasowych pomiħdzy wydarzeniami dowiadujemy siħ jedynie, Ňe niektóre rozegrały siħ "póŅniej"
lub "wczeĻniej". Równie nieprzejrzyste okazujĢ siħ przy pierwszej lekturze relacje (takŇe
rodzinne) pomiħdzy poszczególnymi postaciami. Jest to skutek inwersyjnej kompozycji utworu,
celowej
dechronologizacji
opowiadania
oraz
stopniowego
"zagħszczania"
w
kolejnych
rozdziałach wczeĻniej wprowadzonych informacji. WyjĢtkowo spójna, jednolita, realistyczna
poetyka powieĻci przekształca siħ na skutek takich działaı w poetykħ paraboli.
Kompozycja powieĻci oparta jest nie na nastħpstwie wydarzeı, lecz na ruchu pamiħci
Jakuba, na pulsowaniu jego ĻwiadomoĻci - wyjĢtkiem jest rozdział pierwszy oraz rozdziały
ostatnie (XX - XXIV) wprowadzajĢce Ļwiat od Jakuba niezaleŇny. Zabieg ten Nałkowska
uzasadnia na wstħpie rozdziału III ("zanadto ufamy chronologii. [...] Nastħpstwo w czasie rzĢdzi
nami jak ciħŇki zabobon") odrzucajĢc chronologiħ jako mechanizm tłumaczĢcy sens zdarzeı. W
rozdziale tym Nałkowska opowiada z perspektywy juŇ zakoıczonej fabuły powieĻci (po Ļmierci
Teodory i Jakuba). Zamiast chronologii autorka "Niecierpliwych" wprowadza bowiem do narracji
inne perspektywy rekonstrukcji zdarzeı: "wstecz, wzdłuŇ i w poprzek czasu". Nałkowska nie
anarchizuje jednak opowiadania tak jak to siħ dzieje w powieĻci strumienia ĻwiadomoĻci.
KompozycjĢ "Niecierpliwych" rzĢdzi bowiem nie przypadek czy dowolnoĻę asocjacyjnych
mechanizmów pamiħci postaci, lecz wyraŅny rytm opowiadania, który sugestywnie opisał w swej
recenzji Bruno Schulz, a wiħc: powtarzalnoĻę, refrenicznoĻę poszczególnych wĢtków i tematów -
logicznie skonstruowany i cały czas kontrolowany przez autorkħ powieĻci („Zofia Nałkowska na
tle swojej nowej powieĻci”).
JuŇ w pierwszym rozdziale zostajĢ wprowadzone - niczym tematy muzyczne -
najwaŇniejsze postaci, wydarzenia i motywy powieĻci, które w kolejnych rozdziałach bħdĢ siħ
rozrastaę, wracaę, komplikowaę i odsłaniaę z coraz to nowych stron. Czytelnik dowiaduje siħ
wiħc w pierwszym rozdziale o istnieniu dwóch linii rodu Szpotawych (linii Fabiana i linii
Tytusa),
o
niewyjaĻnionych
okolicznoĻciach Ļmierci
Fabiana
i
o
powtarzajĢcych
siħ

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin