wos_etap okręgowy2.doc

Olimpiada Wiedzy o Prawach człowieka              - 22 -              Blok II

Państwo prawne to państwo konstytucyjne, tzn. państwo praworządne, w którym stosunki między organami państwowymi i ich organizacjami określone są przez stabilne normy prawne. W państwie prawnym najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawnych zajmuje ustawa, która obok konstytucji jest najważniejszym aktem prawnym regulującym na zasadzie wyłączności:

-        sytuację prawną obywateli

-        kompetencje i tryb działania organów państwa

-        szersze i kompetentne normowanie stosunków społecznych w państwie

-        budżet państwa

-        inne

Ma miejsce sądowa kontrola administracji. Granicą działania państwa prawnego są prawa człowieka. Oznacza to również, że w takim państwie przestrzegana jest zasada zaufania obywatela do prawa.

Przeciwieństwem państwa prawa jest państwo prerogatywne. Jest nim takie państwo, w którym władza nie dopuszcza do stosowania wobec siebie ograniczających ją reguł prawnych. Państwo prerogatywne to państwo niedemokratyczne.

geneza pojęcia

•         Idea rządów prawa w państwie pojawiła się już w starożytności, w myśli Arystotelesa i Platona

•         Idea państwa prawa narodziła się pod koniec XVIII w. w odpowiedzi na panujące w wielu krajach Europy rządy absolutne. Znaczny wkład w jej rozwój mieli myśliciele oświeceniowi – John Locke i Monteskiusz.

•         Jako pojęcie pojawiło się w niemieckiej nauce prawa na przełomie XVIII i XIX wieku i w kolejnym stuleciu było rozwijane. W tym czasie ukształtowało się podwójne rozumienie prawa – materialne, dotyczące treści samego prawa i jego związku z systemem wartości i formalne, czyli instytucjonalne gwarancje rządów prawa.

cechy państwa prawa:

•         w państwie prawa są zagwarantowane i przestrzegane prawa i wolności jednostki. Ich ograniczenie (derogacja) jest możliwe tylko w wyjątkowych sytuacjach, w sposób ściśle uregulowany przez prawo (przez ustawę). Ponadto istnieją prawa niederogowalne, które pod żadnym pozorem nie mogą zostać ograniczone.

•         prawo powinno spełniać specjalne wymogi takie jak jawność norm i ich dostępność, niesprzeczność i precyzyjność norm, zasada lex retro non agit

•         obowiązuje trójpodział władzy

•         organy państwa działają w granicach prawa: każde działanie powinno mieć uzasadnienie w odpowiedniej normie prawnej

•         kontrolę nad administracją państwową sprawuje sąd administracyjny. Jego zadaniem jest ochrona obywatela przed nadużyciami ze strony administracji

•         w państwie prawa obowiązuje powszechne i nieograniczone cenzusami prawo wyborcze

•         władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy. Obowiązuje też wieloinstancyjny tryb postępowania sądowego oraz zasada domniemania niewinności

zasady państwa prawa:

·         zasada legalizmu – organy w państwie działają w granicach prawa;

·         zasada praworządności – organy państwa są związane prawem;

·         zasada zaufania obywateli - treść aktów normatywnych (prawodawczych) zgodna jest z prawami człowieka a władza prawodawcza nie jest legitymowania do podejmowania arbitralnych zamian prawa, zwłaszcza takich, które wiązałyby się z pogarszaniem sytuacji prawnej obywatela;

·         zasada zaufania obywateli do państwa

·         zasada nie działania prawa wstecz (lex retro non agit)

·         zasada sprawiedliwości społecznej

·         zasada respektowania praw ogółu

·         zasada stabilnego i bezpiecznego prawa

·         zasada podziału władz

·         zasada niezawisłości sędziowskiej

·         zasada prawa do sądu

·         zasada określoności przepisów karnych

·         zasada nullum crime sine lege – czyn zagrożony karą oraz samą karę kategorycznie należy opisać w ustawie; typy czynów zabronionych, przesłanki zastosowania sankcji przymusowych i odpowiedzialności, rodzaje i granice sankcji muszą być ściśle określone w ustawie; pociągnięcie do odpowiedzialności karnej jest uwarunkowane obowiązywaniem ustawy w chwili popełnienia czynu;

·         zasada zakazu nadmiernej ingerencji ustawodawcy w prawie jednostki

Główne gwarancje rządów prawa:

instytucjonalne gwarancje praworządności:

•         sądownictwo konstytucyjne (Trybunał Konstytucyjny);

•         instytucja ombudsmana (Rzecznik Praw Obywatelskich);

•         sądownictwo administracyjne;

•         Trybunał Stanu.

System parlamentarny charakteryzuje się elementami zakłócającymi czysty podział władz, a zwłaszcza:

•   odpowiedzialnością polityczną egzekutywy (a przynajmniej jednego jej członu) przed parlamentem;

•   współuczestnictwem egzekutywy w procesie ustawodawczym, który co do zasady przebiega wewnątrz parlamentu

system parlamentarny – podwójna egzekutywa; rozdzielenie funkcji głowy państwa i szefa rządu

> monarchistyczny:

              - dominacja lub hegemonia premiera (np. Wlk. Brytania, Szwecja)

> republikański:

- egzekutywa kooperująca (np. III i IV Republika Francuska)

- dominacja lub hegemonia kanclerza/premiera (np. RFN)

- dominacja lub hegemonia prezydenta (np. V Republika Francuska)

- dominacja parlamentu (model konstytucji jakobińskiej z 1793 r.)

system parlamentarno-gabinetowy:

- trójpodział władzy oparty jest na współpracy legislatywy i egzekutywy;

- głowa państwa powołuje szefa rządu, a na jego wniosek ministrów;

- rząd musi posiadać poparcie większości deputowanych, w przeciwnym razie może zostać odwołany w drodze wotum nieufności (również pojedynczy ministrowie)

- w celu zachowania stabilności politycznej głowa państwa powołuje na ogół rząd cieszący się uznaniem większości parlamentu

- głowa państwa ma mały wpływ na uchwalane prawo (prawo weta, które może być odrzucone przez parlament oraz prawo inicjatywy ustawodawczej)

- Europa kontynentalna -> system parlamentarno-gabinetowy

- Wielka Brytania -> system gabinetowo-parlamentarny

Przez pojęcie służby specjalne na ogół określa się wywiad i kontrwywiad. W znaczeniu funkcjonalnym oznacza to instytucje, które zajmują się zbieraniem informacji, ich opracowywaniem i przetwarzaniem na potrzeby państwa (wywiad) oraz działające na rzecz obrony prze infiltracją obcych służb, wykrywające i likwidujące źródła wypływu chronionych informacji (kontrwywiad). Służby tego typu dzielą się na wojskowe i cywilne. Z racji wykonywanych zadań w tej grupie omawianych instytucji można umieścić urząd ministra koordynatora do spraw, które mają swój istotny udział w zagospodarowywaniu i przetwarzaniu informacji gromadzonych przez tajne służby RP.

•         Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW)

Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego jako instytucja właściwa w sprawach ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego powstała na podstawie ustawy z dnia 14 maja 2002 o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, na bazie rozwiązanego Urzędu Ochrony Państwa.

Ogólny zakres zadań ABW obejmuje:

-        rozpoznawanie, przeciwdziałanie i zwalczanie zagrożeń dla porządku konstytucyjnego bezpieczeństwa wewnętrznego, obronności, niezależności oraz międzynarodowej pozycji Polski;

-        rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw szpiegostwa, terroryzmu, korupcji osób pełniących funkcje publiczne, a także innych poważnych przestępstw przeciwko państwu (w tym godzących w jego interesy ekonomiczne) oraz ściganie ich sprawców;

-        wykonywanie zadań służby ochrony panśtwa oraz krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych;

-        uzyskiwanie, analizowanie i przekazywanie właściwym organom informacji istotnych dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku konstytucyjnego.

Szef ABW jest powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów po zasięgnięciu opinii: prezydenta RP, Kolegium ds. Służb Specjalnych oraz Sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych i podlega bezpośrednio premierowi.

•         Agencja Wywiadu (AW)

Agencja Wywiadu powstała na mocy ustawy z dnia 14 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrzego oraz Agencji Wywiadu. Jest ona właściwa w sprawach ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego RP. Na czele AW stoi szef powoływany i odwoływany przez prezesa RM po zasięgnięciu opinii Prezydenta RP, Kolegium ds. Służb Specjalnych ortaz Sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych. Ogólny katalog zadań AW obejmuje:

-        uzyskiwanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla bezpieczeństwa i międzynarodowej pozycji Polski oraz dla jej potencjału ekonomicznego i obronnego;

-        rozpoznawanie i przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym godzącym w bezpieczeństwo, obronność, niepodległość i nienaruszalność terytorium RP;

-        ochronę zagranicznych przedstawicielstw RP i ich pracowników przed działaniami obcych służb specjalnych;

-        zapewnienie kryptograficznej ochrony łączności z polskimi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz poczty kurierskiej;

-        rozpoznawanie międzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu oraz przestępczości zorganizowanej;

-        rozpoznawanie międzynarodowego handlu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi oraz towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią masowej zagłady i zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem się tej broni oraz środków jej przenoszenia;

-        rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń występujących w rejonach napięć, konfliktów i kryzysów oraz podejmowanie działań mających na celu eliminowanie tych zagrożeń;

-        prowadzenie wywiadu elektronicznego.

Agencja Wywiadu ze względu na swój ustawowy profil zadań, może prowadzić ewentualne działania na terytorium RP wyłącznie w związku z działalnością poza granicami państwa. Funkcjonariusze mogą: uzyskiwać (także w sposób niejawny) informacje, gromadzić je, sprawdzać i przetwarzać, korzystać z danych osobowych i informacji uzyskiwanych przez służby i instytucje państwowe; korzystać z pomocy (w tym tajnej współpracy) osób trzecich; realizować czynności zapewniające ochronę własnych aktywów oraz zgromadzonych informacji; realizować czynności zapewniające ochronę własnych obiektów; posługiwać się dokumentami uniemożliwiającymi ich identyfikację, a także współpracowników oraz środków Agencji Wywiadu; posługiwać się w ruchu drogowym pojazdami uprzywilejowanymi.

•         Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA)

Centralne Biuro Antykorupcyjne powstało na mocy ustawy z 9 czerwca 2006 r. jako służba specjalna właściwa w zakresie zwalczania korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, w szczególności w instytucjach państwowych i samorządowych, a także zwalczania działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa.

CBA realizuje swoje zadania poprzez:

o       ściganie karne przestępstw przeciwko:

...