WSTĘP DO PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ – mgr Michał Zawadzki

ZAJĘCIA 1: Zajęcia wprowadzające – organizacja pracy w semestrze, warunki zaliczenia. Obszar badań psychologii społecznej, wprowadzenie: obowiązujące paradygmaty i stosowane metody badawcze. Etyka badawcza psychologa.

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – zajmuje się szeroko pojętym wpływem społecznym, a więc pytaniem w jaki sposób to, co robią, czują i myślą jedni ludzie wpływa na to co robią, czują i myślą inni ludzie. Wzajemne wywieranie wpływu przez jednych ludzi na drugich jest istotą życia społecznego.

Podstawowe dziedziny badań psychologii społecznej i typowe problemy, jakie są przez nie podejmowane

Psychologia społeczna (podobnie jak psychologia w ogóle) nie dysponuje obecnie żadną ogólną teorią wyjaśniającą w jednolity sposób wszystkie, czy choćby większość wpływów społecznych, jakie ludzie nawzajem na siebie wywierają. Różne teorie (np. psychoanaliza, behawioryzm itp.) wpisują się w odmienne tradycje myślenia o społecznych zachowaniach człowieka. Najważniejsze w tych tradycji, czyli ogólnie pojętych sposobów teoretyzowania, to perspektywa: (1) poznawcza, (2) motywacyjna, (3) teorii uczenia się, (4) kulturowa, (5) ewolucjonistyczna. Każda z nich w nieco inny sposób wyjaśnia zróżnicowanie i wzorce ludzkiej psychiki i zachowania. Każda z nich próbuje też odpowiedzieć na nieco inne pytania, gdyż opiera się na odmiennych przekonaniach, kim jest człowiek, i co w związku z tym warto w nim wyjaśniać.

·         PERSPEKTYWA POZNAWCZA – zakłada, że to, co człowiek czuje, myśli i jak się zachowuje, zależy przede wszystkim od procesów przetwarzania docierających informacji – od sposobu, w jaki rozumie bieżącą sytuację i napotykanych w niej ludzi. Sposób interpretacji zależy zaś od posiadanej już wiedzy i tego, jakie treści są w danym momencie aktywne. Podejście poznawcze upatruje przyczyny zachowania w bieżących interpretacjach sytuacji, zakładając, że o ich treści decydują oczekiwania, schematy czy zdroworozsądkowe teorie, przez pryzmat których ludzie patrzą na sytuację. Podejście poznawcze zakłada, że ludzie działają nie w świecie „obiektywnym”, lecz w świecie przez siebie stworzonym (zinterpretowanym, wyimaginowanym), a więc koncentruje się na czynnikach sprawiających, że umysł wybiera raczej tę, a nie inna interpretację. Jednym z najprostszych, a najważniejszych jest „niedawność” użycia danej struktury wiedzy – jeżeli niedawno używaliśmy jakiejś wiedzy, to rośnie szansa ponownego jej użycia. Podejście poznawcze jest najczęstszą perspektywą współczesnej psychologii społecznej, używaną do wyjaśnienia w zasadzie wszystkich zachowań społecznych. Czego człowiek by nie robił: czy pomaga innym, czy na nich napada, kupuje pastę do zębów, czy sprzedaje używany samochód – interpretacje zachowania partnerów, sądy, przewidywania i opinie odgrywają podstawową rolę jako wyznaczniki jego postępowania.

·         PERSPEKTYWA MOTYWACYJNA – koncentruje się na pobudkach ludzkiego działania – jakie motywy powodują ludźmi i skłaniają do określonych działań. Zakłada, że ludzie z reguły starają się maksymalizować własne zyski, a minimalizować straty. Współcześnie zakłada się istnienie różnych podstawowych motywów (np. Freud uważał, że wszelkie działania są motywowane energią seksualną, zaś Adler – że dążeniem do mocy). Zapewne najsilniejszym motywem pozafizjologicznym jest autowaloryzacja – dążenie do utrzymania, obrony i podwyższenia dobrego mniemania o sobie. Inne potężne motywy to: potrzeba budowania i podtrzymywania więzi społecznych, bezpieczeństwa, swobody wyboru i kontroli nad biegiem wydarzeń, utrzymywania trafnej orientacji w otoczeniu, potrzeba statusu i władzy. Podejście motywacyjne skupia się także na ogólnych prawidłowościach rządzących naszymi emocjami i motywacjami. Jedną z nich jest np. transfer pobudzenia emocjonalnego, który polega na tym, że siła pobudzenia emocjonalnego przeżywanego w danej sytuacji zależy nie tylko od bieżących bodźców, ale także bodźców działających w niedawnych sytuacjach. Jeżeli poprzednia sytuacja była emocjonująca, to rośnie wielkość pobudzenia przeżywanego w sytuacji bieżącej (pobudzenie „przelewa się” ze starej sytuacji na nową), przy czym człowiek całość pobudzenia odczytuje jako wywołane bieżącą sytuacją. Często powoduje to nieadekwatnie silne reakcje.

Motywacyjne wyjaśnienia różnych szczegółowych zjawisk są czasami przeciwstawiane poznawczym, jednak najczęściej oba te podejścia uzupełniają się, gdyż podejście motywacyjne odpowiada na pytanie dlaczego człowiek działa (czyli skąd bierze się energia do działania), podczas gdy podejście poznawcze lepiej odpowiada na pytanie dlaczego działa w taki właśnie sposób (czyli dlaczego owa energia jest użytkowana w ten, a nie inny sposób).

·         PERSPEKTYWA TEORII UCZENIA SIĘ – zakłada, że zachowanie ludzkie jest wyznaczane przeszłymi doświadczeniami – stanowi rezultat uczenia się na podstawie doświadczeń albo własnych, albo cudzych. Podstawowe mechanizmy uczenia się w oparciu o doświadczenia własne – to warunkowanie klasyczne i sprawcze. Warunkowanie klasyczne – proces nabywania znaczenia przez jakiś bodziec pierwotnie obojętny wskutek jego współwystępowania z innym bodźcem wywołującym pozytywną lub negatywną reakcję emocjonalną (np. dentysta – bodziec nieobojętny, biały fartuch – bodziec obojętny, po paru wizytach u dentysty sam widok białego fartucha może wywołać dreszcz przerażenia). Na tej zasadzie uczymy się wielu reakcji emocjonalnych. Warunkowanie sprawcze – uczenie się znaczenia jakiejś pierwotnie obojętnej reakcji, dzięki temu, że po niej pojawia się jakiś pożądany stan rzeczy, albo unikamy czegoś niepożądanego (np. głodny szczur wbiega do klatki, wykonuje wiele różnych reakcji, z których nic nie wynika, jeżeli jednak naciśniecie wystającej ze ściany dźwigni sprawia, że z sufitu wpada kulka karmy, szczur szybko uczy się powtarzania nagradzanych reakcji – po kilkunastu próbach biegnie natychmiast do dźwigni i ją naciska).

Wiele ludzkich zachowań jest wyuczanych na bazie konsekwencji nie własnego lecz cudzego zachowania – ludzie uczą się, obserwując postępowanie innych i jego następstwa.

·         PERSPEKTYWA SPOŁECZNO – KULTUROWA – zakłada, że człowiek jest wytworem socjalizacji w konkretnej grupie społecznej, która z kolei przynależy do jakiejś szerszej kultury. W różnych kulturach oraz grupach tej samej szeroko pojętej kultury panują odmienne wartości, normy i wzorce postępowania. Stając się w miarę socjalizacji pełnym uczestnikiem jakiejś kultury, jednostka utożsamia się z tymi normami, a ich realizacja we własnym zachowaniu wyłania się jako warunek szacunku otoczenia i pozytywnej samooceny. Perspektywa społeczno – kulturowa zajmuje się także porównywaniem osób z odmiennych kultur. Dużą popularnością szczególnie cieszą się porównania kultur indywidualistycznych (stawiających dobro jednostki ponad dobrem grupy, jak to ma miejsce w kulturach szeroko pojętego Zachodu) z kolektywistycznymi (stawiającymi dobro grupy ponad dobrem jednostki, jak to ma miejsce w kulturze chińskiej czy japońskiej). Trzecim typem badań prowadzonych z perspektywy społeczno – kulturowej są porównania osób pochodzących z tej samej kultury, ale badanych w różnych momentach historycznych. Historyczne zmiany zachodzące w kulturze bądź organizacji społeczeństwa mogą pociągać za sobą zmiany w zachowaniach i osobowości jednostek.

·         PERSPEKTYWA EWOLUCJONISTYCZNA – teoria ta podobnie jak teoria uczenia się wyjaśnia ludzkie zachowania jako skutek przeszłości, nie jest to jednak przeszłość jednostki i jej własne doświadczenia, lecz przeszłość całego gatunku. Takim prostym mechanizmem psychologicznym są różnego rodzaju lęki powszechnie wstępujące u ludzi – przed wężami, wysokością czy obcymi. Nasi przodkowie obdarzeni zdolnością doświadczania tych lęków mieli nieco większą szansę uniknięcia jadowitego ukąszenia, upadku z drzewa czy śmierci z rąk obcego osobnika własnego gatunku, szczególnie w dzieciństwie. Mieli więc większą szansę przetrwania i propagacji swoich genów, w przeciwieństwie do osobników nie znających lęku przed wężami, które zmarły bezpotomnie i nie zostały naszymi przodkami. Co prawda dziś już nie chodzimy po drzewach i lęk wysokości jest tylko kłopotem, jednak nasze do dziś widoczne preferencje są rozwiązaniem nie obecnych, lecz przeszłych problemów adaptacyjnych.

Charakterystyka podstawowych perspektyw teoretycznych psychologii społecznej