Paweł Kania

Programy rozwiązania kwestii chłopskiej na ziemiach polskich w XIX wieku.

Rozwiązanie kwestii chłopskiej dotyczyło zniesienia poddaństwa włościan, zniesienia pańszczyzny (formy renty feudalnej polegającej na przymusowej pracy chłopów na rzecz pana wykonywanej w zamian za użytkowanie ziemi), zniesienia oczynszowania (formy renty feudalnej polegającej na tym, że włościanie musieli składać właścicielom ziemi opłatę pieniężną lub daninę w naturze w zamian za użytkowanie ziemi) oraz uwłaszczenia chłopów (nadania im uprawianej ziemi na własność). Natomiast w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku, gdy wyżej wymienione problemy zostały na ziemiach polskich rozwiązane, kwestia chłopska nabrała innego znaczenia. Dotyczyła ona walki włościan o prawa polityczne, o reformę rolną, o oświatę na wsi itd.
Programy rozwiązania kwestii chłopskiej na ziemiach polskich pojawiły się już u schyłku XVIII wieku - podczas powstania kościuszkowskiego, kiedy to
7 maja 1794 roku Kościuszko ogłosił tzw. Uniwersał Połaniecki znoszący przywiązanie włościan do ziemi pod warunkiem spłacenia przez nich podatków i długów, likwidujący władzę sądową panów nad chłopami, umacniający prawa włościan do uprawianej ziemi oraz zmniejszający wymiar pańszczyzny. Reformy Uniwersału Połanieckiego, w związku z rychłym upadkiem powstania i rozbiorem Polski (1795), okazały się nietrwałe. W XIX wieku państwo polskie nie istniało na mapach Europy. Było ono podzielone między Rosję, Austrię oraz Prusy. Społeczeństwo polskie składało się w ogromnej większości (około 80%) z chłopów, dlatego też rozwiązanie kwestii włościańskiej było dla Polaków równie istotne jak sprawa odzyskania niepodległości. Na ziemiach polskich powstawały liczne programy rozwiązania kwestii chłopskiej. Do sprawy tej odnosiły się również ugrupowania emigracyjne, które oddziaływały w pewnym stopniu na ziemie polskie.
Moja praca obejmie zakres czasowy od roku 1800, kiedy to w Paryżu została opublikowana broszura pt. "Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość?", której autor - Józef Pawlikowski - głosił potrzebę uwolnienia chłopów, do schyłku XIX wieku tj. do lat 1893-96, kiedy to powstały w Galicji chłopskie partie polityczne - Związek Stronnictwa Chłopskiego (1893), Stronnictwo Ludowe (1895), Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe (1896), tzn. masowy, zorganizowany ruch ludowy, który miał bronić interesów wsi i jej mieszkańców.
Moją pracę przedstawię w ujęciu chronologicznym. W zakończeniu określę w jakim celu dążono do rozwiązania kwestii chłopskiej; ocenię jaki wpływ miała sprawa włościańska na rozwój zrywów niepodległościowych na ziemiach polskich; przedstawię jakie znaczenie przyniosło rozwiązanie kwestii chłopskiej na wykrystalizowanie się wśród tej grupy społecznej świadomości narodowej i emancypację klasową; wykażę jakie inne następstwa społeczne, gospodarcze i kulturalne wywołało rozwiązanie sprawy chłopskiej na ziemiach polskich.

Do kwestii chłopskiej odnosiła się już emigracja po powstaniu kościuszkowskim. Z inspiracji Tadeusza Kościuszki, jakobiński publicysta - Józef Pawlikowski - napisał i opublikował w 1800 roku w Paryżu broszurę pt. "Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość?". Twierdził w niej, że naród polski może pokonać zaborców o własnych siłach, bez obcej pomocy, pod warunkiem, że powstanie do walki w całej swojej masie. Natomiast środkiem poruszenia mas będą reformy społeczne realizujące hasła wolności i równości. Pawlikowski uważał, że "chcąc oświecić lud, trzeba go pierwej uwolnić".
Kwestia zniesienia poddaństwa chłopów została poruszona, siedem lat po publikacji Pawlikowskiego, w Księstwie Warszawskim. Na mocy pokoju w Tylży (1807 r.), zawartego między Napoleonem Bonaparte a carem Aleksandrem I, utworzono z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego namiastkę polskiej państwowości - Księstwo Warszawskie, poszerzone w 1809 roku o nabytki terytorialne Austrii zdobyte przez nią w trzecim rozbiorze. Władzę w Księstwie Warszawskim objął król Saksonii - Fryderyk August. Wydał on w grudniu 1807 roku dekret, na mocy którego przyznano ziemiaństwu
pełną własność ziemi. Było to posunięcie społecznie niesprawiedliwe. Jednak sytuacja chłopów i tak uległa pewnej poprawie, ponieważ nadana przez Napoleona dnia 22 lipca 1807 roku konstytucja Księstwa Warszawskiego zniosła poddaństwo osobiste włościan, którzy mogli od tamtej pory odejść ze wsi, a nawet wystąpić do sądu przeciwko właścicielowi ziemi. Ponadto chłopi czynszownicy otrzymali nawet prawa polityczne. Jednak mimo zniesienia poddaństwa utrzymała się pańszczyzna, gdyż chłopi częściej zostawali na ziemi dziedzica (na warunkach przez niego podyktowanych) niż odchodzili ze wsi z gołymi rękami. Wprowadzony w 1808 roku Kodeks Napoleona gwarantował równość prawną wszystkich ludzi, w tym chłopów.
Inaczej przedstawiała sie sytuacja w zaborze pruskim. Król Prus Fryderyk Wilhelm III (1797-1840) wydał w 1807 roku dekret o zniesieniu poddaństwa osobistego włościan. Jednak edykt ten nie uchylał pańszczyzny, co stało się przyczyną chłopskich wystąpień. Król Prus, gotując się do wojny przeciw Napoleonowi, chciał sobie pozyskać masy chłopskie więc zgodził się na zniesienie pańszczyzny. W latach 1808-11 została ona zniesiona na Śląsku i Pomorzu. Edykt regulacyjny dla całego Królestwa Pruskiego ukazał się w roku 1811. Na jego mocy chłopi z dóbr prywatnych mogli nabyć ziemię i pozbyć się pańszczyzny. Włościanin musiał jednak za usamodzielnienie się zapłacić panu oddając mu trzecią część swojej ziemi (jeśli korzystał z niej dziedzicznie), a nawet połowę (jeśli takich uprawnień nie posiadał). Deklaracja królewska, która ukazała się w 1816 roku zawężyła zasięg regulacji. Wyłączono z niej znaczną część mniejszych gospodarstw, a także gospodarstwa utworzone w czasie ostatnich dziesięcioleci. Na terenie Górnego Śląska dopuszczono do regulacji gospodarstwa o powierzchni co najmniej 25 mórg pruskich (około 6 ha), i to posiadające sprzężaj (zwierzęta pociągowe: konie, osły, muły, woły i inne). Ponadto za jedyną formę odszkodowania dla ziemian przyjęto wypłatę kapitału. Wyłączenia ustawy z 1816 roku rozszerzono w późniejszych latach w drodze lokalnych zarządzeń. W państwie pruskim chłopi zostali pozbawieni prawa korzystania z serwitutów. Dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego dekret o uwłaszczeniu został wydany w 1823 roku. Nie różnił się on wiele od przepisów z lat 1811 i 1816. Reformy uwłaszczeniowe w Prusach, w tym na terenach zaboru pruskiego, nie objęły znacznej części ludności wiejskiej - ludność małorolna (komornicy) pozostała ekonomicznie zależna od dworu. Reforma była przeprowadzana etapami, po to by właściciele ziemscy mogli przystąpić do niej w chwili dla siebie dogodnej. Ponadto wprowadzanie reformy w życie wiązało się ze spłacaniem przez chłopów odszkodowań na rzecz właścicieli. Dlatego też realizacja reformy trwała dość długo.
Całkiem inna sytuacja panowała w Królestwie Polskim (złączonym unią personalną z Rosją) powstałym w 1815 roku na mocy kongresu wiedeńskiego. Wprawdzie wprowadzone jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego zniesienie poddaństwa zostało utrzymane w mocy i włościanie zachowali wolność osobistą, ale panowała pańszczyzna oraz proces wywłaszczania chłopów przez szlachtę folwarczną. Wszelkie próby poprawy sytuacji włościan, podejmowane między innymi przez Staszica, były odrzucane. Klasa panująca, reprezentująca interesy wielkich właścicieli ziemskich, odrzucała wszystkie programy reform dotyczące kwestii chłopskiej. W roku 1825 powstało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie wspierające ziemian kredytami na inwestycje i unowocześnienia w rolnictwie. W listopadzie 1830 roku wybuchło w Królestwie Polskim powstanie. Polscy politycy różnie odnosili sie do kwestii chłopskiej. Konserwatyści (na czele z Czartoryskim) unikali angażowania się w nią, ponieważ obawiali się wywołania za granicami wrażenia, że powstanie ma charakter rewolucji społecznej. Liberałowie opowiadali się za oczynszowaniem chłopów, ale tylko w dobrach państwowych. Z kolei prawica Towarzystwa Patriotycznego była za oczynszowaniem wszystkich chłopów, natomiast lewica Towarzystwa Patriotycznego domagała się oczynszowania, a nawet częściowego uwłaszczenia włościan. Sejm Królestwa Polskiego odrzucił jednak wiosną 1831 roku projekt oczynszowania chłopów w dobrach narodowych. Odrzucenie przez sejm projektów reform dotyczących kwestii włościańskiej spowodowało zobojętnienie chłopów wobec powstania. Zniweczony został ich zapał do walki w powstaniu, co było jedną z głównych przyczyn klęski zrywu niepodległoścowego Polaków. Po upadku powstania nasiliły się carskie represje. Rosja wprowadziła bariery celne, co niekorzystnie odbiło się na polskiej gospodarce. W celu ratowania gospodarstw przed upadkiem, ziemianie przestawiali się często na gospodarkę hodowlaną, do której potrzebne były duże areały ziemi. Ziemianie rugowali więc chłopów z ziemi, by powiększyć obszar hodowli. Spowodowało to wzrost liczby ludności bezrolnej (w 1863 roku około 40% mieszkańców wsi).
Po upadku powstania listopadowego nasilił się antypolski kurs także w zaborze pruskim. Władze niemieckie wykupywały ziemię z rąk polskich chłopów i osadzały na niej Niemców. W Poznańskiem rozwinął się jednak solidaryzm społeczny - szlachta polska roztaczała nad polskimi chłopami opiekę i wspierała ich. Pozytywiści tacy jak Marcinkowski i Cieszkowski głosili program pracy organicznej - stosowania w rolnictwie najnowszych wynalazków technicznych, oraz wspomnianego wcześniej solidaryzmu społecznego - współpracy i wzajemnej wymiany usług między warstwami społecznymi.
Po klęsce zrywu niepodległościowego w 1831 roku wyemigrowało z kraju wielu wybitnych Polaków (tzw. Wielka Emigracja). Stworzyli oni za granicami (głównie we Francji) różne ugrupowania, które poprzez emisariuszy, oddziaływały na ziemie polskie. W programach tych ugrupowań, dotyczących przede wszystkim sprawy odzyskania niepodległości, pojawiała się także kwestia chłopska. Założony w końcu 1831 roku przez Lelewela Komitet Narodowy Polski chciał pozyskać chłopów dla sprawy narodowej bez odtrącania posiadającej szlachty. Ugrupowanie to przeciwne było pańszczyźnie, ale nie sprecyzowało dokładnie jak ma wyglądać przyszły ustrój wsi. W przyszłym państwie polskim miała być zachowana solidarność międzystanowa. Z kolei wokół ks. Adama Czartoryskiego skupili się konserwatyści. Chcieli oni w odbudowanym w przyszłości państwie polskim zachować istniejące stosunki społeczne. Szlachta miała zachować decydującą rolę. Działacze Hotelu Lambert rozumieli jednak, że sytuacja chłopów wymaga zmian. Początkowo godzili się oni na stopniowe oczynszowanie, a dopiero w późniejszym czasie na uwłaszczenie. Całkiem inne poglądy na sprawę chłopską mieli Krępowiecki i Pułaski, którzy w marcu 1832 roku założyli Towarzystwo Demokratyczne Polskie (po wcześniejszym wystąpieniu z szeregów KNP). W 1836 roku przywódcą TDP został Wiktor Heltman. W tym samym roku został ogłoszony przez TDP tzw. Wielki Manifest, który głosił postulat bezpłatnego uwłaszczenia wszystkich włościan użytkujących ziemię, likwidacji przywilejów stanowych, a także równości wszystkich obywateli odbudowanej Polski wobec prawa. Najbardziej lewicowy nurt polskiej emigracji reprezentowały Gromady Ludu Polskiego, założone w Wielkiej Brytanii w 1835 roku przez Krępowieckiego, Pułaskiego i Worcella, którzy wystąpili z TDP. Głosili oni potrzebę zniesienia prywatnej własniości ziemi i zbudowania społeczeństwa bezklasowego. Domagali się całkowitej likwidacji ustroju feudalnego.
Ugrupowania emigracyjne miały wpływ na programy konspiracji na ziemiach polskich, czego przykładem może być działalnaość Centralizacji TDP w Poznańskiem. Centralizację Poznańską zorganizowali wysłannicy Centralizacji Wersalskiej Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Na czele Komitetu Poznańskiego stanął w 1839 roku K. Libelt. Organizacja ta przygotowywała powstanie na terenie wszystkich zaborów (stąd jej potoczna nazwa - Centralizacja Poznańska). Działała ona do 1846 roku. Głosiła hasła demokratyczne. Odnosiła się do kwestii chłopskiej zachęcając szlachtę do przyjęcia postulatów Wielkiego Manifestu TDP z 1832 roku.
Z organizacji konspiracyjnych w kraju, do sprawy chłopskiej odnosił się przede wszystkim Związek Chłopski założony około roku 1838 przez księdza Piotra Ściegiennego. Działał on na terenach Kielecczyzny, Lubelszczyzny, Sandomierszczyzny oraz Radomskiego. Swoje poglądy zawarł on w tzw. "Złotej Książeczce", którą ogłosił jako list papieża Grzegorza XVI do chłopów, by łatwiej dotrzeć do głęboko religijnych ludzi jakimi byli włościanie. Ściegienny wzywał do rewolucji chłopskiej skierowanej przeciwko panom i monarchom. Chłopi mieli wywalczyc dla siebie ziemię i we współpracy z ludem rosyjskim wywalczyć sobie swobodę. Ściegienny chciał także współpracy chłopów z ludem miejskim. Rewolucja była wyznaczona na rok 1846, jednak głód, który ogarnął wsie na Kielecczyźnie i Lubelszczyźnie (1844) zmusił przywódców do jej przyspieszenia. Wskutek zdrady spisek został jednak wykryty. Aresztowania objęły setki ludzi, ze Ściegiennym na czele. Skazano go na bezterminową katorgę.
Działacze rewolucyjnej lewicy jak np. Dembowski, Krępowiecki czy Ściegienny proponowali utopijne programy rozwiązania kwestii chłopskiej, ponieważ walkę o niepodległość łączyli z walką o społeczną sprawiedliwość. Natomiast większość szlacheckich spiskowców nie chciała ograniczać swych przywilejów stanowych i w celu pozyskania włościan dla sprawy narodowej była skłonna co najwyżej nadać chłopom ziemię, którą dotychczas oni użytkowali. Ten program rozwiązania kwestii włościańskiej przyjęto za podstawę w przygotowaniach do równoczesnego powstania na terenie trzech zaborów. Jednak w wyniku aresztowań w Wielkopolsce, powstanie wybuchło tylko w Rzeczpospolitej Krakowskiej. Stało się to w nocy z 21 na 22 lutego 1846 roku. Dnia 22 lutego ogłosił się w Krakowie Rząd Narodowy (Tyssowski, Gorzkowski i Grzegorzewski), który w swoim manifeście odniósł się m.in. do kwestii chłopskiej. Zapowiadał on nadanie ziemi chłopom bez odszkodowania, a także zniesienie czynszów i pańszczyzny. Spiskowcy przygotowujący powstanie popełnili błąd, ponieważ nie uświadomili wcześniej chłopów o planowanym uwłaszczeniu i zniesieniu pańszczyzny, obawiając się dekonspiracji. Wykorzystała to administracja austriacka rozgłaszając wśród chłopów, że cesarz chce ich uwłaszczyć, a szlachta planuje bunt by temu zapobiec. Było to kłamstwo, ale chłopi widząc przygotowania szlachty przed planowanym terminem powstania, uwierzyli austriackiej propagandzie myśląc, że szlachta zbroi się by nie dopuścić do zniesienia pańszczyzny. Austriacy uzyskali to, co chcieli - chłopi zaczęli zbrojnie występować przeciwko szlachcie (rabacja). Ruch chłopski objął znaczne obszary Galicji. Chłopi napadali na dwory szlacheckie mordując właścicieli. Przywódcą rabacji był Jakub Szela. Rabacja w znacznym stopniu przyczyniła się do upadku powstania krakowskiego (3 III 1846). Po klęsce rewolucji krakowskiej wojsko cesarskie stłumiło ruch chłopski. Władze austriackie nie wprowadziły uwłaszczenia ani zniesienia pańszczyzny, a Rzeczpospolita Krakowska została zlikwidowana - Kraków z okolicami został wcielony do Austrii. Sprawa chłopska odżyła jednak w Galicji bardzo szybko, bo już w roku 1848 (w czasie Wosny Ludów). Polscy działacze liberalni wysłali w marcu petycję do cesarza domagając się politycznej autonomii dla Galicji. Emisariusze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego namawiali galicyjskich ziemian do ogłoszenia zniesienia pańszczyzny. Ziemianie chcieli pozyskać chłopów dla sprawy narodowej i planowali ogłosić uwłaszczenie chłopów i zniesienie pańszczyzny w Wielkanoc. Na wieść o tym gubernator Franciszek Stadion, w celu osłabienia polskiego ruchu narodowego, wydał pośpiesznie dnia 22 kwietnia 1848 roku dekret uwłaszczeniowy "w imieniu cesarza". Wojska austriackie stłumiły polski ruch narodowy w Galicji; zbombardowały Kraków oraz Lwów. Pomimo klęski militarnej Wiosny Ludów w Galicji, jej trwałym skutkiem było uwłaszczenie chłopów oraz zniesienie pańszczyzny i poddaństwa.
Uwłaszczenie to było jednorazowe i natychmiastowe. Chłopi otrzymali użytkowaną ziemię na własność bez wykupu. Ziemianie otrzymali odszkodowanie od państwa, które odebrało to sobie w podatkach.
Jedynym obszarem gdzie jeszcze utrzymywała się pańszczyzna był zabór rosyjski. Włościan w Królestwie Polskim nie obowiązywało poddaństwo osobiste ani zakaz opuszczania wsi. Po wojnie krymskiej (1853-56), którą Rosja przegrała, nastąpiło złagodzenie polityki caratu wobec Polaków. W okresie tzw. odwilży posewastoplskiej powstało w Królestwie Polskim Towarzystwo Rolnicze, które dążyło do uwłaszczenia chłopów. W roku 1860 zapadła uchwała Towarzystwa Rolniczego o przeprowadzeniu reformy uwłaszczeniowej, jednak jej ogłoszenie zostało przez władze carskie odroczone do czasu wcześniejszego uwłaszczenia chłopów w Rosji. Na wiosnę 1861 roku car wydał ukaz znoszący w Rosji pańszczyznę i nadający włościanom uprawianą ziemię na własność. Reforma ta nie obejmowała chłopów w Królestwie Polskim. W lutym 1861 roku zjazd Towarzystwa Rolniczego zatwierdził uchwałę o zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu chłopów, a jej treść ogłoszono z ambon. W tym samym czasie uwłaszczenie chłopów nastąpiło w Rosji, przez co uchwały Towarzystwa Rolniczego nie znalazły oddźwięku wśród chłopstwa. Tymczasem w Królestwie Polskim nasilały się nastroje rewolucyjne; trwały demonstracje. Rząd carski zdecydował się na pewne ustępstwa. Pod wpływem nasilających się wystąpień chłopskich i odmowy odrabiania pańszczyzny, Wielopolski - naczelnik rządu cywilnego - wydał w maju 1861 roku dekret o zniesieniu pańszczyzny, a w czerwcu 1862 roku o oczynszowaniu wsi. Oczynszowanie nie odpowiadało jednak życzeniom włościan. W dniu 22 stycznia 1863 roku wybuchło w Królestwie Polskim powstanie i ogłoszony został Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego. Wraz z Manifestem powstańczym zostały ogłoszone dekrety uwłaszczeniowe Tymczasowego Rządu Narodowego. Znosiły one pańszczyznę, nadawały włościanom użytkowaną przez nich ziemię na własność, a chłopom bezrolnym za wzięcie udziału w powstaniu obiecywały po trzy morgi ziemi. W celu odciągnięcia chłopów od powstania, rząd carski ogłosił w marcu 1864 roku uwłaszczenie chłopów w Królestwie. Reforma ta była prawie wierną kopią dekretów uwłaszczeniowych Tymczasowego Rządu Narodowego. Na jej mocy włościanie otrzymali użytkowaną przez siebie ziemię na własność bez odszkodowania na rzecz ziemian. Oficjalnie zapłatę odszkodowań na rzecz ziemian przejął na siebie rząd carski, a w rzeczywistości pieniądze na ten cel czerpano z podatków nałożonych na ludność. Mimo klęski powstania styczniowego w 1864 roku, jego trwałym skutkiem było zniesienie pańszczyzny, a także nadanie chłopom ziemi na własność. W ukazie uwłaszczeniowym nie rozwiązana została sprawa serwitutów. Zostały one utrzymane w mocy i były przyczyną konfliktów między wsią a dworem przez następne dziesięciolecia. W zamian za nadanie chłopom ziemi, którą użytkowali na własność, obciążono ich wieczystym podatkiem gruntowym.
Mimo, iż na ziemiach polskich zniesiona została pańszczyzna i poddaństwo, a chłopi byli właścicielami użytkowanej przez siebie ziemi, nie przestali oni dążyć do dalszej poprawy swojego losu. Wyrazem tego były narodziny ruchu ludowego w Galicji u schyłku XIX wieku. Powstały wtedy chłopskie partie polityczne walczące o poprawę sytuacji tej warstwy społecznej. W 1893 roku bracia Potoczkowie utworzyli Związek Stronnictwa Chłopskiego, zwolennicy emancypacji politycznej ludności wiejskiej pod przewodem Wysłoucha utworzyli w 1894 roku Polskie Towarzystwo Demokratyczne, w 1895 roku powstało Stronnictwo Ludowe z Lewakowskim na czele, a w roku następnym Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe Stojałowskiego. Ugrupowania te walczyły o równość chłopów wobec prawa, o rozwój wiejskiej oświaty, o uprawnienia polityczne dla chłopów, o sprawiedliwe rozłożenia ciężarów publicznych, o mandaty poselskie w sejmie dla reprezentantów wsi itd.

Kwestia chłopska była dla polskiego społeczeństwa bardzo istotna, ponieważ składało się ono w znacznej większości z ludności chłopskiej. Polscy spiskowcy przygotowujący powstania narodowowyzwoleńcze dążyli do rozwiązania kwestii włościańskiej w celu pozyskania chłopów dla sprawy narodowej. Chcieli oni poprzez nadanie ziemi chłopom, zniesienie poddaństwa i zniesienie pańszczyzny, zachęcić ich do walki o niepodległość kraju. Natomiast władze państw zaborczych wprowadzały reformy uwłaszczeniowe na ziemiach polskich w celu odciągnięcia chłopów od polskiej sprawy narodowej. Kwestia chłopska miała znaczny wpływ na rozwój zrywów niepodległościowych na ziemiach polskich. Nierozwiązanie sprawy włościańskiej, przez sejm Królestwa Polskiego w czasie powstania listopadowego, doprowadziło do zmarnowania zapału do walki wśród chłopów i spowodowało ich obojętność wobec powstania, czego skutkiem był upadek zrywu niepodległościowego. Polscy spiskowcy zrozumieli, że bez rozwiązania kwestii chłopskiej powstania nie będą miały szans na powodzenie. Dlatego też na początku kolejnych powstań: krakowskiego (1846 r.) i styczniowego (1863 r.) ogłaszali manifesty, w których zapowiadali uwłaszczenie i zniesienie pańszczyzny. Jednak państwa zaborcze skutecznie niwelowały poczynania przywódców powstań wobec kwestii chłopskiej: Austriacy rozwijając w 1846 roku kłamliwą propagandę w Galicji, że to cesarz chce chłopów uwłaszczyć, a szlachta chce temu zapobiec, skierowali włościan przeciwko szlachcie, co doprowadziło do upadku powstania (1846 r.); Rosja wprowadzając w 1864 roku reformę uwłaszczeniową w Królestwie Polskim, która była prawie kopią dekretów uwłaszczeniowych Tymczasowego Rządu Narodowego z 1863 roku. Powstanie styczniowe upadło mimo znacznego udziału ludności chłopskiej w walkach partyzanckich. Rozwiązanie kwestii chłopskiej w znacznym stopniu przyczyniło się do wykrystalizowania się wśród włościan świadomości narodowej. Warstwa ta wkroczyła do życia społecznego i politycznego, czego wyrazem było powstanie chłopskich partii politycznych w Galicji u schyłku XIX wieku. Zwolennikiem emancypacji politycznej ludności wiejskiej byli między innymi B. Wysłouch i Lewakowski (założyciele Polskiego Towarzystwa Demokratycznego - 1894 r.).
Chłopskie partie polityczne broniły interesów mieszkańców wsi. Poprzez wzrost świadomości narodowej wśród włościan, wzmocnione zostały znacznie siły polskiego narodu. Rozwiązanie sprawy chłopskiej pociągnęło za sobą wiele następstw społecznych, gospodarczych i kulturalnych. Doprowadziło do nadania chłopstwu ziemi oraz zniesienia poddaństwa i pańszczyzny na ziemiach polskich. Spowodowało ponadto znaczne przyspieszenie procesu przejścia rolnictwa do gospodarki kapitalistycznej, co z kolei stało się przyczyną ożywienia handlu i przemysłu rolnospożywczego na wsi. Reformy uwłaszczeniowe miały także skutki negatywne. Chłopi wyzwoleni z poddaństwa zostali dopuszczeni do wolnego obrotu ziemią więc praktykowali zakazane wcześniej działy rodzinne, co wobec dużego przyrostu naturalnego na wsi, powodowało ciągłe dzielenie gospodarstw na mniejsze działki. Panował więc głód ziemi. Najtrudniejsza sytuacja pod tym względem była w Galicji (w końcu XIX wieku 75% gospodarstw w Galicji miało powierzchnię poniżej 10 mórg). W Galicji gospodarstwa chłopskie były uzależnione od dworu. Przyczyną tego faktu było pozbawienie wsi serwitutów. Głód ziemi i wysoki przyrost naturalny na wsi powodował odpływ ludności wiejskiej ze wsi w celu poszukiwania pracy i poprawienia bytu. Był to odpływ do miast, a także emigracja sezonowa (np. do Saksonii, Westfalii, Nadrenii), a nawet emigracja na czas dłuższy lub na stałe (do Europy Zachodniej, do Ameryki Północnej i do Ameryki Południowej). W uwłaszczonej wsi zachodziły także zmiany na płaszczyźnie kulturalnej. Podniosła ona swoją stopę życiową, ale był to awans bardzo ograniczony i hamowany przez proces rozdrabniania gruntów. Część chłopów zaczęła jednak żyć trochę lepiej. W chatach pojawiły się lepsze sprzęty, zamożne chłopstwo zaczęło cenić i pielęgnować strój ludowy, w końcowych latach XIX wieku powszechnie używano na wsi lampek naftowych. Podsumowując, mogę stwierdzić, że sytuacja chłopów na ziemiach polskich w ciągu XIX wieku poprawiła się.