Fobie szkolne
Fobie są jednym z wielu podstawowych i ważniejszych zaburzeń psychicznych. To stała tendencja do unikania pewnych sytuacji, których zaistnienie wywołuje bardzo silny lęk. Sytuacje te mogą być bardzo specyficzne (np. liczba 13) lub bardziej ogólne (np. otwarta przestrzeń). Do częściej spotykanych należą fobie: zabrudzenia, otwartej czynności, zamknięcia, zwierząt, ciemności, wysokości, kontaktu z ludźmi. Fobie często kojarzą się z natręctwami, np. fobia zabrudzenia z natrętnym myciem rąk.
Fobie są jednym z objawów zaburzeń nerwicowych. Wspólną cechą nerwic jest przede wszystkim: występowanie lęku, skupienie się na sobie, chwiejność układu wegetatywnego sprzyjająca odczuwaniu różnorodnych dolegliwości cielesnych, silnie przezywane cierpienie oraz nieumiejętność spostrzeżenia i rozumienia istotnych źródeł przeżywanych trudności. U poszczególnych chorych konflikty nerwicowe są sygnalizowane głównie poprzez objawy lękowe manifestowane albo w sposób bezpośredni (nawracające epizody paniki lękowej, lęk przewlekły), albo w sposób bardziej przetworzony (fobie, natręctwa). U innych chorych konflikty te mogą przejawiać się głównie zaburzeniem poczucia własnego „ja” ujawnionym przez objawy dysocjacyjne lub depersonalizacyjne. U jeszcze innych drżący konflikt uzewnętrznia się w personalnym skupieniu uwagi na wątpliwościach dotyczących zdrowia (hipochondria) lub w mnożeniu skarg na funkcjonowanie ciała (objawy somatyzacyjne).
Osobowość u osób chorych na nerwice cechuje wielka różnorodność. Której w żadnej mierze nie wyczerpują niektóre, często opisywane jej typy (osobowość histeryczna, niedojrzała, lękliwa, zależna). Uwrażliwienie na urazy może wynikać z wielu przyczyn m.in. za zbyt słabej lub zbyt silnej kontroli nad emocjami i potrzebami, z zakłócającego wpływu wyniesionych z dzieciństwa kompleksów uczuciowych, z nieustabilizowanej lub niejednoznacznej hierarchii wartości, z jednostronności obrazu samego siebie i świata, z chwiejności lub usztywnienia postaw życiowych. Niektórzy przypuszczają, że szczególna wrażliwość chorych na nerwice jest skutkiem wrodzonych lub wcześniej nabytych właściwości ich układu nerwowego, a inni, że kształtuje się ona we wczesnym dzieciństwie lub późniejszych okresach życia. Niektórzy podkreślają znaczenie procesów fizjologicznych (np. równowagi procesów pobudzenia i hamowania w korze mózgowej, chwiejność nerwowego układu autonomicznego), inni znaczenie silnych przeżyć emocjonalnych, jeszcze inni – znaczenie wyuczonych wzorców zachowania się w stosunkach z otoczeniem, zwłaszcza stylu porozumiewania się z innymi.
Uraz psychiczny nie musi być silny. Wystarcza aby celnie trafił w nieodporne punkty osobowości. Jego działanie sprzyjają zwłaszcza różne sytuacje ogólne osłabiające odporność organizmu (np. niedożywienie, wyczerpanie, choroba).
Lęk jest emocją, i jak każda emocja jest on reakcją na zewnętrzne (najczęściej społeczne) lub wewnętrzne bodźce (myśli, wyobrażenia, także bodźce pochodzące z wnętrza organizmu). Lęk, jak i inne emocje jest zjawiskiem psychofizycznym, bazującym na procesach nerwowych, aktywizowanych głównie przez struktury pnia mózgu.
Fizjologiczny komponent lęku polega na wzmożeniu czynności autonomicznego układu nerwowego, co wyraża się m.in. w zaczerwienieniu lub zblednięciu skóry (szczególnie twarzy i szyi), w drżeniu mięśni, poceniu się, w suchości ust, nagłej potrzebie oddania moczu, w nagłym poczuciu słabości fizycznej, nieraz dziecko może stracić przytomność.
W niektórych przypadkach mogą wystąpić tylko pojedyncze objawy somatyczne lęku, co znacznie utrudnia odróżnienie go od innych stanów ustroju. Np. dziecko wymiotuje rano przed wyjściem do szkoły lub też boli je brzuch – co może być zarówno objawem zatrucia pokarmowego, jak i lęku przed oczekiwanym w tym dniu sprawdzianem.
W subiektywnym doświadczeniu lęk wyraża się jako przykry stan uczuciowej (tzw. Emocja ujemna), który w wypadku nasilenia może dezorganizować czynności w dwojaki sposób: paraliżując działanie lub wzmacniając je, aż do stopnia w którym ulegnie ona zakłóceniu.
W sytuacjach szkolnych mamy do czynienia z obydwoma sposobami działania lęku: w pierwszym wypadku dziecko nie potrafi odnaleźć myśli, wykrztusić słowa, rozpocząć działania, w drugim mówi zbyt szybko, nie na temat, używa zbędnych słów, jest pobudzone ruchowo. Lęk, dezorganizując strukturę czynności umysłowych, może spowodować, że np. zdolny uczeń, który musi rozwiązać zadania szkolne przy innych ( a więc w sytuacji społecznej ekspozycji) lub pod wpływem stresu czasu – wykonuje te zadania poniżej swoich możliwości.
Lęk występuje u dzieci w 3 podstawowych postaciach: jako niepokój, czyli nieokreślony lęk, nazywany też lękiem nieuprzedmiotowionym, jako lęk podmiotowy lub sytuacyjny, oraz w postaci ataków lękowych.
Niepokój jest najczęstszą postacią lęków dziecięcych. Występuje na ogół wówczas, gdy sytuacje lękotwórcze mają charakter chroniczny. Ta postać lęku wywołują np. powtarzające się niepowodzenia szkolne, odrzucenie przez rówieśników, a przede wszystkim nieprawidłowa atmosfera wychowawcza w rodzinie.
Objawami nadpobudliwości ruchowej są trudności w skupieniu uwagi, zmienności nastroju, brak łaknienia, niespokojny sen – dziecko drży, poci się, blednie – objawy neurofizjologiczne
Lęk podmiotowy jest to lęk związany z konkretnymi przedmiotami czy sytuacjami. Tego typu lęki występują u dzieci bardzo często, różniąc się, zależnie od wieku dziecka, swoją treścią.
U dzieci w wieku szkolnym ten rodzaj lęku wywołują różne sytuacje społeczne, w których dziecko uczestniczy, lub które antycypuje, również sytuacje nierzeczywiste, istniejące tylko w jego wyobraźni. Lęki te mogą tez wystąpić podczas czytania książki czy oglądania filmu, świadcząc o silnej identyfikacji z bohaterem. Wiele dzieci przeżywa lęki o bliskie osoby.
Szczególna postacią lęków sytuacyjnych są tzw. Lęki separacyjne, występujące w skutek oddzielenia dziecka od matki. Dotyczą one małych dzieci i pozostawiają niekiedy trwałe ślady w psychice dziecka.
Lękami przedmiotowymi o charakterze nerwicowym są fobie. Są to irracjonalne, silne przeżycia lękowe występujące w ściśle określonej sytuacji lub dotyczące określonego przedmiotu. Najbardziej znanymi postaciami fobii u dzieci są lęki przed ciemnością, przed samotnością, przed wysokością, a także lęk przed wężem czy przed ostrymi przedmiotami.
Trzecia postacią lęków dziecięcych są nagłe ataki lękowe, występujące najczęściej jako tzw. Lęki nocne, podczas których dziecko zrywa się ze snu, krzyczy, płacząc tuli się do rodziców itp.
Ze środowiskiem szkolnym związane są 2 rodzaje lęków: lęki szkolne i fobie szkolne.
Lęki szkolne, których nasilenie nie musi być znaczne, utrudniają psychiczne przystosowanie się do wymagań szkolnych, a przede wszystkim obniżają efektywność pracy dziecka. Przybierają one najczęściej postać lęku przed niepowodzeniem szkolnym, który łączy się z antycypacją dalszych, przykrych konsekwencji w środowisku domowym (np. kary fizyczne, emocjonalne odrzucenie dziecka, ograniczenie swobody); lęku przed ekspozycją społeczną, który wiąże się z podleganiem publicznej ocenie; lęku przed nauczycielem, a także przed kolegami, który dotyczy przykro przeżywanego przez ucznia ich zachowania wobec niego (ośmieszania, poniżania), lęku przed rywalizacją, który niekiedy występuje u uczniów z wysoką motywacją osiągnięć, a zarazem wysoce uspołecznionych.
Symptomatyka lękowa w każdej z tych postaci lęków szkolnych może być różnorodna; od symptomów neurowegetatywnych (drżenie rąk, pocenie się, itp.) poprzez zaburzenia mowy (szczególnie jąkanie) do czysto wewnętrznych przeżyć niepokoju, mogących przejawiać się w zakłóceniu toku myślenia, powstaniu „luk” pamięciowych, poczuciu „pustki”, a także do głębokiego poczucia bezwartościowości.
Drugim rodzajem leków szkolnych, mających charakter nerwicowy, są tzw. Fobie szkolne. Fobie szkolne występują rzadko i polegają na silnym, nie do opanowania lęku przed szkołą, który pod względem symptomatyki może przedstawiać się różnorodnie. Fobie szkolne występują w 3 podstawowych sytuacjach: u uczniów rozpoczynających naukę szkolną, u których lęk przed szkołą jest w zasadzie lękiem przed oddzieleniem od matki (występuje niekiedy u dzieci jedynych, które nie uczęszczały do przedszkola), u uczniów, u których kumulują się niepowodzenia szkolnej i którzy jako jedyne rozwiązanie trudności przyjmują unikanie nauki szkolnej, wreszcie u prymusów szkolnych, którzy niekiedy przeżywają silny lęk przed utrata swojej pozycji.
Lęki szkolne występują bądź w wyniku przeniesienia na sytuacje szkolne ogólnych postaw lękowych wyniesionych ze środowiska rodzinnego, bądź też – tak bywa najczęściej – powstają w wyniku trudności spełniania przez ucznia wymagań szkolnych. Jest rzeczą zrozumiałą, że lęki szkolne są szczególnie częste u uczniów pod jakimkolwiek względem niepełnosprawnych. Przeżywają je więc przede wszystkim dzieci i niskim poziomie zdolności intelektualnych, a także dzieci niedojrzałe społecznie, zaniedbane kulturowo, jak również dzieci z różnego typu ukrytymi dysfunkcjami, które ujawniają się dopiero pod wpływem szkolnych wymagań. Dzieci z mikrozaburzeniami czynności sensorycznych, z zaburzeniami czynności sensorycznych,z zaburzoną lateralizacją, z wadami wymowy.
Ważną sprawą dla zrozumienia lęków szkolnych jest związek lęku z procesami poznawczymi. Stwierdzono, że przy niskim poziomie pobudzenia lękowego sprawność uczenia się wzrasta, aż do określonego optimum, które jest różne u różnych ludzi. Po jego przekroczeniu, tj. przy coraz silniejszym lęku, uczenie się jest coraz bardziej utrudnione. Należy tu dodać, że w wypadku prostych zadań, pobudzenie lękowe sprzyja ich wykonaniu, natomiast im zadanie jest trudniejsze, tym lęk działa w większym stopniu zakłócając(są to tzw. Prawa Yerkes-Dodsona).
Uczniowie przejawiający lęki szkolne wymagają troskliwej opieki wychowawczej ze strony nauczyciela. Jego podstawowym obowiązkiem jest usuwanie przyczyn niepowodzeń szkolnych, które są głównym czynnikiem wyzwalającym lęk w środowisku szkolnym.
Najpoważniejszym zadaniem nauczyciela w stosunku do dzieci z lękami jest wzmocnienie poczucia ich własnej wartości, które w znacznym stopniu uodparnia na różne sytuacje lękotwórcze, z którymi człowiek spotyka się w toku całego swojego życia.
LITERATURA:
· „Encyklopedia zdrowia” pod red. Witolda S.Gumułki
· K.Dąbrowski „Nerwowość dzieci i młodzieży”
· K.Horney „neurotyczna osobowość naszych czasów”
· A.Kępiński „Lęk”
· H.Spionek „Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne”
1
maryla20