MEDYCYNA ZAPOBIEGAWCZA I ŚRODOWISKOWA
HIGIENA-EKOLOGIA KLINICZPA-ZDROWIE
HIGIENA - EKOLOGIA KLINICZNA - ZDROWIE Pod redakcją prof. dr hab. Med. Zbigniewa Jethona
Podręcznik dla studentów
WARSZAWA WYDAWNICTWO
(c) Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości bądź części książki
bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.
Podręcznik akademicki dotowany
przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
Redaktor mgr Teresa Materkowska Redaktor techniczny Maria Karczewska Korektor Barbara Mlyńczak
Projekt okładki do serii Michal Maryniak
ISBN 83-200-2130-8
~f. U
Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa
Wydanie I
Skład, druk i łamanie:
Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
autorzy
Dr n. med. Krystyna Dłużniewska -~v;;ład Higieny i Ekologii Collegium Medicum `_ ~iNersytetu Jagiellońskiego
Dr n. med. Romuald Dukat
:~:aaedra Higieny i Epidemiologii Akademii Medycznej w Katowicach
Dr n. med. Ryszard Grębowski
Zakład Zdrowia Publicznego Akademii Medycznej w Białymstoku
Prof. dr hab. med. Andrzej Grzybowski Etatedra Higieny Akademii Medycznej w Łodzi
Prof. dr hab. n. med. Tadeusz Januszko
Zakład Higieny i Epidemiologii Akademii Medycznej w Białymstoku
Prof. dr hab. n. med. Zbigniew Jethon Katedra Higieny Akademii Medycznej we Wrocławiu
Prof. dr hab. med. Henryk Kirschner Zakład Higieny Akademii Medycznej w Warszawie
Prof. dr hab. med. Roman Lutyński Zakład Higieny i Ekologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego
Dr n. med. Jerzy Tadeusz Marcinkowski Zakład Higieny Akademii Medycznej w Poznaniu
Prof. dr hab. med. Tadeusz Mikułski
Katedra Medycyny Społecznej Pomorskiej Akademii Medycznej
Prof. dr hab. n. med. Wojciech Pędich
Zakład Gerontologii Klinicznej i Społecznej Akademii Medycznej w Białymstoku
Prof. dr hab. n. med. Henryk Rafalski . Katedra Higieny Akademii Medycznej w Łodzi
Lek. Beata Wojszel
Prof. dr hab. n. med. Leszek Zaborski
Zakład Higieny i Epidemiologii Akademii Medycznej w Gdańsku
1. Środowiskowe uwarunkowania stanu zdrowia - syste-
matyzacja problematyki - Henryk Y'irschner . . . . . . . 13
1.1. Przegląd problematyki na tle historycznym . . . . . . . . . . . . 13
1.2. Klasyfikacja i ogólna charakterystyka czynników środowiskowych . . . . 15
2. Pojęcie zdrowia i jego ocena - Henryk Kirschner . . . . . 20
2.1. Definicja zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.2 Kryteria i ocena zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.2.1. Kryteria subiektywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.2.2. Kryteria obiektywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.2.3. Kryteria społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.3. Stan zdrowia jednostki i populacji . . . . . . . . . . . . . . . 25
3. Promocja zdrowia - Ryszard Gręboze~ski, Henryk Yirschner,
Tadeusz ,~anuszko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3.1. Niektóre uwarunkowania genezy i rozwoju promocji zdrowia . . . . . . 27
3.2. Podstawowe definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.3. Promocja zdrowia a "medycyna tradycyjna" . . . . . . . . . . . . 30
3.4. Cele promocji zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.5. Ważniejsze obszary działań promocji zdrowia . . . . . . . . . . . 35
3.6. Rola edukacji zdrowotnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.7. Rola personelu medycznego w promocji zdrowia . . . . . . . . . . 41
3.8. Główne problemy i trendy rozwojowe promocji zdrowia . . . . . . . . 43
4. Środowisko bytowania - Tadeusz Mikulski, Henryk Kirschner,
Roman Lutyński, Romuald Dukat . . . . . . . . . . . . . . . 45
4.1. Mikroklimat a zdrowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4.2. Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego . . . . . . . . . . . . 48
4.2.1. Gazowe zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego . . . . . . . . . 48
4.2.2. Pyłowe zanieczyszczenia powietrza . . . . . . . . . . . . . . . 50
4.2.3. Zanieczyszczenie biologiczne powietrza . . . . . . . . . . . . . . 52
4.2.3.1. Obecność w powietrzu czynników biologicznych, stanowiących zagrożenie dla
zdrowia ludzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
4.2.3.2. Ochrona powietrza przed skażeniem drobnoustrojami i jego odkażanie . . . 54
4.2.4. Przemiany zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym . . . . . . . . 55
4.2.5. Wpływ zanieczyszczeń gazowych i pyłowych powietrza atmosferycznego na or-
ganizm ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
4.3. Promieniowanie elektromagnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . 58
4.3.1. Pole elektromagnetyczne bardzo niskiej częstotliwości . . . . . . . . . 58
4.3.2. Promieniowanie radiowe i mikrofalowe . . . . . . . . . . . . . . 60
4.3.3. Promieniowanie podczerwone i widzialne . . . . . . . . . . . . . 61
4.3.4. Promieniowanie nadfioletowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
4.3.5. Promieniowanie jonizujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4.4. Hałas i wibracje w środowisku . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
4.4.1. Źródła hałasu i wibracji w środowisku . . . . . . . . . . . . . . 67
4.4.2. Skutki oddziaływania hałasu i wibracji na organizm ludzki . . . . . . . 68
4.5. Higiena wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
4.5.1. Chrakterystyka wód wykorzystywanych przez człowieka . . . . . . . . 69
4.5.2. Zaopatrywanie ludności w wodę . . . . . . . . . . . - . . . . 73
4.5.3. Biologiczne skażenie wody i ścieków . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.5.4. Usuwanie i unieszkodliwianie ścieków . . . . . . . . . . . . . . 79
4.5.5. Jakość wody pitnej a stan zdrowia ludności . . . . . . . . . . . . 80
4.6. Higiena gleby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.6.1. Właściwości gleby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
4.6.2. Szkodliwe czynniki gleby . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
4.6.3. Skażenie biologiczne gleby . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4.7. Wymagania zdrowotne w planowaniu przestrzennym miast i osiedli . . . . 88
4.7.1. Planowanie przestrzenne miast i osiedli . . . . . . . . . . . . . . 88
4.7.2. Usytuowanie budynków mieszkalnych oraz ich otoczenie . . . . . . . . 91
5. Schorzenia środowiskowe - zbignieze~ ~ethon . . . . . . . 93
5.1. Zanieczyszczenie środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.2. Zmiany mikroklimatyczne pomieszczeń . . . . . . . . . . . . . . 97
5.3. Zespół przewlekłego zmęczenia . . . . . . . . . . . . . . . . 98
5.4. Zespół długu czasowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6. Bioklimatologia i biometeorologia- zbigniez~ ,~ethon . . . 101
6.1. Ogólna charakterystyka bioklimatu . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.2. Podstawy biometeorologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
6.3. Bioklimat i warunki pogodowe w Polsce . . . . . . . . . . . . . 104
6.4. Bioklimat obszarów zurbanizowanych . . . . . . . . . . . . . . 106
6.5. Globalne zmiany klimatu (efekt cieplarniany) . . . . . . . . . . . . 107
6.6. Klimatoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
6.7. Aerozol biologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.8. Patologia bioklimatyczna i biometeorologiczna . . . . . . . . . . . I10
7. Podstawy higieny i zachowania zdrowia człowieka
w klimacie tropikalnym - Roman Lutyński . . . . . . . . 115 7.1. Warunki klimatyczne i skutki zdrowotne . . . . . . . . . . . . . 115 7.2. Kwalifikacje zdrowotne kandydatów do pobytu w krajach o klimacie tropikal
8
nym, szczepienia ochronne, kontrola stanu zdrowia w czasie pobytu i po powrocie z tropiku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Sanitarne warunki środowiskowe tropiku, zasady higieny bytowania, pracy
i wypoczynku osób przyjezdnych . . . . . . . . . . . . . . . . 118 -.-i. Higiena żywności i żywienia podczas pobytu w strefie klimatu tropikalnego . 120 Zakaźne oraz inwazyjne choroby tropikalne i zapobieganie im . . . . . . 124
8. Żywność, żywienie, odżywianie - Henryk Rafalski . . . . . 129
~.1. . Kryteria wyboru poźywienia . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
~.I.1. Zmysłowe rozpoznanie składników pożywienia . . . . . . . . . . . 130
8.1.2. Ośrodki kontroli i regulacji zapotrzebowania i zaspokojenia żywienio-
wego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
8.1.3. Doznania pokarmowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
8.2. Rytmy zapotrzebowania i pokrycia żywieniowego . . . . . . . . . . 134
8.3. Normy - standardy żywienia, wyżywienia i stanu odżywienia . . . . . . 135
8.4. Charakterystyka produktów spożywczych . . . . . . . . . . . . . 138
8.5. Biologiczna wartość odżywcza pożywienia . . . . . . . . . . . . . 140
8.6. Składniki odżywcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
8.6.1. Żywieniowe znaczenie białek . . . . . . . . . . . . . . . . . ...
benuman