Pierwszy rozdział “Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne”.pdf

ROZDZIAŁ I

PRAWNY CHARAKTER

NIEPRAWIDŁOWEGO DEPOZYTU PIENIĘŻNEGO 1

1. Podstawowe definicje: kontrakty

pożyczki (mutuum) i użyczenia (commodatum)

a kontrakt przechowania

Według słownika oksfordzkiego pożyczka to „rzecz pożyczona, w szcze-

gólności pożyczona na określony czas kwota pieniędzy, którą należy zwró-

cić w pieniądzach lub ekwiwalencie pieniężnym, najczęściej z odsetka-

mi” 2 . Zazwyczaj mamy do czynienia z dwiema umowami: użyczeniem , gdy

biorącemu udostępnia się rzecz, którą jest zobowiązany zwrócić po skorzy-

staniu z niej, i z pożyczką , gdy własność rzeczy jest przenoszona na pożycz-

kobiorcę. W drugim przypadku przekazany przedmiot ma zostać zużyty,

a pożyczkobiorca jest zobowiązany do zwrotu rzeczy w ilości i jakości, jaką

miały rzeczy początkowo otrzymane 3 .

Kontrakt commodatum

Użyczenie (łac. commodatum ) oznacza kontrakt realny w dobrej wierze,

na mocy którego jedna osoba – użyczający – przekazuje innej – biorącemu

albo komodatariuszowi – za darmo rzecz, która musi być zwrócona w ozna-

czonym czasie właścicielowi, tj. ta sama rzecz, która była użyczona, musi

być zwrócona 4 . Kontrakt jest nazywany realnym, ponieważ jego prawne

zawarcie następuje w momencie wręczenia rzeczy. Przykładem może być

1 Autor w swoich nawiązaniach do obowiązujących współcześnie norm prawnych

powołuje w zasadzie prawo hiszpańskie, o ile sam nie wskazuje odmiennie [przyp. red.].

2 The Shorter Oxford English Dictionary , 3rd ed. (Oxford: Oxford University Press,

1973), vol. 1, s. 1227 [analogiczna deﬁ nicja w Słowniku języka polskiego (opr. L. Drabik,

A. Kubiak-Sokół, E. Sobol, L. Wiśniakowska, PWN, Warszawa 2008): „danie komuś

albo wzięcie od kogoś pieniędzy lub jakichś rzeczy na pewien czas z zastrzeżeniem

zwrotu w określonym terminie” – uw. red.].

3 Manuel Albaladejo, Derecho civil II, Derecho de obligaciones , vol. 2: Los contratos en

particular y las obligaciones no contractuales (Barcelona: Librería Bosch, 1975), s. 304.

4 Juan Iglesias, Derecho romano: Instituciones de derecho privado , 6th rev. updated ed.

(Barcelona: Ediciones Ariel, 1972), s. 408–409.

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDŁOWEGO DEPOZYTU PIENIĘŻNEGO

udostępnienie samochodu przyjacielowi, który chce pojechać na wyciecz-

kę. W tej sytuacji jasne jest, że użyczający pozostaje nadal właścicielem

samochodu, a przyjmujący w użyczenie jest uprawniony do używania sa-

mochodu zgodnie z jego przeznaczeniem i oddania go w ustalonym ter-

minie (kiedy wróci z podróży). Przyjaciel jest zobowiązany do pozostania

w posiadaniu rzeczy (samochodu), odpowiedniego jej użytkowania (prze-

strzegania przepisów ruchu drogowego i dbania o samochód jak o własny)

oraz oddania rzeczy w momencie, kiedy commodatum wygaśnie (podróż

się skończy).

Kontrakt mutuum

Chociaż kontrakt commodatum ma duże znaczenie praktyczne, to

większe znaczenie ekonomiczne ma pożyczanie rzeczy zamiennych ( okre-

ślonych co do gatunku ) 5 , przeznaczonych do konsumpcji, takich jak ropa,

zboże, a przede wszystkim pieniądze. Tego rodzaju kontrakt nazywano

mutuum. Polega on na tym, że jedna osoba pożycza drugiej określoną

ilość dóbr jednego gatunku na określony czas. Po upływie tego czasu

pożyczkobiorca jest zobowiązany do oddania takiej samej ilości dóbr

o identycznej jakości (łac. tantundem ). Typowym przykładem takiego

kontraktu jest pożyczka pieniężna, gdyż pieniądz to kwintesencja rzeczy

zamiennej. W kontrakcie takim następuje przekazanie przez jedną oso-

bę określonej liczby jednostek pieniężnych innej osobie; pożyczkodawca

przekazuje pożyczkobiorcy własność i dostępność tych pieniędzy. Pożycz-

kobiorca może używać tych pieniędzy jak swojej własności, zobowiązaw-

szy się, że po upływie określonego terminu odda tę samą ich ilość. Pożycz-

ka mutuum dotyczy rzeczy zamiennych, toteż polega na wymianie „dóbr

teraźniejszych” w zamian za „dobra przyszłe” . A zatem w odróżnieniu od

kontraktu commodatum w wypadku kontraktu mutuum pobieranie odse-

tek jest czymś normalnym. Ludzie są skłonni pożyczyć pewną ilość dóbr

zamiennych, jeśli w przyszłości, po upływie określonego terminu, mogą

otrzymać ich większą ilość (zjawisko to nosi nazwę preferencji czasowej).

Różnicę między liczbą jednostek pożyczonych a liczbą jednostek zwraca-

nych przez pożyczkobiorcę po upływie ustalonego terminu, nazywa się

odsetkami. Podsumujmy: w przypadku mutuum pożyczkodawca zobo-

wiązuje się do przekazania określonych umową rzeczy, a pożyczkobiorca

zobowiązuje się do oddania ich po upływie określonego czasu. Oprócz

tego zobowiązuje się także do zapłaty odsetek, o ile tak stanowi umowa

5 Do dóbr zamiennych ( określonych co do gatunku ) należą takie, które można ła-

two zastąpić innymi egzemplarzami tego samego gatunku. Innymi słowy, są to rzeczy,

których nie traktuje się jako odrębnych obiektów, lecz uwzględnia się jedynie ich ilość,

wagę bądź rozmiar. Rzymianie mówili, że zamienne są te rzeczy, quae in genere suo

functionem in solutione recipiunt , czyli rzeczy quae pondere numero mensurave constant .

Dobra konsumpcyjne są często zamienne.

Podstawowe deﬁ nicje...

(czyli w większości wypadków). Zasadniczym zobowiązaniem, jakie po-

ciąga za sobą kontrakt mutuum, czyli pożyczka dobra zamiennego, jest

zwrot tej samej liczby jednostek dóbr tego samego rodzaju i jakości co

dobra pożyczone, nawet jeśli ich cena uległa zmianie. Pożyczkobiorca zo-

bowiązuje się do oddania tantundem w określonym terminie, więc cza-

sowo korzysta z tego, że jest właścicielem i z pełnej dostępności rzeczy.

Należy dodać, że ustalenie terminu jest cechą charakterystyczną kontrak-

tu mutuum, gdyż wyznacza okres, w którym pożyczkobiorca korzysta

z dostępności i własności rzeczy, a także dzień, kiedy musi on zwrócić

tantundem . Ustalenie – explicite bądź implicite – terminu jest koniecznym

warunkiem zawarcia kontraktu mutuum.

Kontrakt przechowania (depozytowy)

Podczas gdy pożyczka (mutuum) oraz użyczenie (commodatum) wy-

magają przekazania rzeczy, kontrakt przechowania opiera się na założe-

niu, że nie zostanie przekazana własność rzeczy . Kontrakt depozytu (łac.

depositum ) jest umową zawieraną w dobrej wierze, na mocy której depo-

nent przekazuje depozytariuszowi rzecz ruchomą, by ją chronił i zwrócił

wtedy, gdy deponent o to poprosi. Depozyt jest zawsze prowadzony w in-

teresie deponenta [w odróżnieniu od pożyczki, która, jak mówi prawo

rzymskie, jest „w interesie” pożyczkobiorcy – przyp. tłum.]. Zasadniczym

celem umowy jest bezpieczne przechowanie , czyli chronienie dobra, dla-

tego podczas trwania kontraktu rzecz powinna być dostępna dla depo-

nenta w każdym momencie . Poza dostarczeniem dobra deponent jest zo-

bowiązany do pokrycia kosztów przechowania (jeśli tak zostało ustalone

w umowie; jeśli nie, wtedy przechowanie jest bezpłatne). Z kolei depo-

zytariusz jest zobowiązany strzeżenia rzeczy z najwyższą starannością,

na wzór dobrego ojca rodziny, i zwrócenia jej natychmiast , gdy deponent

o to poprosi. W wypadku pożyczki – jak wiemy – władanie rzeczą jest

przekazane na określony czas. Przedmiot przechowania jest dostępny dla

deponującego przez cały czas trwania umowy, która wygasa, skoro tylko

zażąda on zwrotu.

Depozyt dóbr określonych co do gatunku

(kontrakt depozytu „nieprawidłowego”)

Często zdarza się, że w depozyt oddaje się nie oznaczone co do tożsamo-

ści rzeczy (takie jak obraz, klejnot czy zapieczętowana skrzynia wypełniona

monetami), lecz rzeczy zamienne (takie jak baryłki ropy, metry sześcienne

gazu, buszle ziarna, tysiące dolarów). Depozyt dóbr zamiennych (określo-

nych co do gatunku) jest również depozytem, o ile zachowana jest zasada,

że deponent ma pełen dostęp do zdeponowanych dóbr, a depozytariusz

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDŁOWEGO DEPOZYTU PIENIĘŻNEGO

ma obowiązek starannego strzeżenia i chronienia owych dóbr. Jedyną róż-

nicą między depozytem dóbr zamiennych a depozytem regularnym, czyli

depozytem rzeczy indywidualnie oznaczonych, jest to, że dobra określone

co do gatunku – w przeciwieństwie do dóbr określonych co do tożsamości

– zostają zmieszane z dobrami identycznego gatunku (na przykład w ma-

gazynie zboża, zbiorniku ropy naftowej albo sejﬁ e bankiera). Nie da się

odróżnić poszczególnych jednostek dóbr określonych co do gatunku, toteż

uważa się, że w wypadku depozytu dóbr zamiennych ich „własność” zo-

staje przeniesiona na depozytariusza. Kiedy deponent przychodzi odebrać

swój depozyt, to oczekuje – zgodnie z logiką – zwrotu ekwiwalentu jakości

i ilości dobra, które zdeponował. Nie otrzyma tych jednostek dobra, które

zdeponował, gdyż charakter dóbr zamiennych uniemożliwia ich indywidu-

alne wyodrębnienie (zostają zmieszane z innymi jednostkami tego same-

go dobra przechowywanego w magazynie). Depozyt dóbr określonych co

do gatunku, którego cechy charakterystyczne pokrywają się w większości

z kontraktem przechowania, nazywa się „depozytem nieprawidłowym” 6 ,

a wyróżnia go jedna szczególna cecha (w przypadku depozytu prawidłowe-

go, czyli depozytu dobra określonego co do tożsamości, prawo własności

nie zostaje przekazane, lecz deponent nadal posiada dobro; w przypadku

deponowania dóbr określonych co do gatunku może się wydawać, że wła-

sność zostaje przekazana depozytariuszowi). Musimy jednak podkreślić, że

istota kontraktu depozytowego pozostaje niezmieniona i że depozyt niepra-

widłowy ma nadal charakter depozytu: zobowiązania do przechowywania

i ochrony . W przypadku depozytu nieprawidłowego dobro z założenia jest

natychmiast osiągalne w interesie deponenta, który w każdej chwili może

udać się do magazynu zboża, ropy albo sejfu w banku i podjąć ekwiwa-

lent tego, co pierwotnie zdeponował. Wydane dobra będą identyczne pod

względem jakościowym i ilościowym z tymi, które zostały zdeponowane,

a więc, jak mówili Rzymianie, będą tantundem iusdem generis, qualitatis et

bonetatis .

6 Mój student César Martínez Meseguer przekonał mnie, że innym właściwym roz-

wiązaniem problemu byłoby uznanie, iż w przypadku depozytu nieprawidłowego nie

występuje tak naprawdę przekazanie własności, a samo pojęcie własności odnosi się do

abstrakcyjnie pojmowanego tantundem lub ilości dóbr zdeponowanych, pozostających

w zasięgu deponenta. Takie rozwiązanie zawiera na przykład artykuł 381 hiszpańskie-

go Kodeksu Cywilnego, w którym czytamy, że „każdy właściciel posiada uprawnienia

proporcjonalne do przypadającej na niego części”. Chociaż tradycyjnie depozyt nie-

prawidłowy traktowano inaczej (rzeczywiste przekazanie własności na przedmiotach

materialnych), wydaje się, że bardziej poprawne byłoby zdeﬁ niowanie prawa własności

w abstrakcyjnym ujęciu artykułu 381 kodeksu cywilnego, i stwierdzenie, że taki transfer

w rzeczywistości nie występuje. Podobny pogląd na tę sprawę można odnaleźć w: Luis

Díez-Picazo i Antonio Gullón, Sistema de derecho civil , 6th ed. (Madrid: Editorial Tec-

nos, 1989), vol. 2, s. 469–470.

Społeczna i gospodarcza rola depozytu nieprawidłowego

2. Społeczna i gospodarcza rola

depozytu nieprawidłowego

Depozyty dóbr zamiennych (np. pieniędzy), nazywane również depozy-

tami nieprawidłowymi, odgrywają ważną społecznie rolę, której nie może

odegrać depozyt dóbr określonych co do tożsamości. Bezsensowne i bar-

dzo kosztowne byłoby przechowywanie ropy w osobnych i ponumerowa-

nych kontenerach (tzn. jako nienaruszalne depozyty, których nie można

przekazywać innym) lub np. umieszczanie pieniędzy w opieczętowanych

i indywidualnie oznaczonych pojemnikach. Chociaż te skrajne przypadki

oznaczałyby depozyt prawidłowy, a więc bez przeniesienia własności, to

pociągałyby za sobą rezygnację z obniżenia kosztów i podniesienia efek-

tywności, które uzyskuje się dzięki traktowaniu tych dóbr łącznie 7 . Klient

zaś, nie ponosząc dodatkowych kosztów ani nie tracąc dostępu do dobra,

jest usatysfakcjonowany otrzymaniem na żądanie określonego tantundem

tej samej wartości i ilości, co dobro, które wcześniej zdeponował. Depozyt

nieprawidłowy ma również inne zalety. W przypadku depozytu prawidło-

wego, gdy deponujemy dobra określone co do tożsamości, depozytariusz

nie jest odpowiedzialny za utratę dobra z powodu jakiegoś wypadku albo

działania siły wyższej, podczas gdy w przypadku depozytu nieprawidło-

wego depozytariusz jest odpowiedzialny nawet w razie wypadków i dzia-

łania siły wyższej. Wobec tego oprócz standardowej zalety deponowania,

jaką jest dostępność i ochrona dobra, depozyt nieprawidłowy spełnia także

funkcję ubezpieczenia od nieprzewidzianych zdarzeń 8 .

Podstawowa cecha pieniężnego depozytu nieprawidłowego

W przypadku depozytu nieprawidłowego zobowiązanie do chronienia

dobra i dbania o nie (właściwe dla każdego rodzaju depozytu) przybiera

formę zobowiązania do zachowania pełnej dostępności tantundem na ko-

rzyść deponenta. Innymi słowy, depozyt prawidłowy polega na nieustan-

nym strzeżeniu konkretnych dóbr in individuo , w przypadku zaś depozytu

dóbr zamiennych nieustannie strzeżone, pilnowane i dostępne w każdej

chwili musi być tantundem , tj. ilościowy i jakościowy ekwiwalent dobra,

7 W przypadku pieniężnego depozytu nieprawidłowego banki oferują usługi kaso-

we, co jest dodatkowym udogodnieniem.

8 Jak słusznie zauważa Pasquale Coppa-Zuccari „w odróżnieniu od depozytu pra-

widłowego, depozyt nieprawidłowy gwarantuje zwrot tantundem w tym samym ro-

dzaju i identycznej jakości, zawsze i bez wyjątku. (...) Deponent nieprawidłowy ma

gwarancję zwrotu depozytu nawet w razie wypadku losowego, podczas gdy deponent

prawidłowy nie ma takiej gwarancji; deponent nieprawidłowy znajduje się w sytuacji

ekonomicznie o wiele lepszej, niż gdyby był ubezpieczony” [tłum. WS-P] (zob. Pasquale

Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare , Modena: Biblioteca dell’Archivio Giuridico Filip-

po Seraﬁ ni, 1901, vol. 6, s. 109–110).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: