SEMANTYKA ZWIĄZKÓW
FRAZEOLOGICZNYCH
Strukturalizm, który dominował w latach 50-tych, mocno ograniczał badania semantyki związków frazeologicznych. Podstawowe ograniczenia metodologii strukturalistycznej w zakresie analizy semantyki frazeologicznej:
1. Ścisłe rozgraniczenie wiedzy językowej i pozajęzykowej, pragmatycznej, encyklopedycznej. Strukturalizm traktował język jako abstrakcyjny system.
2. Rodzielenie badań synchronicznych i diachronicznych. Opis frazeologizmów musi być prowadzony z perspektywy diachronicznej (w synchronii większość frazeologizmów to zleksykalizowane związki o znaczeniu całościowym i nic więcej).
3. Ignorowanie przez strukturalizm metafory jako narzędzia poznania świata i zwerbalizowania, ujęzykowienia go. Dla strukturalizmu metafora była jednostkową dewiacją, pojawiającą się tylko w stylu artystycznym
W pracach Skorupki pojawia się przy okazji klasyfikacji frazeologizmów. Jedna z klasyfikacji oparta jest na kryterium semantycznym (genetycznym) i uwzględnia stopień zleksykalizowania konstrukcji językowej.
Drugi wątek rozważań Skorupki, gdzie pojawiają się kwestie semantyczne, to problem doboru frazeologicznego wyrazów. Skorupka zaznacza, że możemy o nim mówić tylko w przypadku związków luźnych i łączliwych; one dopuszczają, mniej lub bardziej ograniczoną, wymienność komponentów w obrębie danego połączenia – natomiast związki stałe są skostniałe w stałej formie, odtwarzamy je z pamięci i nie dobieramy ich komponentów przy każdym użyciu. Kryterium poprawnego doboru jest leksykalizacja. Np. związek odgłosy wystąpienia 'reperkusje czyjejś wypowiedzi' to związek bardzo słabo zleksykalizowany; żywo łączy się z czasownikiem stąpać (dając przy tym odgłosy). W połączeniu z rzeczownikiem odgłos ta konstrukcja jest dwuznaczna ('reperkusje' / 'kroki, tupanie').
Skorupka analizował poprawność frazeologizmów, sprawdzając sensowność doboru wyrazów – np. pokój przechodni czy pokój przejściowy?
Strukturalizm pozwolił powiedzieć, że właściwie frazeologizmy są mniej lub bardziej semantycznie nieregularne. Skorupka nigdy w sposób skrajny nie sformułował tezy, że komponenty frazeologizmu uległy desemantyzacji; strukturalizm jednak taką tezę sformułował (a raczej: milcząco zakładał). Bardzo ostro tę tezę wypowiedział Maciej Grochowski, który stwierdził, że komponenty związku frazeologicznego to elementy zdesemantyzowane i zdegramatyzowane, czyli całkowicie pozbawione cech wyrazów.
PREKOGNITYWISTYCZNE I KOGNITYWISTYCZNE spojrzenie na semantykę związków frazeologicznych
Prekognitywistyka – np. Antoni Krasnowolski.
1. Frazeologizmy charakteryzują się semantyczną nieregularnością (teza strukturalistów okazała się słuszna).
2. Ta nieregularność nie oznacza, że komponenty frazeologizmów utraciły całkowicie status wyrazów, właściwości gramatyczne i semantyczne. Nie oznacza też, że frazeologizmy nie mają motywacji semantycznej. Frazeologizmy “pamiętają” o swoich znaczeniach kodowych, dosłownych, dzięki czemu możliwa jest dwuplanowość semantyczna, aktualizowana w różnych tekstach polszczyzny, np. we fraszce: “Gdy kat na głowę pętlę zakłada, “Głowa do góry!” ofierze powiada”:
➔ znaczenie realne (metaforyczne, idiomatyczne, frazeologiczne), rejestrowane w słownikach (tylko Chlebda notuje niekiedy oba);
➔ znaczenie dosłowne (kodowe), wynikające z sumy znaczeń komponentów.
➔ Dwuplanowością semantyczną nie charakteryzują się te frazeologizmy, które zawierają komponenty izolowane, osobliwości, wszelkiego rodzaju archaizmy (semantyczne, leksykalne itp.), np. iść na udry, iść w sukurs.
Motywacja semantyczna frazeologizmu to relacja między znaczeniem dosłownym a realnym. Według Lewickiego motywacja większości frazeologizmów ma charakter metaforyczny (wyważać otwarte drzwi → 'robić coś bez sensu' – relacja podobieństwa) lub metonimiczny (otwierać usta → 'zacząć mówić'; zamknąć oczy → 'umrzeć'. Jedna z czynności towarzyszących śmierci zaczyna ją oznaczać – relacja styczności między frazeologizmem a desygnatem). Nieliczne są motywowane żartem, względami brzmieniowymi (hokus-pokus, hocki-klocki) itp.
KONCEPCJA POSZERZONEGO ZNACZENIA jako próba pokazania udziału semantycznego komponentu związku w formowaniu znaczenia całości związku
W koncepcji poszerzonego znaczenia zakłada się, że w strukturze semantycznej jednostki można wyróżnić trzy typy składników:
1. Dominanta semantyczna (archisem, składnik nadrzędny), wpisujący jednostkę do jakiejś grupy rzeczowej (np. krzesło 'coś do siedzenia').
2. Semy dyferencjalne, nazywające istotne cechy przedmiotów, pozwalające odróżniać przedmioty między sobą w obrębie danej grupy rzeczowej.
3. Semy potencjalne:
➔ obiektywnie istniejące cechy przedmiotów (nieistotne z perspektywy odróżniania przedmiotów);
➔ cechy kojarzone powszechnie z przedmiotami, utrwalone społecznie w postaci konotacji (np. jaskółka jako zwiastun wiosny);
➔ cechy przedmiotów indywidualnie kojarzone z przedmiotami przez pojedynczych użytkowników języka.
Frazeologowie zauważyli, że bardzo duży wpływ na formowanie się znaczeń frazeologizmów mają semy potencjalne, np. wiatr to 'poziomy ruch powietrza' – frazeologizmy szybki jak wiatr, wolny jak wiatr są motywowane cechami konotowanymi z wiatrem, a nie tymi, które budują jego kodowe znaczenie.
Istotna jest też pozajęzykowa wiedza – gdyby nie znajomość diachronii, odczytanie motywacji, związki błędny rycerz, od deski do deski byłyby zupełnie nieprzejrzyste.
aniona