P. Łaguna, Ironia.pdf

Piotr taguno

IRONIA JAKO POSTAWA I JAK:O WYRAZ

(z zagadnień teoretycznych ironii)

Wydawnictwo Literackie

K(ok6w-Wroclaw

Literackie, Kraków-Wrocław

19&4

Uczucie zwiedza bez ironii

Szlaki b i t e cudzym c i e r p i e n i e m,

Lecz kto był p i e r we j tam, wie o niej,

Le jest - kon[ecznym bytu cieniem.

(C. K. Norwid Ironia)

--------~~----~~----_I~----------~-----

"Ironia - to mistyka negatywna epoki bez

Boga, (...) to rezygnacja z prób podjęcia cze-

goś więcej niż prosty fakt dzlalalności, to nie-

zachwiane i wyrażalne wylącznie w konkret-

nym akcie formotwórczym przekonanie, iż włc-

śnie poprzez tę rezygnację I niemożność wie-

dzy transcendentalnej osiąga się naprawdę.

postrzega i ogarnia rzeczywistość ostateczną,

prawdziwą substancję, która jest Bogiem nie

istniejącym i obecnym."

(G. Lukćcs Teoria powieści)

ISBN 83-08-011'91-8

PRÓBA DEFINICJI

;:w/"Dl-et< e

Pierwotne pojęcie/ironii i jego ewolucja

Amerykoń,ki- Di7'ina.y of Wodd Literary Tetms podoje,

iż ironi ,~rwotnie stosowclo się do mowy i zacho-

wania typu postaci z wczesnej komedii greckiej, eirona.

Był on naturalnym antggonistq innego rodzaju boha-

tera, chełpliwego alozona, który usiłował osiągać swe

cele podstępem ~z wyolbrzymienie, Natomiast eiron

regularnie triumfował nad onieśmielającym alozonem

swoją po~łowością, wprawą w symulowaniu wiedzy

i możliwoś{,{by his ingenuity, his skill in dessemb/ing

his know/edge and his powers)" "

Dla Arystofanesa, który w Chmuraćh wykpiwa dzlo-

łclność Sokratesa i sofłstów, ~'U J9 po prostu..:...Lam--i...;

:c:::::-"",=ca:,Późniejszy od komediopisarza Teofrast pisze o ~ ,.;>~~

stawie ironisty, iż jest ona "udawaniem niższości w czy- , 'C;,

~ ec -;-

acn", zaś sam ',J;on.Ls.tto _C!ł~iek _tający

- '/

.;~

_swoją niechęć' do innych-'udzi_w 'en o~

ości, a_wię.c

.;'

Wybitnie pejoratywny odcień znaczeniowy określę- '-'

~b~-;i~~_

---,

. nia wynikał z ncstowlenlo filozoficzno-estetycznego Gre- Ja;:;.

ków, dla których każde wykroczenie przeciw uprcqnione]

harmonii treści i formy (a tokiewlcśnle !wykroczenie fun-

,1-,-

duje konstrukcję wypowiedzi ironicznej) stanowiło przy-

kry dysonans 3,

=Klqsyczno retoryko doceniło ·ednak_s_okrg..tczną

tami, z nieodłączną 'rozbieżnością intencji bohatera i je-

go czynów - epos 'H r er zapowiada bezpośrednio

tragedię Sofoklesowskq.. z~ . .tr.0I'lGt iczna wspólna

jest bowiem Iliadzie i Królowi Edypowi, choe w pierw-:

szym przypadku mamy do czynienia ze Ś!W'iatemprzedsta-

wionym przez medium poetyckie - narratora. a w dru-

gim - z bezpośrednio ukazaną rzeczywistościq drama-

tu. Tę ironię określić możemy [oko jeden kierunek ewo-

, lucji,' żywy do dzisiaj. kontynuowany w m~zowskiej po-

s!9~i u Szekspiro, Słowockleqo czy Norwi~ .'

..ft. f?r~ga tendencjo to techniko eironowska i metodo

sokratyczna.' .

\ -- G.W_ Icloqoch Platońskich Sokrates przyjmował rolę

eirog.a.. .o cel- otoków swych obierając sofistów i ich

-pewn-;;ść, ; jaką głosili oni swoje poglądy. ,z punktu wi-

dzenia logiki metoda Sokratesa stanowiło elenktyczne

"reductip ad cbsurdum" . .No tym etapie poznania cho- .

dzlłó o uświaclomienie dro ą ironicznej demaskacji •.wie- .•.,.-

·gte!·e·s-5""a· o ecal ironiczny sposób wyra-

żania się jako~asciWszy dla człowieka dobrze wycho-

wanego niż błazeństwo. Bez ujemnego zabarwienia wy-

rażał się o Sokretesie -M. T. Cicero. W jego Rozpra-

wach akademickich znajdujemy taką oto wzmiankę: "So-

krates pomniejszoł w dyskusjach swą wiedzę po to, by

więcej ośmielić tych. których chciał zbić. W ten sposób,

mówiąc co innego niż myślał. zwykł był chętnie posłu-

giwać się odmianą udowon!o, którą Grecy zwą ELQW'UEva,

. ." 4

co znaczy m;mla .' .

. Ewcolucjo,pojęcia ironii wi~że ~ię ś~iśle. z. jej zosto-

so~ ;zarow~ retoryce Jak) w Innych formach.

czysto JU± literaćki0JMówiĆ o tym będziemy w nqstęp-

nym paragrafie naszej procy,

. . . .

Ewolucjo form ironicznych-

(od Homera' do F, Schlegla) .'

. :--

~'i~iewie_d.zf!..-ost[l~L

iroQii- kierowo! więc fiiozof---;-;na ~~ ~

zewnątrz", przeciw partnerowi dysputy 7.

----iironl~sol<rCitYc;,a utig~ła -;, -kanonie retorykiJ.kla-

syczner d~lszej ewo ucjf~Oto -bo,wiem, zaon-cywuj qc głów- 1'.-

~; ;Y~n~czniki swojej struktury jako wypowiedzi, stała ;;,- '"

się chwytem odniesionym bezpośrednio do zjawisk i po- -

Pomimo różnic i istnienia wielu .odmlon ewolucyjnych

. onolizo modelu -funkcjonalnego charokterów komedio-

~h-{e.i.tQD.Q... i alalOna) ",wykazuje. JW)'raźnq z ieżność

. ~ogFe.c~jJeGhnj i eironows iej z zls'j"ejsz~-~

zumieniem i.ronii 5. Komedia starożytna-nie jest zresztą

najstars~ym aokumentem ironicznej świadomości czło-

wieko k,ręgu śródzlernnomorskleqo. Wbrew pozoro~:~ ••.

nia - choć nie uświadomiono teoretycznie, o później

~świadomiona na niskim poziomie -j,ako_p.o.st.o..w.a.J.d.a.rn.c,y-

i obłudnika- pojawiło się w do'rzałe' for~ już w Il~

-ozie omera. Dotyczyło pozycji narratora, który "patrzy

naswiat i ludzi z wyższego stanowisko", co "mu pozwala

tom; gdzie zwykli ludzie Iwidzą tylko szczeqółv, dostrze-

gać wyższą colo śC"o,. Ile względu no ironiczne ujmowa-

nie losów ludzkiC~ wszystkimi ich zaskakującymi zvao-

m ia tlile]

-?-

,s:a-clW-o"b'..rJII5Jt"' 'J._e.'.

wypowieazi. Nie

vło już więc rnoskq -nckłcdcnq przez ironistę wobec r

, partnera, ole pełnić miało funkcję płaszczyzny wyższego

porozumienia mowcy I oao-i~ćf.-MóYlca-nie miał ria celu

'~Yilc słuch'acza i wykO;-zystać przeciw niemu wynikłej

stąd przewagi. lecz żądał aktywnego współudziałusłu-

chającego, tak by w subtelnej grze ironicznej p_o!rafił

on wychwycić colq semuntycznq ruchłlwość zawartą

w tkance zlronlzowcnę] wypowiedzi::;>Intencjonalnie po-

krywo się to z uwagami cytowanego tli poprzednio Teo-

frasta, który 300 lot p.n.e. rodził. oby "mó'wca nie wy-

0-A+ę-:::-Ary's

. /&i

pewiadał wszystkiego., co. jest de pewiedzenia, lecz dzle-

11ł się zadaniem ze słuchaczem:--aoy-pedsuwał

---- .- - -~.-

zdo,byda niezcłeżnoścl, wyrozem P09~'r9Y dla prostaków,

co. - jak-mawiał pceta •... mOTQ~J"ak,- za tak,~~

n~e" be:,. świ9-tłccienia". - -~ IC)" i: ,

idać, cheć neweżtna irenia kerzeniami swy-

lni-tk.wj./G-głę,bokc_w_tr..<;Ld1_C.jL

mu my.-

śli, które tamten sam wysnuje" 8. -

Z tego. postulotu wynika - w zcstosowcniu de lro-

_ nii - te, co. zestanie uznane za !ljeedł .c.zn.-,w.e-atrybut: .

~..Lpeczucie wyższeści 'oraz pewnej intelek~u~I~~j.~Qlidar.:_

"'7;:r()ści pedmietu iromZugcego z !y'ffii tylKo., którzy. petrafią--

'917/ dotrzeć de sedna zr cznre zamaskewanej myś i.

r- ----Qweżytne teorie ironii przejęły i -wy'Kerzystały

Inspiracje starói'ytnych. Ironia tragiczna powróci w epo-

1!(l)?IO ce remantyzmu, choć w zmienione] postcel (szerzej e tym

/LfJIA)h w rozdzicle p.eświęcąnym t~jże), lronlo s~.kratyc~na .na-

. j tornicst ulegnie przetworzeniu w koncepcjach Friedricha

Schlegla, Ludwiga Tiecka czy Nevalisa. Wprawdzie nie

będzie ono już sklerowono przeciw rezmQwcy (jck w dia-

legach Plotono), ale jej Istoto. te; co. wiąże ją z drornc-

tem póznenie. z formułą "scie me nihil sctte" ,- zceho-

wa się w pełni jako. śwlcdomość wiecznego. nienasyce- (

nlo peznawczege człowleko, nlernoźnoścl zdobycie wie-

dzy obsolutne], egarniającej obszor ludzkiego. bytu z

wszystkimi jego. sprzeczneściami, konfllktornl- i nlewlo-

. . ~. __ ._--

. _1.ę!pJ9 §ię_o.d~w.2!eł'6w;--czerpaćz nich te tylko, co. pozo-

stało. żywctne i rnoqło służyć ncwym celem. Dzięki temu

zarówno. Homer czy Sofokles, jak Sokrates stali się inspl-

rateramizupełnie nowych [okośclowo zjawisk i w .ewe- •

lucji ironizmu mają trwałe miejsce.

. Ten krótki przegląd realizacji pestawy ironicznej,

do. którego. pcwracać bedzlemywlelokrotnle dla blifszych

wyjaśnień 'w dalszej cześcl pracy, a który, rzecz jasna,

nie wyczerpuje zagadnienia, winien nam jedynie uświa-

dornić. jak różne są fermy wypewiedzi podmiotu lroni-

zujqceqo mimo. kożdorczowo jednakewej struktury tej

wypewiedzi, operujące] _dwiema płaszczyznami znacze-

niowym].

..a,r.I.ty.czn.eJ,_~fil.2. unieza-

ł ,

. P' ( ~p III ) VfJh'7f4i1't'"trf eJ

.z: klcsvćznq - pisze e irorru. remantycznej Artur

Sandauer - łączy ją' te, że oble pc stawy są sprzeczne,

rcparte na kcnflikcie między pozorem ~ ~r~wdą f··)·

L---Tam - chodziło jednak c walkę z przeciwnikiem; tu -

prowcdzlrńy .rczgrywkę z nledoskonclośclq własnej natu-

Iy. ~ia....,J:o.manqC~Jest więc skierowana ~c we-

wnątrz, jest włcśclwie cutolronlq. Sokrotes podkręśle swą

niźszość, choć właściwie jest wyższy cd przeciwnika. Tu-.

taj - jeden i ten sam człc~ Jest równocześnie i niższy,

i wyższy cd ~arnege siebi;' 9[ .

:Zresztą nawet jako. ~~ka nakładana wobec nai-

wnego., prymitywnego. słuchcezo nie straciła Ironie swe-

jej oktuclnośclv Posłuplwcł się nią Norwid, dla którego.

Wieloznaczność pojęcia

Definicja

'-i'f0..ni.lmu.-E,gkt.-!tan

dodatkowo skompllkowc] wszelkie próby uściślenia po-

[eclc. Obok estetyków, psvcholoqów i teoretvków lite-

ratury zabierali głcs poeci, dramaturdzy i pisarze. Ich

definicje stancwiły berdzlej wyrt;JZsubiektywnego. odczu-

da rzeczywlstoścl niż dqźerrio do. sorecyzowońlo umyka-

jqceqo jednoznocznym formułom zja,wiska. Wprowadzały

też tym iW'ięk!izyzomet poprzez poetycki częste silnie zrne-

_ toforyzowcny cherekter.

Niemniej wydaje się, iż przyjąć możne bez zastrze-

erackl'C"l1Qi'z'e"j.Q.w.o

--------- -..---

była obrouq przed solonowym kenwenansem, sposobem

demymT.\

Świodorność tecretyczna ironii !wykształciła się zcscdnl-

'--~l5azlell

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: