faraon.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

BOLESŁAW PRUS

Faraon

TOM I

W północno-wschodnim kącie Ayki leży Egipt, ojczyzna najstarszej cywilizacji w świe-

cie. Przed trzema, czterema, a nawet pięcioma tysiącami lat, kiedy w środkowej Europie

oǳiani w surowe skóry barbarzyńcy kryli się po jaskiniach, Egipt — już posiadał wyso-

ką organizację społeczną, rolnictwo, rzemiosła i literaturę. Nade wszystko zaś wykonywał

olbrzymie prace inżynierskie i wznosił kolosalne budowle, których szczątki buǳą poǳiw

w technikach nowożytnych.

Egipt — jest to żyzny wąwóz mięǳy pustynią Libĳską i Arabską. Głębokość jego

wynosi kilkaset metrów, długość sto trzyǳieści mil, średnia szerokość zaledwo milę. Od

zachodu — łagodne, ale nagie wzgórza libĳskie, od wschodu strome i popękane skały

arabskie są ścianami tego korytarza, którego dnem płynie rzeka — Nil.

Z biegiem rzeki, na północ, ściany wąwozu zniżają się, a w odległości dwuǳiestu

pięciu mil od Morza Śróǳiemnego nagle rozchoǳą się, i Nil, zamiast płynąć ciasnym

korytarzem, rozlewa się kilkoma ramionami po obszernej równinie mającej kształt trój-

kąta. Trójkąt ten, zwany Deltą Nilową, ma za podstawę brzeg Morza Śróǳiemnego, zaś

u wierzchołka, przy wyjściu rzeki z wąwozu, miasto Kair tuǳież gruzy przedwiekowej

stolicy, Memﬁsu.

Gdyby kto mógł wznieść się o dwaǳieścia mil w górę i stamtąd spojrzeć na Egipt,

zobaczyłby ǳiwną formę kraju i osobliwe zmiany jego koloru. Z tej wysokości, na tle

białych i pomarańczowych piasków, Egipt wyglądałby jak wąż, który w energicznych

skrętach posuwa się przez pustynię do Morza Śróǳiemnego i — już zanurzył w nim

trójkątną głowę, ozdobioną dwojgiem oczu: lewym — Aleksandrią¹, prawym — Da-

miettą².

Długi ten wąż w paźǳierniku, kiedy Nil zalewa cały Egipt, miałby błękitną barwę

Przemiana, Rzeka

wody. W lutym, kiedy miejsce opadających wód zajmuje wiosenna roślinność, wąż byłby

zielony, z błękitną pręgą wzdłuż ciała i mnóstwem błękitnych żyłek na głowie, z powo-

du kanałów, które przecinają Deltę. W marcu błękitna pręga zwęziłaby się, a ciało węża,

skutkiem dojrzewania zbóż, przybrałoby kolor złoty. Wreszcie w początkach czerwca Ni-

lowa pręga byłaby barǳo cienka, a ciało węża zrobiłoby się szare, jakby przysłonięte krepą

skutkiem suszy i pyłu.

Zasadniczą właściwością klimatu egipskiego jest upał: w styczniu bywa ǳiesięć stopni

ciepła, w sierpniu dwaǳieścia siedem; niekiedy gorąco sięga czterǳiestu siedmiu stopni,

co u nas odpowiada temperaturze rzymskiej łaźni. Nadto — w sąsieǳtwie Morza Śród-

ziemnego, nad Deltą, deszcz pada ledwie ǳiesięć razy na rok, zaś w Górnym Egipcie raz

na ǳiesięć lat.

W tych warunkach Egipt, zamiast kolebką cywilizacji, byłby pustynnym wąwozem,

jakich pełno wśród Sahary, gdyby co roku nie wskrzeszały go wody świętej rzeki Nilu.

Od końca czerwca do końca września Nil przybiera i zalewa prawie cały Egipt; od końca

paźǳiernika do końca maja roku następnego opada i stopniowo odsłania coraz niższe

płaty gruntu. Wody rzeki są tak przesycone mineralnymi i organicznymi szczątkami, że

kolor ich staje się brunatnawym, więc w miarę opadania wód na zalanych gruntach osaǳa

się muł żyzny, który zastępuje najlepsze nawozy. Ten muł i gorący klimat sprawia, że

Egipcjanin, zamknięty mięǳy pustyniami, może mieć trzy zbiory w ciągu roku i około

trzystu ziarn³ z jednego ziarna zasiewu!

Ale Egipt nie jest jednostajną płaszczyzną, lecz krajem falistym; niektóre jego grun-

ta⁴ tylko przez dwa lub trzy miesiące pĳą błogosławione wody, inne nie wiǳą jej przez

cały rok; wylew bowiem nie dosięga pewnych punktów. Niezależnie od tego — traﬁają

się lata małych przyborów, a wówczas część Egiptu nie otrzymuje zapładniającego mułu.

Nareszcie, skutkiem upałów, ziemia prędko wysycha i trzeba ją zlewać jak w doniczkach.

¹ anra — miasto założone przez Aleksandra Wielkiego po podboju Egiptu, położone nad Morzem

Śróǳiemnym, w zachodniej części delty Nilu.

² aa — miasto w zachodniej części delty Nilu, ok.  km na płn. od Kairu.

³ arn — ǳiś raczej: ziaren.

⁴ rna — ǳiś raczej: grunty.

Faraon



Wszystkie te okoliczności sprawiły, że naród zamieszkujący dolinę Nilu musiał al-

bo zginąć, jeżeli był słabym, albo uregulować wody, jeżeli posiadał geniusz. Starożytni

Egipcjanie mieli geniusz, więc stworzyli cywilizację.

Już przed sześcioma tysiącami lat spostrzegli, że Nil przybiera, gdy słońce ukazuje się

pod gwiazdą Syriuszem, a zaczyna opadać, gdy słońce zbliża się do gwiazdozbioru Wagi.

Spostrzeżenia te popchnęły ich do obserwacji astronomicznych i mierzenia czasu.

Aby zachować wodę przez cały rok, wykopali w swoim kraju długą na kilka tysięcy

mil sieć kanałów. Aby zaś ubezpieczyć się od nadmiernych wylewów, wznosili potężne

tamy i kopali zbiorniki, spomięǳy których sztuczne jezioro Moeris⁵ zajmowało trzysta

kilometrów kwadratowych powierzchni, przy dwunastu piętrach głębokości. Nareszcie

wzdłuż Nilu i kanałów pobudowali mnóstwo prostych, ale skutecznych machin hydrau-

licznych, za pomocą których można było czerpać wodę i wylewać ją na pola położone

o jedno lub dwa piętra wyżej. I jeszcze, jako dopełnienie wszystkiego, trzeba było co ro-

ku oczyszczać zamulone kanały, poprawiać tamy i budować wysoko położone drogi dla

wojsk, które w każdej porze musiały odbywać marsze.

Te olbrzymie prace wymagały, obok wiadomości z astronomii, miernictwa, mechani-

Organizm

ki i budownictwa — jeszcze doskonałej organizacji. Czy to umocnienie grobli, czy oczysz-

czenie kanałów musiało być robione i zrobione w pewnym czasie, na wielkiej przestrzeni.

Stąd powstała konieczność utworzenia armii robotniczej, liczącej ǳiesiątki tysięcy głów,

ǳiałającej w oznaczonym celu i pod jednym kierunkiem. Armii, która musiała mieć

mnóstwo małych i wielkich dowódców, mnóstwo odǳiałów wykonywających rozmaite

prace, skierowane do jednolitego rezultatu, armii, która potrzebowała wiele żywności,

środków i sił pomocniczych.

Egipt zdobył się na taką armię pracowników i jej zawǳięcza swoje wiekopomne ǳie-

ła. Zdaje się, że stworzyli ją, a następnie nakreślali jej plany — kapłani, czyli mędrcy

egipscy; rozkazywali zaś królowie, czyli faraonowie. Skutkiem tego naród egipski w cza-

sach wielkości tworzył jakby jedną osobę, w której stan kapłański odegrywał⁶ rolę myśli,

faraon był wolą, lud — ciałem, a posłuszeństwo — cementem.

Tym sposobem sama przyroda Egiptu, domagająca się wielkiej, ciągłej i porządnej ro-

boty, stworzyła szkielet społecznej organizacji tego kraju: lud pracował, faraon kierował,

kapłani układali plany. I jak długo te trzy czynniki dążyły zgodnie do celów wskazanych

przez naturę, tak długo społeczność mogła kwitnąć i dokonywać swoich ǳieł wieczno-

trwałych.

Łagodny i wesoły, a bynajmniej nie wojowniczy lud egipski ǳielił się na dwie kla-

sy: rolników i rzemieślników. Mięǳy rolnikami musieli być jacyś właściciele drobnych

kawałków gruntu, przeważnie jednak byli ǳierżawcy ziem należących do faraona, kapła-

nów i arystokracji. Rzemieślnicy wyrabiający oǳież, sprzęty, naczynia i narzęǳia byli

samoǳielnymi; pracujący zaś przy wielkich budowlach tworzyli jakby armię.

Każda z tych specjalności, a głównie budownictwo wymagało sił pociągowych i mo-

torów: ktoś musiał czerpać po całych dniach wodę z kanałów lub przenosić kamienie z ko-

palń tam, gǳie były potrzebne. Te najcięższe mechaniczne zajęcia, a przede wszystkim

— prace w kamieniołomach, wykonywali przestępcy skazani przez sądy lub schwytani

na wojnie niewolnicy.

Rodowici Egipcjanie mieli barwę skóry mieǳianą⁷, czym chełpili się, garǳąc jed-

nocześnie czarnymi Etiopami, żółtymi Semitami i białymi Europejczykami. Ten kolor

⁵ oro or (gr.) — ǳiś: jezioro Karun, położone w centrum oazy Fajum, ok.  km na płd.-zach. od

Kairu. W starożytności miało powierzchnię kilkakrotnie większą niż obecne  km². Na rozkaz faraonów XII

dynastii przekopano w obniżeniu płaskowyżu libĳskiego kanał łączący naturalne jezioro z Nilem, ǳięki czemu

wykorzystano je jako zbiornik do odprowaǳania niebezpiecznego nadmiaru wód podczas przyborów rzeki.

Powiększenie jeziora, budowa tamy oraz systemu kanałów irygacyjnych zwiększyły tereny uprawne o tysiące

hektarów, tworząc z oazy Fajum jeden z najżyźniejszych rejonów Egiptu.

⁶ ora — ǳiś: odgrywać.

⁷ oo an ar r an — poǳiał na cztery rasy to interpretacja malowideł egip-

skich dokonana pod wpływem teorii rasowych z czasów autora. Na opublikowanej na początku XIX w. rycinie

rekonstruującej esk z grobowca Setiego I przedstawiono białoskórego Libĳczyka (wschód), czarnoskórego

Nubĳczyka (południe), żółtoskórego Syryjczyka (zachód) oraz mieǳianoskórego Egipcjanina jako reprezentu-

jących ludy wszystkich części świata. Współczesne pomiary i badania wykazały, że budową ciała ani genetycznie

starożytni Egipcjanie zasadniczo nie różnili się od współczesnych mieszkańców Egiptu. Mieǳiany odcień skóry

na malowidłach egipskich zapewne wynikał z konwencji.

Faraon



skóry, pozwalający odróżnić swojego od obcego, przyczyniał się do utrzymania narodo-

wej jedności silniej aniżeli religia, którą można przyjąć, albo język, którego można się

wyuczyć.

Z biegiem czasu jednak, kiedy państwowy gmach zaczął pękać, do kraju coraz liczniej

napływały obce pierwiastki. Osłabiały one spójność, rozsaǳały społeczeństwo, a nareszcie

zalały i rozpuściły w sobie pierwotnych mieszkańców kraju.

Faraon rząǳił państwem przy pomocy armii stałej i milicji czy policji tuǳież mnó-

stwa urzędników, z których powoli utworzyła się arystokracja rodowa. Tytularnie był on

prawodawcą, naczelnym woǳem, najbogatszym właścicielem, najwyższym sęǳią, kapła-

nem, a nawet synem bożym i bogiem. Cześć boską odbierał nie tylko od ludu i urzęd-

ników, ale niekiedy sam sobie stawiał ołtarze i przed swymi własnymi wizerunkami palił

kaǳidła.

Obok faraonów, a barǳo często ponad nimi stali kapłani: był to zakon mędrców

kierujący losami kraju.

ǲiś prawie nie można wyobrazić sobie naǳwyczajnej roli, jaką stan kapłański ode-

grywał w Egipcie. Byli oni nauczycielami młodych pokoleń, wróżbitami, a więc dorad-

cami luǳi dorosłych, sęǳiami zmarłych, którym ich wola i wieǳa gwarantowała nie-

śmiertelność. Nie tylko spełniali drobiazgowe obrządki religĳne przy bogach i faraonach,

ale jeszcze leczyli chorych jako lekarze, wpływali na bieg robót publicznych jako inżynie-

rowie tuǳież na politykę jako astrologowie, a nade wszystko — znawcy własnego kraju

i jego sąsiadów.

W historii Egiptu pierwszorzędne znaczenie mają stosunki, jakie istniały mięǳy sta-

Właǳa

nem kapłańskim a faraonami. Najczęściej faraon ulegał kapłanom, składał bogom hojne

oﬁary i wznosił świątynie. Wówczas żył długo, a jego imię i wizerunki, ryte na pomni-

kach, przechoǳiły od pokolenia do pokolenia, pełne chwały. Wielu jednak faraonów

panowało krótko, a niektórych znikały nie tylko czyny, ale nawet nazwiska. Parę razy zaś

traﬁło się, że upadała dynastia, a a ⁸, czapkę faraonów otoczoną wężem, przywǳiewał

kapłan.

Egipt rozwĳał się, dopóki jednolity naród, energiczni królowie i mądrzy kapłani

Upadek, Obcy

współǳiałali sobie⁹ dla pomyślności ogółu. Lecz nadeszła epoka, że lud skutkiem wojen

zmniejszył się liczebnie, w ucisku i zǳierstwie utracił siły, napływ zaś obcych przybyszów

podkopał rasową jedność. A gdy jeszcze w powoǳi azjatyckiego zbytku utonęła energia

faraonów i mądrość kapłanów, i dwie te potęgi rozpoczęły mięǳy sobą walkę o mo-

nopol obǳierania ludu, wówczas Egipt dostał się pod właǳę cuǳoziemców, i światło

cywilizacji przez kilka tysięcy lat płonące nad Nilem — zagasło.

Poniższe opowiadanie odnosi się do XI wieku przed Chrystusem, kiedy upadła dy-

nastia dwuǳiesta, a po synu słońca, wiecznie żyjącym Ramzesie XIII¹⁰, wdarł się na tron

⁸ a — właśc. a , gr. n , nie czapka, lecz wykonana z jednego kawałka materiału, wiązana w cha-

rakterystyczny sposób chusta osłaniająca czoło i całą głowę, z odsłonięciem uszu, zawiązana z tyłu na wysokości

karku, z końcami opadającymi z przodu na ramiona. Kla w złoto-błękitne pasy, z przymocowanym do wzmac-

niającego pasa na czole emblematem kobry, stanowił królewskie nakrycie głowy. Jednym z najbarǳiej znanych

przykładów przedstawienia klau jest Wielki Sﬁnks w Gizie.

⁹ aa o — ǳiś: współǳiałać ze sobą.

¹⁰ aa naa a a o a ar na ron ananror —

według ǳisiejszej wieǳy ostatnim władcą dwuǳiestej dynastii egipskiej był Ramzes XI, panujący w latach

– p.n.e. Wskutek ogólnego rozprężenia i konﬂiktu wewnętrznego w państwie po  latach jego pa-

nowania realną właǳę w południowej części państwa, Górnym Egipcie, przejął Herhor, arcykapłan Amona

w Tebach, zaś w części północnej, Dolnym Egipcie, jej namiestnik Smendes. Ramzes XI sprawował właǳę

już tylko tytularnie. Po jego śmierci wygasła XX dynastia i rozpoczął się Trzeci Okres Przejściowy, a Egipt

faktycznie rozpadł się po raz kolejny na dwie części. Ramzes XI był ostatnim faraonem, który miał spocząć

w Dolinie Królów, jednak miejsca jego pochówku nie odnaleziono. W wyniku błędnych interpretacji w XIX

w. za ostatnich władców XX dynastii egiptoloǳy uważali Ramzesa XII i Ramzesa XIII, ǳiś zaprzecza się ich

istnieniu.

Faraon



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: