ROZDZIAŁ III
3.1. Struktura scenariusza- struktura trzech aktów.
Podstawowym wstępnym zadaniem scenarzysty jest decyzja, jaka jest najwłaściwsza struktura scenariusza, który zmierza napisać. Aby ją podjąć, należy zdać sobie sprawę, co jest zasadniczym elementem konstruującym historię – co jest jej kręgosłupem.
Struktura to konstrukcja, której wszystkie elementy są niezbędne i konieczne oraz umieszczone na swoim miejscu.
Zadaniem scenariusza jest przede wszystkim dostarczenie przyszłemu filmowi podstawy dramatycznej struktury akcji.
W 1979 roku podjęto próbę sformułowanie konkretnego prawa dramaturgii filmowej. Rolę „odkrywcy” tego prawa przypisuje się Sydowi Fieldowi.
Paradygmat (wzorzec) zaproponowany przez Fielda uchodzi do dziś dość powszechnie za podstawowy schemat struktury poprawnie skonstruowanego scenariusza filmu fabularnego.
Paradygmat zakłada, że prawidłowo skonstruowana fabuła filmowa da się podzielić na trzy wyraźnie wyodrębnione części, z których każda ma do spełnienia określone zadania dramaturgiczne i posiada specyficzną budowę wewnętrzną.
Określenie 'paradygmat scenariusza' brzmi bardzo naukowo, ale jest to nic innego, jak stara poczciwa zasada, wpajana nam w szkole, a głosząca, iż każde wypracowanie klasowe powinno mieć początek, środek i koniec. W scenariuszu jest to ekspozycja, rozwinięcie i zakończenie. Różnica pomiędzy opowiadaniem czy powieścią, a scenariuszem polega między innymi na tym, iż proporcje, w jakich pozostają do siebie te części, są bardzo ściśle określone. Dla półtoragodzinnego filmu fabularnego przyjmuje się, iż ekspozycja zajmuje 15 min. projekcji, rozwinięcie 60, a zakończenie również 10-15 minut. Przy filmach krótszych lub dłuższych proporcje owe zostają zachowane, tak że np. 55 minutowy film telewizyjny winien mieć 10 minutową ekspozycję, ok. czterdziestominutowe rozwinięcie i jakieś 5-7 minutowe zakończenie. Pewnym novum oraz odstępstwem od tej reguły jest znany chyba wszystkim film Spielberga 'Bliskie spotkania trzeciego stopnia'. Tam ekspozycja, rozwinięcie oraz zakończenie mają po 40 minut.
Diagram paradygmatu (założenie: przeciętny scenariusz filmowy à 2 godziny czasu ekranowego – ok. 120-150 stron scenariusza).
Cechą układu strukturalnego jest to, że fabuła dąży ku niemu naturalnie, a scenarzysta intuicyjnie się temu podporządkowuje.
1.3.1 AKT I
Akt I – klasyczny „początek” (ekspozycja) – zawiera zawiązanie fabuły (setup). Ekspozycja jest niezwykle ważnym elementem scenariusza (a zatem i filmu).
W akcie I określa się bohaterów, zarysowuje ich cechy charakteru i sytuację społeczno-rodzinną oraz całe otoczenie. W ekspozycji należy również przedstawić temat filmu - czy to film wojenny, gangsterski, western, sf czy romans - i zawiązać podstawowe wątki akcji, co powinno zainteresować widzów i uruchomić mechanizm antycypacji. Ekspozycja, czyli wstęp, kończy się tzw. pierwszym punktem zwrotnym. Od początku filmu, do punktu zwrotnego na końcu aktu pierwszego, napięcie stopniowo rośnie, by po przesileniu, gdy rozpoczyna się 'rozwinięcie', ustabilizować się na pewnym wysokim poziomie, okraszonym od czasu do czasu climaxami, czyli punktami kulminacji.
Ekspozycja jest zatem elementem filmu, który zaznajamia widza z wszystkimi najważniejszymi bohaterami, wstępnymi wydarzeniami oraz zależnościami łączącymi wszystkie te postacie i epizody. Trzeba wiedzieć, że ten komponent scenariusza ma za zadanie nakłonić odbiorcę do oglądnięcia całej ekranizacji, musi zainteresować widza, przyciągnąć jego uwagę i uruchomić mechanizm antycypacji, czyli wybiegania przez niego myślą w przód, w przewidywaniu możliwych linii rozwoju wypadków gdyż naukowo stwierdzony mechanizm psychologiczny jest taki, iż widz - nie wciągnięty w akcję - po dziesięciu minutach zaczyna się nudzić. Tu należy wspomnieć, iż przy podanym przeze mnie sposobie zapisu scenariusza, 1 strona tekstu odpowiada 1 minucie projekcji filmu. Warto więc zainwestować odrobinę więcej czasu i pracy, aby to ogniwo zaintrygowało widza na tyle, że poświęci swój czas i z zaciekawieniem będzie oczekiwał następnych scen.
W ekspozycji w pierwszych 30 minutach filmu (30 stron scenariusza) widz powinien:
· poznać czas i miejsce akcji
· poznać wszystkich głównych bohaterów
· zapoznać się z zasadniczym konfliktem, który będzie „motorem napędowym”
· móc zorientować się w konwencji opowiadania
· przedstawienie zasadniczego konfliktu fabuły w formie udramatyzowanej, czyli przybierającej kształt konkretnych sytuacji z udziałem konkretnych bohaterów – „zawiązanie intrygi”
Dobry scenariusz da się poznać po kilku pierwszych stronach – w nich są zawarte najbardziej istotne informacje oraz gatunkowe i artystyczne wyróżniki scenariusza (S. Field).
Wewnętrzna struktura I aktu:
· s. 1-10 – „początek”
· od s. 10 do „pierwszego punktu zwrotnego” – „środek”
· krótki „koniec”
1.3.1.1. Punkt zwrotny.
Punkt zwrotny jest to incydent, który gwałtownie podnosi napięcie poprzez zmianę kierunku akcji. Dzięki istnieniu punktu zwrotnego jesteśmy w stanie wyznaczyć granicę, gdzie kończy się ekspozycja, a zaczyna rozwinięcie. Przykładem punktu zwrotnego dla np. „Matrixa” jest moment, gdy główny bohater – Neo – dowiaduje się o istnieniu zupełnie innej rzeczywistości niż ta, jaką znał do tej pory. Zmienia to całkowicie bieg wydarzeń – losy Neo potoczyłyby się zgoła inaczej, gdyby nie poznał tej informacji, a tak – mamy początek rozwinięcia fabuły filmu.
Punkt zwrotny stanowi trudny element scenariusza filmowego. Przypada na końcową fazę I aktu – nieco przed jego (umownym) zakończeniem, co pozwala bohaterowi jak gdyby zebrać siły, ocenić sytuację, wyciągnąć wnioski z okoliczności punktu zwrotnego, zanim przystąpi do dalszej akcji, a dla widza jest to chwila wytchnienia i refleksji przed dalszymi komplikacjami fabuły.
Należy podkreślić, że punkt zwrotny zazwyczaj umiejscawiany jest w dobrych scenariuszach w akcie pierwszym oraz w akcie trzecim . Reasumując dobry scenariusz zazwyczaj zawiera 2 punkty zwrotne.
1.3.2. AKT II
Akt II ( rozwinięcie) to część akcji najdłuższa i najbardziej obfitująca w wydarzenia. Tutaj rozegra się zasadniczy konflikt, zawiązany w akcie I. Musi dojść do konfrontacji między stronami tego konfliktu. W akcie II bohater walczy z przeciwnościami losu, żeby osiągnąć ostateczny cel. W rozwinięciu scenariusza/filmu po pierwsze śledzimy akcję, a po wtóre dowiadujemy się coraz więcej o naszych bohaterach, poznajemy kolejne postaci, które często są znaczące dla fabuły.
· w okolicach 85-90 s. scenariusza – II punkt zwrotny, który nadaje akcji impuls w zaskakującym kierunku, odwraca tok działań i losów bohatera (bohaterów).
1.3.2. AKT III
Akt III to „rozwiązanie”- konflikt zostaje zażegnany, a bohater osiąga (albo nie) swój cel. Konflikt dochodzi do swego apogeum, następuje ostateczna rozprawa między siłami dobra i zła, zagadka zostaje rozwiązana, miłość zwycięża, chory umiera albo odzyskuje zdrowie itp.
· w praktyce – zazwyczaj po „ostatecznej rozprawie” następuje „podsumowanie” – wybrzmienie, klas dénoument.
Gdy miną najważniejsze zdarzenia, które postanowiliśmy zaserwować odbiorcom naszego dzieła, należy w subtelny sposób zakończyć film. Na przykładzie filmu Matrix niezbyt dobrze wyglądałoby nagłe cięcie (zakończenie filmu) zaraz po tym jak Neo ginie po uratowaniu świata –konieczne jest przedstawienie wynikających z wybawienia tegoż świata następstw. Podsumowując, trzecia część scenariusza służy do zobrazowania tego, co dzieje się już po zakończeniu przygody naszego bohatera. Pozwala to widzowi uporządkować sobie wszystkie wątki i w takim stanie opuścić salę kinową po obejrzeniu filmu.
Kalietis