Ś R E D N I O W I E C Z E
Początek: IV w. - upadek imperium Rzymskiego
Koniec: 1492 - odkrycie Ameryki przez Kolumba
1450 - odkrycie druku
1453 - upadek Konstantynopolu
10. Rodowód J.polskiego
11.Najdawniejsze zabytki j.polskiego.
brak
12."Bogurodzica" - najstarsza pieśń polska, świadectwo języka staropolskiego
- "Bogurodzica" jest polską pieśnią narodowo-religijną, pierwszą tego rodzaju w języku polskim; jest anonimowa; przez długi czas miała charakter hymnu narodowego, i takiż zachowała aż do XVI wieku; nieznany autor wykazał się swoim talentem i umiejętnością poetycką w najstarszej części utworu, tzn. w pierwszych 2 zwrotkach, która uznawana jest za arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej; poza charakterem hymnu, jest to także modlitwa, co wynika ze znaczenia powtarzających się słów Kyrielejson, co jest odpowiednikiem polskiego "Panie, zmiłuj się" oraz zwroty do Matki Boskiej; zwrotki kolejne posiadają różną tematykę; pierwsza jest apostrofą do Matki Boskiej i polega na skierowaniu się do niej przez wiele różnych określeń; w drugiej pojawiają się prośby do osoby z pierwszej, o zwrócenie uwagi, natchnienie myśli, wysłuchanie modlitwy (co jest dość typowe we wstępie do każdego utworu, z tym, że odwołania zwykle były do Boga); potem pojawiają się bardziej konkretne prośby: o pobożne życia, otrzymanie łask, życie wieczne; ze względu na czas powstania, tzn. w czasie rodzenia się pisanego języka polskiego, jest to bardzo ważny dokument historii języka, głownie jeżeli chodzi o strukturę zdania oraz archaizmy: sławiena, Gospodzin, zwolena, spuści, przebyt; ciekawe i znamienne jest, że następne części utworu są młodsze i mogą stanowić podstawę do wnioskowania o ewolucji słownictwa i struktur zdaniowych (choć te, ze względy na poetycki charakter mogą być zakłócone);
- Bogurodzica" - najstarsza pieśń polska, jej znaczenie dla kultury polskiej.
- Tekst: Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja! U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja! Zyszczy nam, spuści nam. Kyrieleison. Twego dziela Krzciciela, Bożycze, Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze. Słysz modlitwę, jąż nosimy, A dać raczy, jegoż prosimy: A na świecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt. Kyrieleison.
-
- Jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze "Bogurodzica" pochodzi z okresu początków panowania Władysława Jagiełły (XIII/XIV). Jest to najstarsza pieśń polska (otwiera "Statut polski" z 1506 r. Jana Łaskiego) wzorowana jest na hymnach grecko-bizantyjskich, o czym świadczy choćby sam wyraz 'Bogurodzica' , który jest wiernym tłumaczeniem greckiego 'Theotokos'. Za czasów pierwszych Jagiellonów była hymnem dynastycznym, choć początkowo była jedynie pieśnią religijną (maryjną). Jak twierdzą ówczesne świadectwa rycerstwo polskie traktowało ją także jako pieśń bojową (była śpiewana pod Grunwaldem i Warną).
- "Bogurodzica" składa się z dwóch zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpośrednio do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, a druga do Syna Bożego.
- Utwór ten ma istotne znaczenie dla badania rozwoju języka, poezji i samej kultury polskiej.
- Kultura :
- Pieśń zawiera błagania o "zbożny pobyt" na ziemi i "rajski przebyt" po śmierci, tak więc można wywnioskować, że kultura chrześcijańska była w Polsce wysoko rozwinięta i odgrywała w życiu ludzi ogromne znaczenie.
- Język:
- Archaizmy:
- -leksykalne (zaimki anaforyczne : jąż, jegoż )
- -fonetyczne (formy : sławiena, zwolena [bez przegłosu] ; różnica w głosowni słowa Krzciciel [Chrzciciel])
- -słowotwórcze (patronimik Bożyc [syn Boga])
- -fleksyjne (celownik w formie dopełniacza oraz mianownik w formie wołacza : Bogurodzica ; inaczej też wyglądała 2 os. l.poj. trybu rozkaz.: zyszczy, spuści, raczy)
- -składniowe (składnia narzędnikowa :Bogiem sławiena [sławiona przez Boga])
- -językowe (znaczeniowe dziela - dla Bożyc - syn Boży zbożny - dostatni zwolena - wybrana jąż - którą jegoż - o co)
- Poezja:
- Dostrzegamy dążność do nadania tekstowi kształtu artystycznego. Pieśń należy do nurtu poezji melicznej, czyli przystosowanej do wykonywania przy akompaniamencie muzyki. Obok rymów zamykających wers (rymy parzyste) pojawiają się także rymy śródwersowe (Bogurodzica - Dziewica, dziela - Krzciciela).
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy oraz ascety; świętego.
W średniowieczu istniały wzorce osobowe świeckie (rycerza doskonałego i mądrego wład-cy) oraz religijne (asceci i święci). Dzieła, które konstruowały i propagowały wzory osobowe nazywane są parenetycznymi.
Ideał rycerza zawarty jest w „Pieśni o Rolandzie". Opowiada ona o bitwie baskijskich gó-rali (pogan) z oddziałami Karola Wielkiego w wąwozie Ronceval. Rycerze ariengardy zginęli. Dokonano tu apoteozy śmierci hrabiego Rolanda - przyrównanie do męki Chrystusa, duszę poległego nieśli do Raju aniołowie. Roland jest wzorem rycerza ponieważ myśli o władcy, ojczyźnie, najbliższych. Ochraniał miecz, był waleczny (zatrąbił w róg, gdy pomoc była nie-zbędna), honorowy, nie odczuwał strachu. Umierał jak chrześcijanin - modlił się, bił w pierś, dokonał rachunku sumienia, podał prawą rękawicę św. Gabrielowi). Postać Rolanda urosła do rangi wzniosłego piękna rycerskiego życia. Utwory ukazujące bohaterskie czyny nazywane są „chansons de geste".
Wzorzec dobrego władcy prezentował Gall Anonim w „Kronice polskiej". Utwór ma cha-rakter historiograficzny (dziejopisarski) i panegiryczny (wysławiający). Trzy „Księgi" opisują dzieje Polski od panowania księcia Popiela do Bolesława Krzywoustego (XII w.). „O żałosnej śmierci sławnego Bolesława" ukazuje radość i dostatek, jakie panowały za czasów Chrobrego. Wraz z jego śmiercią „złoty wiek zmienił się w ołowiany". „Pieśń o śmierci Bolesława" czci jego męstwo, sławę i moc. Ukazuje żal narodu po stracie władcy. „Zaczyna się księga trzecia dziejów Bolesława III" to utwór, który przedstawia oblężenie Głogowa przez Niemców i bój wojsk Krzywoustego z wojskami cesarza Henryka IV. Autor sławi potęgę militarną Polaków. Talent taktyczny Krzywoustego sprawił, iż Niemcy zaprzestali atak na miasto.
W „Legendzie o św. Aleksym" przedstawiony został ideał ascety. Główny bohater, syn Eu-famijana, księcia rzymskiego, rozdał swe bogactwa i wybrał dolę tułacza i żebraka. Zrządze-niem Opatrzności wrócił do rodzinnego domu, lecz nie został tam rozpoznany. 16 lat spędził w pokucie i umartwianiu, w komórce pod schodami. Żywił się resztkami, które wyrzucała na niego służba. Gdy umarł, dzwony kościelne zaczęły same bić. Aleksy prowadził ascezę, czyli surowy, wstrzemięźliwy tryb życia, zmierzający przez wyrzeczenie się przyjemności i umar-twianie do doskonalenia się w cnocie. Ascetę uważano za bojownika z własnymi namiętno-ściami.
Przykładem ascety jest również św. Szymon Słupnik. ; wzorzec świętego ~ ascety związany jest z bezwzględną dominacją kościoła we wszystkich płaszczyznach działania tamtejszego społeczeństwa: w życiu politycznym i kulturalnym oraz stanowiła o więzi społeczeństwa europejskiego; postawa ascezy wypływa ze średniowiecznego przekonania, iż ciało jest siedliskiem szatana, więc umartwianie się i zadawanie mu bólu jest jedyna drogą na wypędzenie go; często więc widywano procesje ludzi biczujących się i stosujących różne inne techniki wypędzania szatana; czasem przybierało to formy skrajne, tak jak w przypadku Szymona Słupnika, który 27 lat przeżył w małej klatce na wysokim słupie, przeważnie stojąc, co wymagało nie lada samozaparcia i siły woli (lub choroby psychicznej jak ktoś woli); Utwory z tradycji wschodniej charakteryzowały się kultem abso-lutnej ascezy posuniętej do samozniszczenia. Asceza franciszkańska negowała takie praktyki. Również z postawą św. Szymona polemizuje Stanisław Grochowiak. Porównuje wybujałą ascezę z niezawinionym, niechcianym cierpieniem - chłopaka skazanego na śmierć oraz dziewczyny, na której popełniono gwałt.
- żyje w ubóstwie
- przyjmuje pogardę i cierpienie z pokorą
- ucieka od sławy, rozgłosu
- modli się do Boga
- umartwia swoją duszę i ciało
- anonimowość,pokora
· św. ALEKSY
Rozdał swój majątek i ruszył na wędrówkę po świecie. Cały czas spędzał na modlitwie, żebrał, inni ludzie go nie obchodzili. Chodziło mu o całkowitą anonimowość. Chciał aby nikt go nie znał i mógł całkowicie poświęcić się Bogu. Został uznany za świętego (Maryja zeszła z ołtarza i kazała klucznikowi wpuścić go do kościoła). Ponownie wyrzekł się sławy i powrócił do rodzinnego miasta i zamieszkał na schodach własnego domu. Po jego śmierci wszystkie dzwony w Rzymie zabiły.
W Asyżu założył zakon franciszkanów. Rozdał swój majątek. Wędrował po kraju wygłaszając kazania, które nawoływały do miłości do bliźniego.
- bogobojny
- odważny
- zawsze dotrzymywać słowa
- dbać o honor i sławę
- patriota
- uwielbienie Boga i poświęcenie dla obrony wiary
- wzorzec dydaktyczny
- zyskiwał władzę, stawał się godnym szacunku
- propagował postawę wygodną kościołowi
- kościół akceptował rycerzy, bowiem w nich upatrywał szerzenie chrześcijaństwa
- troszczy się o kraj i o poddanych
- dobry rycerz
- dobry chrześcijanin (miłosierny)
- sprawiedliwy i wyrozumiały
- bronił granic
- szybkość podejmowania trudnych decyzji
- dobro ogółu przedkłada nad dobro własne
- kościół zyskiwał władzę i wzbogacał się (bogaci ludzie chcąc zostać ascetami często oddawali swój majątek kościołowi)
- życie doczesne jest chwilowym, krótkim etapem życia ducha
- upokorzenie szło w parze ze zbawieniem
PYTANIE 14.
ŚREDNIOWIECZNA POEZJA RELIGIJNA
Polska średniowieczna literatura religijna jest ilościowo dość obszerna, choć do naszych czasów zachowała się tylko jej niewielka część. W swoich utworach anonimowi najczęściej autorzy oddają uczucia związane z przeżywaniem wiary, często szukając w wydarzeniach biblijnych pretekstu do wypowiedzenia się na temat świata i jego spraw, na które patrzą przez pryzmat wiary.
Jest to pieśń poświęcona Bogu. Adresat to Maryja i Jan Chrzciciel. Zbiorowy podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Maryi a
pośrednio do Boga. Prośba dotyczy dostatniego życia na ziemi i szczęścia.
- rymy parzyste
- precyzja kompozycji (regularność)
- parabolizm składniowy (podobieństwo składniowe, występują regularnie te same elementy)
- wiersz zdaniowy (koniec wers, koniec zdania)
- rozkaźniki
- apostrofy
· Trzy hipotezy powstania
- schyłek X w.
- XII/XIII w.
- hymn dynastii Jagiellonów - XIV w.
· Archaizmy
- leksykalne (wyrazy dziś nie używane)
- fonetyczne (wyrazy o zmienionym brzmieniu)
- składniowe (dawne zasady budowy zdania, które dzisiaj już nie funkcjonują)
- fleksyjne (wyrazy używane ale w zmienionej formie gramatycznej)
- semantyczne (znaczenie wyrazu zostało zmienione)
Treścią tego zabytku jest opowiadanie o życiu Marii i Chrystusa, oparte na tekstach Ewangelii., napisane żywo i barwnie, pełne refleksji i realiów obyczajowych. Jako gatunek literacki "Rozmyślania przemyskie" są typowym dla średniowiecza apokrytem, czyli opowieścią opartą na tekście Biblii, ale wzbogaconą o elementy mające niekoniecznie swe historyczne źródło, które były wytworem wyobraźni autora. Apokryty są w czymś w rodzaju średniowiecznej powieści.
Utwór składa się z 20 zwrotek. Reprezentuje gatunek tzw. skargi, żalu Matki Boskiej płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Ukazuje losy swego Syna od momentu biczowania aż po przybicie go do krzyża. Cały czas współcierpi z nim. Prosi ludzi o użalenie się nad nią. Autor widział w niej przede wszystkim cechy ludzkie, chwile słabości i sprzeciw wobec wydarzeń, w których uczestniczyła.
15.Motyw śmierci w literaturze Średniowiecza.
Motyw śmierci jest to bardzo popularny w Średniowieczu temat.
Wiążą się z nim hasła „ Dance makabre”- taniec śmierci i „momento mori” – pamiętaj o śmierci.
Motyw dance makabre ukazuje śmierć wszechobecną, wszechwładną i dotyczącą każdego człowieka- bez względu na jego stanowisko, pochodzenie, czy majątek. Śmierć zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów. Może to być motyw ukazany w rysunku lub w słowie- np. dialog śmierci ze zwykłym człowiekiem. W polskiej literaturze przykładem jest „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”.
Element śmierci zajmuje, także ważną rolę w „ Pieśni o Rolandzie”. Znaczną część tego poematu zajmuje sam opis śmierci ukazanej jako chrześcijańskiej. Roland umiera na wzgórzu przy sośnie, co można porównać do golgoty i krzyża. Rycerz ginie z przeświadczeniem, że zasłużył na zbawienie swoim postępowaniem. Samo życie traktuje zaś jedynie jako coś przejściowego, co przemija, czyli nie ma dla niego większego znaczenia.
16. Hagiografia średniowieczna- omow zagadnienie na wybranych przykładach z literatury
Hagiografia to żywopisarstwo świętych. są to utwory przedstawiające dzieje świętego , propagują i konstruują one wzór świętego (ascety)- ideał do naśladowania. Przykładem jest „Legenda o św. Aleksym”. Hagiografia - żywotopisarstwo świętych, ukształtowało się na Wschodzie, gdzie spisywano dzieje pustelników egipskich i syryjskich. W utworach opisujących męczenników podkreślano praktykowane przez nich cnoty; umartwianie, kreując wzór osobowy. Hagiografia wg Ko-ścioła musiała być ściśle związana z materiałami biograficznymi. Z czasem jednak zaczęły dominować elementy fantastyczne. (Piotr Skarga „Żywoty świętych")
Żywot świętego ma specyficzną budowę:
1. Prolog- czyli wypowiedź autora, mówi on o przyczynach, dla których opisuje żywot świętego, prosi o pomoc i wyrozumiałość.
2. Opis narodzin świętego.
3. Cudowne dzieciństwo –pierwsze objawy wspaniałości.
4. Młodość świętego
5. Małżeństwo (często związane ze ślubem czystości). Święty Aleksy żeni się z królewną Famijaną, lecz składa ślub czystości.
6. Oddanie majątku biednym
7. Opis tułaczki Aleksego: Aleksy znosi okrutne męki ,śpi pod kościołem. Gdy Maryja każe mu otworzyć drzwi do kościoła-Aleksy staje się sławny;wraca do domu i tam 16 lat spędza pod schodami swojego domu, gdzie wylewano na niego pomyje. Umartwianie i prześladowanie jest następnym elementem budowy.
8. Męczeńska śmierć świętego.
9....
polonisciukw