Apokryf.pdf

Ewangelia Markiona

Hans Jonas

Markion z Sinope w Poncie zajmuje wyjatkowa pozycje w mysli gnostyckiej, jak

równiez w historii Kosciola chrzescijanskiego. W tym drugim sensie byl on najbardziej

stanowczym i zdecydowanym „chrzescijaninem” wsród gnostyków, i z tego tez powodu

stanowil wielkie wyzwanie dla chrzescijanskiej ortodoksji; scislej mówiac, jego nauki,

bardziej niz jakakolwiek inna „herezja”, doprowadzily do sformulowania koscielnych

dogmatów wiary. W mysli gnostyckiej zas jego pozycja jest tak specyficzna, ze wybitny

znawca markionizmu, Adolf von Hamack, podwaza nawet przynaleznosc Markiona do

calego ruchu.

Wyjatkowosc pozycji Markiona w mysli gnostyckiej

Markion stanowil wlasciwie wyjatek od wielu regul gnostyckich. Jako jedyny z

gnostyków powaznie potraktowal Meke Chrystusowa, chociaz jego interpretacja tego

wydarzenia byla nie do zaakceptowania przez Kosciól. Nauki Markiona sa calkowicie

wolne od fantazji mitologicznych, którymi delektowala sie mysl gnostycka; nie spekuluje

on na temat absolutnego poczatku, nie pomnaza istnienia boskich i pólboskich bytów,

odrzuca alegorie jako metode rozumienia Starego i Nowego Testamentu, nie twierdzi, iz

sam posiadl wyzsza, „duchowa” wiedze, lub ze czlowiek w ogóle zawiera w sobie

element boski jako zródlo lub odbiorce tej wiedzy, opiera swa doktryne jedynie na

doslownym, w jego rozumieniu, znaczeniu Ewangelii. W swoich rygorystycznych

ograniczeniach jest calkowicie wolny od synkretyzmu tak charakterystycznego dla

gnostycyzmu jako calosci; i wreszcie, jak sw. Pawel, który byl dla niego najwazniejszym

apostolem, Markion czyni wiare, a nie wiedze, narzedziem zbawienia. Ta ostatnia

okolicznosc umiejscowilaby Markiona poza kregiem gnostyckim, jesli bylaby okreslona

przez pojecie gnozy. Jednakze antykosmiczny dualizm jako taki, którego Markion jest

najbardziej bezkompromisowym wyrazicielem, idea nieznanego Boga

przeciwstawionego kosmosowi, sama koncepcja nizszego i opresyjnego Stwórcy i

wyplywajacy stad poglad na zbawienie jako wyzwolenie z jego mocy poprzez obca

zasade, sa w najwyzszym stopniu gnostyckie, i kazdy, kto je wyznawal w owym czasie,

musial byc uznany za jednego z gnostyków, nie tylko z racji samego klasyfikowania, ale i

w tym sensie, ze szeroko wystepujace idee gnostyckie musialy ksztaltowac jego

myslenie. Jednakze ta sama koncepcja „Obcego”, która w tak silny sposób laczy

Markiona z szerokim nurtem gnostyckim, ujeta zostala w jego naukach w sposób

zupelnie nowy.

W najbardziej zwiezlym ujeciu Ewangelia Markiona[1] mówi o obcym i dobrym Bogu,

Ojcu Jezusa Chrystusa, który wybawia nedzna ludzkosc z ciezkich okowów dozycia

wiecznego, ale która to ludzkosc jest mu calkowicie obca. Koncepcje obcosci

prawdziwego Boga podziela Markion z szeroko rozumianym gnostycyzmem, ale

twierdzenie, ze Bóg jest obcy nawet obiektom jego zbawienia i ze ludzie sa mu obcy

nawet w swych duszach i w duchu, jest jego wlasnego autorstwa. Poglad ten przekresla

wlasciwie jedno z najbardziej podstawowych twierdzen religii gnostyckiej, które mówi o

tym, ze ludzie sa obcy w tym swiecie i dlatego ich wstapienie w swiat boski jest

powrotem do ich prawdziwego domu, oraz ze zbawiajac ludzkosc najwyzszy Bóg zbawia

równiez siebie samego. Wedlug Markiona czlowiek w swej pelni, podobnie jak natura,

jest tworem Boga swiatowego i az do przyjscia Chrystusa jest pelnoprawna i

nieograniczona wlasnoscia tego Boga, zarówno w ciele, jak i w duszy[2]. W sposób

„naturalny” zatem nie jest on obcy temu swiatu, tak jak Dobry Bóg jest w absolutnym

sensie obcy Bogu swiatowemu oraz calemu stworzeniu. Poglad, ze Bóstwo, które zbawia

z tego swiata, mialoby cokolwiek z istnieniem swiata wspólnego, nie ma sensu, nawet w

tym znaczeniu — uznawanym przez mysl gnostycka — ze pewna czesc Bóstwa

wmieszala sie w stworzenie w wyniku zdrady lub aktu przemocy. W rezultacie nie

istnieje zadna genealogia lub historia, która wiazalaby Demiurga z Dobrym Bogiem.

Demiurg jest pelnoprawnym bóstwem, które wyraza swa nature poprzez widzialny

wszechswiat stworzenia, ale jest antyteza Dobrego Boga, chociaz nie jako element zla,

lecz „sprawiedliwosci”. Chociaz wiec opisywany jest w niezbyt sympatycznych barwach,

nie jest to Ksiaze Ciemnosci. Oryginalnosc nauki Markiona polega z jednej strony na

ujeciu antytezy tych dwóch bóstw, a z drugiej strony na znaczeniu nadanemu zbawieniu

przez Chrystusa.

Zbawienie wedlug Markiona

Poczynajac od drugiego z wymienionych wyzej problemów, mozemy powtórzyc za

Harnackiem:

Na pytanie, od czego zbawil nas Chrystus — od demonów, od smierci, od grzechu, od

ciala (wszystkich tych odpowiedzi udzielano juz od najdawniejszych czasów) —

Markion odpowiada stanowczo: Chrystus zbawil nas od swiata i jego Boga, aby uczynic

nas dziecmi nowego i obcego Boga.[3]

Odpowiedz ta wywoluje kolejne pytanie: Z jakiego powodu Dobry Bóg mialby mieszac

sie w los czlowieka? Odpowiedz brzmi: Z zadnego, poza swoja dobrocia. Bóg nie

przyprowadza obcych zblakanych dzieci z powrotem do domu, ale dobrowolnie adoptuje

je, aby zabrac je z rodzinnego kraju ucisku i nedzy do domu nowego Ojca. Jednoczesnie

ze wzgledu na fakt, ze ludzie nie sa jego oryginalna wlasnoscia, ale naleza do Boga

swiatowego, ich zbawienie przez Chrystusa jest „kupione za darmo”. Markion powoluje

sie tu na list sw. Pawla do Galatów (3, 13): „Chrystus wykupil nas” (nawiasem mówiac,

przez zmiane dwóch liter, por. Gal 2, 20, „wykupil [hegárese] mnie” na „umilowal

[hegápese] mnie” — jedna z charakterystycznych dla Markiona poprawek tekstowych),

jak twierdzi „najwidoczniej jako obcych, gdyz nikt nie wykupuje tych, którzy do niego

naleza”. Cena wykupu byla krew Chrystusa dana nie jako zmazanie grzechów lub

oczyszczenie ludzkosci z winy, czy tez jako pokuta zastepcza wypelniajaca Prawo

Zakonu — krótko mówiac nie za jakiekolwiek wyrównanie rachunków miedzy

ludzkoscia a Bogiem — ale za uniewaznienie prawa Stwórcy do jego wlasnosci.

Jednoczesnie legalnosc tego prawa jest uznana, jak równiez waznosc Zakonu, któremu

ludzie, jako poddani pana swiata i tak dlugo jak sa nimi, winni sa posluszenstwo. W tym

sensie Markion rozumie argument Pawlowy, dotyczacy Zakonu i ogólnie interpretuje

wszystkie wypowiedzi apostola, skadinad niekorzystne dla swego stanowiska, które

podkreslaja wage objawienia starotestamentowego. W istocie Markion uznaje Stary

Testament za autentyczny dokument Boga swiatowego, a w swojej interpretacji sklania

sie ku zydowskiej egzegezie w opozycji do wspólczesnych mu chrzescijan poprzez

nacisk na doslowne znaczenie Pisma i odrzucenie metody alegorycznej, która Kosciól

stosowal do Starego Testamentu w celu ustalenia jego zgodnosci z Nowym.

Markion nie tylko nie byl zainteresowany taka zgodnoscia, ale nie mógl sie z nia zgodzic,

gdyz Stary Testament stanowil objawienie tego Boga, który stworzyl swiat i nim rzadzil.

Godzac sie z powyzszym, Markion akceptowal w znaczeniu doslownym stwierdzenia,

które Kosciól mógl pogodzic z objawieniem chrzescijanskim tylko poprzez interpretacje

alegoryczna. Tak wiec Markion zgadzal sie z Zydami w opinii, ze ich obiecany Mesjasz,

ten ziemski, syn Boga swiatowego, mial naprawde przyjsc, by ustanowic swoje ziemskie

królestwo, tak jak glosili prorocy. Tylko nie ma to nic wspólnego ze zbawieniem

przyniesionym przez Chrystusa, które jest akosmiczne w swej naturze i nie zmienia

kierunku wydarzen swiata, nawet w sensie ich poprawy: w rzeczy samej zmienia ono

tylko perspektywe przyszlego zycia odkupionej duszy, a takze — poprzez wiare w te

przyszlosc — jej obecna duchowa sytuacje, jednakze swiat pozostawia samemu sobie, to

znaczy, jego ostatecznemu samounicestwieniu. W tym, co pozostalo z ich ziemskiego

zycia, postepowanie wierzacych okreslone jest nie tyle przez pozytywna troske o

uswiecenie zycia, ale przez negatywne staranie o ograniczenie kontaktu z domena

Stwórcy (patrz ponizej). Przyszla szczesliwosc moze byc antycypowana tutaj jedynie

poprzez wiare; w istocie jest to jedyna forma, w której boska adopcja, dana przez

Chrystusa moze byc zaakceptowana, jako ze jej odmowa oznacza jej odrzucenie: ci,

którzy pozostaja pod wladza Stwórcy, czynia to z wlasnego wyboru[4]. Tak wiec zadna

iluminacja wybranych poprzez „gnoze” przeksztalcajaca ich nature i wydobywajaca z ich

wnetrza ukryty boski pierwiastek nie jest w stanie zaklócic tej scisle prawnej transakcji

pomiedzy Dobrym Bogiem, Stwórca oraz duszami zaadoptowanymi do ojcostwa tego

pierwszego. Tylko wierzacy sa zbawieni, a nie „gnostycy”, chociaz wiara z jej

ubezpieczeniem niesie z soba wlasne doswiadczenie blogoslawionego zywota.

Tyle na temat soteriologii.

Dwaj Bogowie

Markion opracowal swoja teologie w formie „antytez” zgodnie z tytulem jednej z jego

zaginionych ksiag. Wiekszosc z tych antytez wyrazona byla w formie atrybutów dwóch

Bogów. Jeden jest rzemieslnikiem (demiurgos), „Bogiem stworzenia” (lub

„powstawania”), „wladca tego eonu”, „znanym” i „przewidywalnym”; drugi jest Bogiem

„ukrytym”, „nieznanym”, „niedostrzegalnym”, „nieprzewidywalnym”, „obcym”,

„innym”, „róznym”, a takze „nowym”. Bóg-Stwórca znany jest ze swego stworzenia, w

którym objawiona jest jego natura. Swiat zdradza nie tylko jego istnienie, ale takze jego

charakter, który jest malostkowy. Wystarczy spojrzec na jego godny pozalowania twór:

„Zadzierajac w góre nosy calkowicie bezwstydni markionisci lubuja sie w burzeniu

dziela Stwórcy: »W istocie — powiadaja — wielkim tworem wartym swego Boga jest

ten swiat!«” (Tertulian, Contra Marcionem, I, 13). Gdzie indziej Tertulian wymienia

epitety takie jak: „te zalosne zywioly” i „ta nedzna cela Stwórcy”[5]. Ta sama

„malostkowosc, slabosc i niekonsekwencja” charakteryzujaca stworzenie, widoczna jest

w jego poczynaniach z ludzkoscia, a nawet z jego wybranym ludem. W tym celu

Markion przytacza swiadectwa ze Starego Testamentu, który jest dla niego „prawdziwy”

we wskazanym powyzej sensie. Najbardziej „rewelacyjnym” samoobjawieniem Stwórcy

jest Zakon, co prowadzi nas do ostatniej, a dla Markiona najwazniejszej antytezy:

pomiedzy „sprawiedliwym” Bogiem a „dobrym” Bogiem. Z chrzescijanskiego punktu

widzenia jest to najbardziej niebezpieczny aspekt dualizmu Markiona: rozszczepia on

bowiem i przypisuje dwóm wzajemnie wykluczajacym sie Bogom polaryzacje

sprawiedliwosci i milosierdzia, których wspólistnienie w jednym Bogu tworzy wlasnie

napiecie dialektyczne teologii Pawlowej. Dla Markiona, czlowieka nizszego umyslu i

przez to bardziej sklonnego do formulowania zgrabnych tworów logicznych,

sprawiedliwosc i dobroc przecza sobie wzajemnie i z tego powodu nie moga wspólistniec

w tym samym Bogu: koncepcja kazdego Boga, oczywiscie prawdziwego Boga, musi byc

jednoznaczna — oto zluda kazdego teologicznego dualizmu. Sprawiedliwy Bóg to Bóg

„Zakonu”, dobry Bóg to Bóg „Ewangelii”. Upraszczajac sw. Pawla pod tym, jak i innym

wzgledem, Markion rozumie „sprawiedliwosc” Zakonu jedynie w sensie formalnym,

waskim, karzacym i msciwym („oko za oko, zab za zab”) i tak pojeta sprawiedliwosc, a

nie otwarte zlo, jest glówna cecha Boga-Stwórcy. Przeto Bóg zdeprecjonowany przez

Chrystusa nie jest perskim Arymanem ani absolutna ciemnoscia — Markion pozostawil

diabla jako osobna postac istniejaca w królestwie Stwórcy — ani materia, ale po prostu

Bogiem swiatowym, o którym naucza Zakon i prorocy. Dobroc moralna w ramach

Zakonu, choc wedlug wewnatrz-swiatowych standardów, stoi wyzej od rozwiazlosci, jest

nieistotna z punktu widzenia transcendentnego zbawienia.

Tak jak Bóg-Stwórca jest znany, oczywisty i „sprawiedliwy”, tak Bóg prawdziwy jest

nieznany, obcy i dobry. Jest on nieznany, gdyz swiat nie moze nas o nim niczego

nauczyc. Poniewaz nie mial on swojego udzialu w stworzeniu, zaden slad w naturze nie

pozwala podejrzewac nawet jego istnienia. Wedlug Tertuliana: „Bóg Markiona w

naturalny sposób nieznany i jedynie w Ewangelii objawiony” (op. cit, 5, 16). Nie jest on

autorem tego swiata, wlaczajac w to czlowieka, i dlatego jest równiez obcy. To znaczy,

nie istnieja zadne naturalne wiezy ani pokrewienstwa, które laczylyby go z istotami tego

swiata, jak równiez nie czuje sie on zobowiazany do troski o los czlowieka. To, ze nie

przyklada on reki do rzadzenia swiatem w sposób fizyczny, jest dla Markiona samo w

sobie oczywiste: odrzucal on z Ewangelii jako judaistyczne wtrety stwierdzenia Pana o

Ojcu troszczacym sie o wróble i o kazdy wlos na glowie czlowieka. Ojciec obwieszczony

przez Jezusa Chrystusa nie mógl miec nic wspólnego ze sprawami natury i jej Boga. Tym

samym przekreslona zostaje cala idea boskiej opatrznosci w tym swiecie. Tylko w

jednym przypadku Dobry Bóg wtraca sie w sprawy swiata, co stanowi jego jedyny z nim

zwiazek: wtedy, gdy zsyla swego Syna w celu zbawienia czlowieka od swiata i jego

Boga: „To jedno dzielo wystarcza naszemu Bogu, to ze wyzwolil czlowieka przez swoja

najwyzsza dobroc, i jest to wiecej warte niz wszystkie koniki polne”[6] (Tertulian, op. cit,

l, 17). Widzimy, ze dobroc Dobrego Boga zwiazana jest z jego obcoscia w rym sensie, ze

usuwa ona wszystkie inne powody, dla których Bóg mialby miec cos wspólnego z

czlowiekiem. Dobroci jego zbawczego dziela dobrze robi ta Boza obcosc i poczynania z

obcymi: „To wlasnie czlowieka, dzielo Boga-Stwórcy, wybral lepszy Bóg do milowania,

i dla niego zadal sobie trud zstapienia z trzeciego nieba do tych zalosnych zywiolów, i dla

niego zostal nawet ukrzyzowany w tej niewielkiej celi Stwórcy (tj. na ziemi)” (ibid., 14).

Laska dana darmo

W ten sposób jedyny zwiazek Dobrego Boga ze swiatem jest natury soteriologicznej; to

znaczy, jest skierowany przeciwko swiatu i jego Bogu. W stosunku do czlowieka zwiazek

ten jest calkowicie dobrowolnie zainicjowany przez obcego Boga i dlatego jest aktem

czystej laski. I tu znów Markion interpretuje po swojemu antyteze Pawlowa o „lasce

danej darmo” i „usprawiedliwieniu przez uczynki”. To, ze laska jest dana darmo, jest dla

obydwu myslicieli cala trescia religii chrzescijanskiej, ale jesli u Pawla „darmo” oznacza

„w obliczu ludzkiej winy i niewydolnosci”, to znaczy wobec braku jakichkolwiek

ludzkich zaslug, u Markiona oznacza to „w obliczu wzajemnej obcosci”, to znaczy wobec

braku jakichkolwiek wzajemnych zobowiazan. Ani odpowiedzialnosc, ani ojcowskie

przywiazanie Stwórcy do swoich istot w tym przypadku nie dziala, ani tez Dobry Bóg nie

jest w zwyklym gnostyckim znaczeniu mediacyjnie zaangazowany w los dusz (i swiata)

poprzez opisane genealogiczne powiazania, tak ze nie ma on czego odzyskiwac ani

przywracac. Wreszcie przy braku powyzszych powiazan, idee wybaczenia i pojednania

równiez nie maja zastosowania: jesli ludzie byli przedtem grzesznikami, z pewnoscia nie

grzeszyli oni przeciw niemu. Rzecz w tym, ze pierwszy zwiazek miedzy Bogiem a tymi

istotami, które nie sa jego, zostal ustanowiony poprzez akt laski bez precedensu, zwiazek

ten trwa nadal jedynie na tej zasadzie. Czytelnik chrzescijanski moze w tym miejscu

zadac sobie pytanie, co sie stalo z chrzescijanska koncepcja boskiego milosierdzia.

Nawolywanie do skruchy, grozba sadu, strach i pokuta — wszystko to usuniete jest z

poslania chrzescijanskiego. Ale nalezy tu zauwazyc, ze podczas gdy Markion zniósl

paradoks Pawlowy o Bogu, który jest sprawiedliwy i dobry, i wobec którego czlowiek

jest winny, ale umilowany, podkreslal on tym bardziej paradoks laski danej w sposób

nieodgadniony, dobrowolny, bez uprzedniej zachety i przygotowania, jedynie na zasadzie

nieredukowalnej tajemnicy boskiej dobroci jako takiej. Z tego wzgledu Markiona nalezy

uwazac za wielkiego protagoniste religii paradoksalnej.

Moralnosc ascetyczna Markiona

Nie mniej bezkompromisowe stanowisko niz w swej doktrynie teologicznej, wykazal

Markion w wyprowadzonych z niej nakazach postepowania. Nie bylo oczywiscie mowy

o modyfikowaniu lub uzupelnianiu laski bozej przez uczynki ani tym bardziej o

doskonaleniu natury ludzkiej przez cnote na sposób pogansko-klasyczny. W zasadzie cala

pozytywna moralnosc jako sposób regulowania i przez to potwierdzania uczestnictwa

czlowieka w systemie stworzenia byla jedynie wersja Prawa Zakonu, przez które stwórca

realizowal swa wladze nad dusza ludzka, i do której zbawieni nie byli juz zobowiazani:

dalsze praktykowanie Prawa byloby utwierdzaniem przynaleznosci do kosmosu, która —

przeciwnie — powinna byc zredukowana do koniecznego minimum az do czasu

ostatecznego wyjscia z zasiegu Prawa. Ta ostatnia uwaga okresla charakter moralnosci

propagowanej przez Markiona. Jej zasada bylo nie wypelnienie, lecz zredukowanie

swiata Stwórcy przez wykorzystanie go w jak najmniejszym stopniu. „Poprzez opozycje

wobec Demiurga Markion odrzuca korzystanie z rzeczy z tego swiata” (Klemens

Aleksandryjski, Stromata; Excerpta ex Theodoto, 3, 4.25).

Tak zalecany ascetyzm jest, scisle rzecz ujmujac, kwestia nie tyle etyki, co

metafizycznego dostosowania sie. O ile unikanie skalania przez swiat bylo czescia tak

rozumianego ascetyzmu, glównym jego aspektem bylo hamowanie raczej niz

promowanie dziela Stwórcy; a nawet postepowanie wbrew niemu: „(Markion) utrzymuje,

ze drazni on Demiurga odsuwajac sie od tego, co on uczynil lub ustanowil” (Hipolit,

Refutatio Omnium Haeresium, 10, 19,4). „Trwala abstynencja” pokarmowa ma na celu

„zniszczenie, wzgardzenie i obrzydzenie dziela Stwórcy” (Hieronim, Adv. Jovinian. 2,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: