O akapicie, rozprawce i streszczeniu

Tekst opisuje główne odmiany stylowe języka polskiego. Problem stylistycznego zróżnicowania języka jest problemem historycznym, który należy stawiać w odniesieniu do określonego języka i określonej epoki. Język bowiem wzbogaca się w style w miarę tego, jak powstają i rozwijają się dziedziny życia społecznego, jak krystalizuje się świadomość społeczna. Wtedy mamy możliwość wyróżnienia środków językowych pełniących różne funkcje, charakterystycznych dla danego stylu językowego.
Dla współczesnego języka polskiego możemy przyjąć istnienie następujących głównych odmian stylowych: stylu artystycznego, stylu naukowego, urzędowo-kancelaryjnego, publicystyczno-dziennikarskiego, stylu przemówień i stylu potocznego.
Odmiany te są jeszcze wewnętrznie dość zróżnicowane. Tak np. styl przemówień jest "zasadniczo" stylem mówionym, ale w niektórych typach przemówień język pisany może być strukturą bardzo znaczącą. Podobnie przemówienia mogą zawierać wiele elementów potocznych.
Odmian stylowych języka nie należy pojmować jako zamkniętych, izolowanych systemów. Wprost przeciwnie - współistniejąc w obrębie jednego języka silnie na siebie oddziaływają i wzajemnie się przenikają. Jednak o odrębności i swoistości każdej z tych odmian decydują nie poszczególne elementy językowe (bo te mogą się powtarzać w kilku stylach), ale cały kompleks tych elementów wzajemnie ze sobą powiązanych i podporządkowanych zasadniczej funkcji wypowiedzi. Zagadnienie wzajemnych więzi między poszczególnymi składnikami językowymi nie doczekało się jeszcze gruntownego opracowania. Te same elementy językowe, powtarzające się w różnych stylach mogą zajmować różne miejsca w hierarchii stylistycznej każdego z nich.
Różny jest także stosunek poszczególnych stylów do odmian terytorialnych i środowiskowych języka. Różnorodne możliwości tkwiące w zasobach języka ogólnonarodowego w najszerszym zakresie wykazuje styl artystyczny; pisarz bowiem ma całkowitą swobodę w wykraczaniu poza współczesną normę literacką: może wprowadzać do swych utworów gwary ludowe i środowiskowe i czerpać z języka minionych epok. A jeśli nawet ogranicza się do środków języka literackiego, wzbogaca je często rozszerzając znaczenia wyrazów, tworząc nowe związki frazeologiczne, a niekiedy nowe wyrazy. Tak więc udział czynnika indywidualnego jest niewspółmiernie duży, w porównaniu ze stylem urzędowym czy naukowym. Różnice pomiędzy stylami zarysowują się z różną wyrazistością w poszczególnych dziedzinach zjawisk językowych: formy fleksyjne - są w ogromnej swej większości wspólne dla wszystkich stylów i zgodne z normami współczesnego języka literackiego. O zróżnicowaniu stylistycznym w zakresie fonetyki można mówić tylko w odniesieniu do wypowiedzi ustnych, a więc w odniesieniu do stylu przemówień, stylu potocznego stylu takich gatunków literackich, które są przeznaczone do wygłaszania (np.: utwory dramatyczne). Kryteriów stanowiących podstawę wyróżniania i analizy stylów szukać należy przede wszystkim w dziedzinie słownictwa i w składni.
Każdy ze stylów charakteryzuje swoisty zestaw środków leksykalnych. Słownictwo stylu potocznego obfituje w wyrazy i zwroty o silnym ładunku uczuciowym, nieraz dosadne i rubaszne, których nie moglibyśmy użyć w wypowiedzi naukowej czy urzędowej. Styl naukowy cechuje w zakresie leksyki przede wszystkim terminologia specjalna, wyrazy i wyrażenia, którym nadaje się specjalne, umowne w danej dziedzinie wiedzy znaczenia. Styl artystyczny jest pod tym względem bogatszy, co pozostaje w związku z ogromną różnorodnością tematyki utworów literackich. Poszczególne style dokonują także wyboru struktur składniowych, jaki umożliwia system gramatyczny języka. Oczywiście także tutaj nie można wskazać form charakterystycznych wyłącznie dla jednego tylko stylu, elementów niepowtarzalnych poza nim. Nie trudno np.: zaobserwować takie fakty językowo-stylistyczne, jak częsta obecność zdań wielokrotnie złożonych o precyzyjnie pod względem logicznym powiązanych członach w stylu naukowym, obfitości równoważników zdań w dialogu potocznym, zupełny niemal brak zdań pytających w stylu urzędowym itp.

STYL POTOCZNY

Język mówiony występuje zasadniczo w dwóch postaciach: w monologu i dialogu. Pierwsza z tych postaci obejmuje przede wszystkim wypowiedzi o charakterze przemówień - są one zwykle przygotowane wcześniej i mają dzięki temu formę bardziej dopracowaną niż ta, na jaką mogliby się zdobyć uczestnicy dialogu.
Postać dialogowa języka mówionego, zawiera o wiele więcej cech swoistych mowy żywej. Najwyraźniejsze są niewątpliwie w codziennej potocznej rozmowie, w której rozmówcy komunikują sobie wzajemnie swe uczucia, życzenia bez specjalnej troski o ścisłość sformułowań, z dużą swobodą w operowaniu wyrazami zdradzającymi ich emocje, pomagając sobie intonacją, mimiką, gestem. Tę właśnie odmianę języka mówionego określa się mianem stylu potocznego.
W dialogu potocznym większą rolę niż w innych formach wypowiedzi ustnej odgrywa gest, mimika i intonacja. Czynniki te nie tylko uzupełniają wypowiedź, ale też mogą w istotny sposób modyfikować znaczenie wypowiadanych słów ( tembr głosu, formuła grzecznościowa, rozkaz). Rzecz jasna, pozostaje tu zawsze luz interpretacyjny. W słownictwie zaś sporo jest wyrazów o zabarwieniu potocznym, pochodzącym ze swobodnej, codziennej rozmowy.
Charakterystyczna dla stylu potocznego jest frazeologia i metaforyka: cechuje je konkretność, skłonność do przedstawiania pojęć w sposób obrazowy. Frazeologia języka potocznego ma przy tym zwykle charakter idiomatyczny - jednemu wyrazowi lub zwrotowi literackiemu odpowiada nawet kilka potocznych odpowiedników o zabarwieniu emocjonalnym np. milczeć - trzymać język za zębami, nabrać wody w usta, ugryźć się w język, nie puścić pary z ust.
Styl potoczny charakteryzuje również dążność do skrótu np. porodówka - izba porodowa, mrożonka - mrożone owoce lub warzyw. Szczególnie wyraźnie pojawia się tendencja skrótu w zakresie składni. Skróty składniowe powstają tu w sposób naturalny: Podchodzę do kiosku gazetami i pytam:

·         Czy jest "Przekrój"?

·         Nie ma.

·         Już czy jeszcze?

·         Już.

·         Sytuacja wyjaśniona.
Potoczność tego języka podkreśla struktura wypowiedzi: zdania krótkie, pojedyńcze, powiązane bezspójnikowo, zróżnicowana tak jak w żywej mowie, obok zdań oznajmujących pytające i wykrzyknikowe.
Elementy stylu potocznego są źródłem zasilającym, odświeżającym, a także regularnie modyfikującym język literacki.

STYL PRZEMÓWIEŃ

Zadaniem przemówień jest zwykle przekonanie słuchacza o słuszności tego, co się mówi i nakłonienie go do odpowiedniego działania. Stąd środki językowe i stylistyczne muszą być dostosowane do podwójnej, mieszanej funkcji intelektualno-emocjonalnej.
W zależności od tego czy przemówienie jest przygotowane wcześniej czy improwizowane, może ono zawierać pewne elementy języka potocznego, bądź zbliżać się do form języka pisanego.
Przemówienia nie mają charakteru jednolitego. Są zróżnicowane pod względem typu. Wyróżniamy przemówienia okolicznościowe tj. wygłaszane na bankietach, zebraniach, uroczystościach rodzinnych, inauguracjach imprez, wystaw oraz przemówienia specjalne takie jak sądowe, polityczne. Tu także należą przemówienia religijne (kazania) i wykłady. Ostrych granic pomiędzy wymienionymi tutaj typami przemówień nie ma.
Ściśle związane z rodzajem przemówienia i jego treścią jest przede wszystkim słownictwo - dostosowane do treści przemówienia. Pod względem syntaktycznym styl przemówień charakteryzuje budowa zdania złożonego, bowiem jest to forma w którą najlepiej ująć tok rozumowania i argumentację mającą przekonać słuchacza.
Obok najczęstszych tu zdań oznajmujących stosowane bywają dla urozmaicenia intonacji zdania pytające i wykrzyknikowe.
Właściwości składniowe stylu przemówień zmieniły się znacznie na przestrzeni wieków. Tak charakterystyczne dla starożytności i staropolszczyzny okresy (okres to podstawowa jednostka retoryczna) ustępują w nowoczesnej retoryce zdaniom krótszym, oddającym treść jaśniej i przejrzyściej.
Ogromną różnorodnością cech stylowych odznaczają się przemówienia radiowe. Ich zróżnicowanie dotyczy intonacji, która jest istotnym składnikiem wszelkich form radiowych. Ma ona tutaj zasadnicze znaczenie i musi być dostosowana do rodzaju wypowiedzi. Inny charakter ma radiowe sprawozdanie sportowe, zupełnie odmienny krótki komentarz prasowy. Równie charakterystyczne dla stylu przemówień są pytania retoryczne. Kiedyś posiadały wartość istotnych pytań, z czasem stały się jedynie ozdobnikami stylowymi nie tylko przemówień ale także innych wypowiedzi.
Szczególnie bujnie rozwija się wymowa polska w XVI-XVIII wieku w mowach wygłaszanych na sejmikach i w sejmie. Szlachtę polską cechowała bowiem skłonność do przemawiania w różnych okolicznościach i przy lada okazji. W czasach późniejszych twórczość w zakresie mów okolicznościowych jest nie mniej żywa (w romantyzmie zwłaszcza Mickiewicz i jego bohaterowie). Każda z epok wyciska piętno na stylu przemówień, narzuca im modne w danym okresie słownictwo, typową metaforykę i swoistą strukturę zdań. W analizie tego stylu trzeba więc brać pod uwagę nie tylko rodzaj przemówienia, ale i epokę, w której zostało ono wygłoszone bądź napisane.

STYL URZĘDOWO-KANCELARYJNY


Ze stylem tym spotykamy się we wszelkiego rodzaju instrukcjach, zarządzeniach, które zawierają przepisy określające prawa i obowiązki obywateli; nakazują im pewne sposoby postępowania, a zakazują innych. Chodzi tu, najogólniej mówiąc o działalność językową, której celem jest regulowanie stosunków między ludźmi. Wypowiedzi tego typu mają oddziaływać nie na uczucie, ale na wolę odbiorcy. Nakazy i zakazy formułuje się bezosobowo, dążąc przy tym do ujęć ścisłych, prostych, zwięzłych i jasnych, nie dopuszczając innych interpretacji. Z tym stylem wiążą się charakterystyczne cechy językowe: brak pierwiastków emocjonalnych i obrazowych, posługiwanie się formami nieosobowymi i kategorycznymi, swoista terminologia.
Polski styl urzędowy zaczyna wyrabiać się w dobie stanisławowskiej. Rozwija się mniej więcej do roku 1863, kiedy po upadku powstania zaczęło się w obu zaborach usuwanie języka polskiego ze szkół i urzędów, i zastępowanie go niemieckim i rosyjskim. W Galicji sytuacja ma się inaczej. Dzięki częściowej autonomii język polski został wprowadzony na miejsce panującego w urzędach niemieckiego. Tam też zaistniała potrzeba stworzenia terminologii prawniczej i administracyjnej, która zastąpiłaby panującą terminologię niemiecką. Terminologia ta została stopniowo wypracowana przez urzędników, którzy w większości tłumaczyli dosłownie wyrazy na polski. Tłumaczenie obejmowało również terminy łacińskie, utrwalone za pośrednictwem niemieckim. W ten sposób do języka dostało się sporo kalk (nadradca, praktykant). Z tego również okresu pochodzą tytuły takie jak: profesor zwyczajny i nadzwyczajny.
Stopniowe jednolicenie języka urzędów rozpoczęło się po roku 1918 - do tego bowiem okresu w każdej z dzielnic były inne stosunki i inne zwyczaje.
Charakterystyczne dla pisma urzędowego jest: ujęcie treści w punkty (co zapewnia tekstowi zwięzłość i przejrzystość), występowanie dość licznych terminów, częste posługiwanie się stroną bierną. Ostatnia z cech wiąże się z charakterystyczną dla wypowiedzi urzędowych bezosobowością. W wypowiedziach urzędowych piszący chętnie posługują się gotowymi formułami, szablonami wypowiedzi.
Styl urzędowo-kancelaryjny obejmuje korespondencję biurową i wszelkiego rodzaju dokumentację, a więc listy handlowe, umowy, oferty, protokoły posiedzeń itp. W dokumentach tego typu obowiązują z dawna ustalone schematy. Szablonowość języka przejawia się tu m.in. w stosowaniu formuł rozpoczynających i kończących listy. We współczesnej korespondencji biurowej razi nie tyle schematyzm, ile brak poczucia językowego i dbałości o poprawne i jasne wysłowienie.
W zakresie słownictwa styl urzędowo-kancelaryjny charakteryzuje posługiwanie się terminologią z różnych dziedzin, zwłaszcza handlu, administracji, ekonomii i prawa. Istnieją sformułowania noszące na sobie wyraźne piętno "urzędowości" ( zwroty typu opłata za przejazd wynosi tyle i tyle, losy można nabywać w każdej kolekturze, uprasza się o ciszę). W zakresie składni do cech charakterystycznych stylu urzędowo-kancelaryjnego należy: stosowanie form trybu

·         rozkazującego w różnych nakazach, hasłach i zleceniach (Nie deptać trawników!); często używa się bezosobowej formy czasownika ( należy, wolno, nie należy, musi, ma obowiązek, ma prawo, zabrania się).
Z funkcji stylu urzędowo-kancelaryjnego wynika dążenie do jasności. Żeby przestrzegać zarządzeń i przepisów trzeba je przede wszystkim dokładnie zrozumieć.


STYL NAUKOWY


Mimo dość znacznego zróżnicowania styl naukowy łączą cechy wspólne, różniące go od innych. Cechą charakterystyczną jest abstrakcyjność, wynikająca z zasadniczej funkcji nauki, dążącej do uogólnień, operującej pojęciami i odwołującej się do rozumu. Stąd więcej tu rzeczowników oznaczających pojęcia umysłowe, przymiotników oznaczających cechy abstrakcyjne i czasowników oznaczających czynności pojęciowe, a nie fizyczne. Brak lub niewielka ilość elementów obrazowych - autor przedstawia tok swojego rozumowania, dąży do udowodnienia swoich tez, do przekonania czytelnika.
Kolejną ważną cechą tego stylu jest następująca kompozycja; dokumentacja twierdzeń w postaci cytatów z autorów, na których autor się powołuje; przypisy i odwołania do źródeł. Zakończenie zawiera zaś zwięzłe podsumowanie głównych tez rozprawy. Inna znamienna cecha to podawanie cytowanych tekstów w języku oryginału. Stąd tak wiele przypisów w językach obcych.
Odmianą stylu naukowego jest styl popularno-naukowy. Charakteryzuje go mniejsze nasilenie terminologii specjalnej, większe nasilenie elementów obrazowych, różnorodniejsza budowa zdań, tendencja do stosowania zdań krótkich o mniej skomplikowanej budowie.
Odmianą stylu naukowego jest również styl krytyki literackiej, zbliżony do stylu artystycznego. Spotykamy się z nim w licznych pracach krytycznoliterackich, szkicach, rozprawach i recenzjach. Tutaj nie ma już tylu przypisów, naukowych argumentów, terminologii. Często zawierają osobisty pogląd pisarza na daną kwestę, a także noszą znamiona indywidualnego stylu pisarza.

STYL PUBLICYSTYCZNO-DZIENNIKARSKI


Ten styl to zjawisko złożone. Zawiera bowiem elementy stylu potocznego, jak i artystycznego, nierzadko elementy stylu naukowego. Ze stylem potocznym łączy się poprzez używanie wyrażeń i zwrotów idiomatycznych, wyrażeń o silnym zabarwieniu emocjonalnym, a w zakresie słowotwórstwa i budowy zdania wykazuje skłonność do konstrukcji skrótowych. Ze stylem artystycznym wspólną cechę stanowi stosowanie takich samych środków obrazowych i figur stylistycznych, takich samych struktur zdaniowych i tak samo bogate słownictwo.
Elementy tego stylu są ściśle związane z rodzajem twórczości publicystycznej i jej tematyką. W rozumieniu dzisiejszym publicystyka obejmuje "wszystkie utwory literackie, mające na celu aktualne wyrażanie i kształtowanie opinii publicznej". Formami publicystyki mogą być nie tylko takie formy jak artykuł, felieton, reportaż, korespondencja, ale również utwory typowe dla literatury pięknej: powieść, nowela, dramat - o ile mają one charakter publicystyczny.
Odmianą publicystyki uprawianej w prasie jest dziennikarstwo. Językowe środki stosowane w prasie są w zasadzie te same co w stylu artystycznym, inne jest tylko nasilenie elementów stylowych. Z charakteru publicystyki, która zwraca się do całego społeczeństwa, wynika wybór środków językowych przede wszystkim komunikatywnych tj. dostępnych i zrozumiałych dla wszystkich. Stąd szerokie zastosowanie wyrazów i form języka potocznego we wszystkich jego odmianach. Rodzaj środków leksykalnych narzuca sama tematyka. Forma zdań różnorodna i zindywidualizowana, budowa zdania jasna i przejrzysta, z przewagą zdań krótkich.
Dodatnim rysem stylu dziennikarskiego jest niewątpliwie większa niż w innych stylach sugestywność, polegająca na stosowaniu form językowych potocznych, skrótowych, o mocnym zabarwieniu uczuciowym. Formy takie silnej działają na wyobraźnię i skutecznej przemawiają do uczuć czytelnika.
Prasa posługuje się terminami z różnych dziedzin technicznych, naukowych, politycznych i innych, co sprawia, iż terminologia stosowana w tych dziedzinach szybko przenika do szerokich warstw społeczeństwa i szybko się upowszechnia. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że w prasie spotykamy najwięcej skrótowców tj. wyrazów utworzonych z pierwszych liter lub sylab wyrazów złożonych (np.MON).
Konieczność aktualnego i szybkiego przekazywania wiadomości z różnych dziedzin życia szerokiemu ogółowi sprawia, że styl prasy bywa niestaranny, brak w nim dbałości o czystość, a nawet o poprawność języka. Do najważniejszych wad stylu dziennikarskiego należą: nadużywanie wyrazów obcych (nawet bez potrzeby), skłonność do szablonów frazeologicznych (stać na straży pokoju i bezpieczeństwa narodów, wszelkie działanie to akcja lub kampania), niestaranna budowa zdań (zdania długie i zbyt złożone).
Styl ten łączy w pewnym stopniu cechy stylów nieartystycznych i artystycznego.

STYL ARTYSTYCZNY

W przeciwieństwie do stylu potocznego, gdzie metaforyka pełni funkcję wyłącznie komunikatywną, metaforyka stylu artystycznego ma charakter oryginalny, świeży.
Nie wyklucza to jednak posługiwania się przez autorów utartymi przenośniami i porównaniami. Oryginalność metaforyki jest ściśle związana z oryginalnością stylu autora. Elementy emocjonalne są również wspólne stylom potocznemu i artystycznemu. W stylu artystycznym elementy te mają za zadanie wywrzeć odpowiednie wrażenie na czytającym bądź słuchającym. W stylu artystycznym użycie figur stylistycznych takich jak personifikacja, anafora, pytanie retoryczne wynika z kompozycji i rodzaju utworu. W tym stylu nasilenie występowania takich elementów jest największe.
Cechą stylu artystycznego jest umiejętny dobór środków plastycznych przedstawiających osoby, przedmioty, zjawiska; a także ich świeżość. Proporcje pomiędzy środkami utartymi, pospolicie występującymi w języku i środkami nowymi, indywidualnymi powinny być rozsądne, tak by treść utworu była zrozumiała dla czytelnika, a zarazem dawała mu silne

przeżycia estetyczne. Dobór tych środków jest podobnie jak w innych stylach ściśle powiązany z treścią przedstawianego obrazu lub opisu.
Ze wszystkich omawianych styl artystyczny jest najbogatszy w środki językowe. Może on czerpać elementy z innych stylów i stosować je zależnie od potrzeby, ma stosunkowo największą swobodę w tworzeniu nowych środków, zwłaszcza w zakresie metaforyki i ekspresji. Konwencje i ramy narzucane przez modę w danej epoce czy też przez gatunek literacki tutaj mogą być łatwiej przełamywane niż w innych stylach, w których rygory i konsekwencje są surowsze. W tym właśnie stylu najbardziej dochodzą do głosu indywidualne właściwości autora i cechy jego stylu.