Maria Zuba, Szanse zywnosci ekologicznej.pdf

Maria Zuba

Szanse i bariery w integracji łańcucha żywności

ekologicznej w Polsce

Chances and barriers in the integration of the chain

of the organic food in Poland

Rozwój rynku żywności ekologicznej na świecie

Mimo że rolnictwo ekologiczne rozwija się na świecie od kilkudziesięciu lat

nie ma ono jednoznacznej deinicji, choć można mówić o pewnych uniwersal-

nych jego zasadach lub celach, zapewniających, że w systemie tym odbywa się

produkcja żywności i surowców w sposób bezpieczny dla środowiska, sprawiedli-

wy społecznie i ekonomicznie opłacalny 1 . Międzynarodowa Federacja Rolnictwa

Ekologicznego (IFOAM), jedna z najważniejszych instytucji, których celem jest

rozwój rolnictwa ekologiczna na świecie, określiła następujące zasady rolnictwa

ekologicznego 2 :

zasada zdrowotności – zadaniem rolnictwa ekologicznego jest produkcja wyso-

kiej jakości pełnowartościowej żywności, co przekłada się na proilaktykę

zdrowotną oraz poczucie izycznego, intelektualnego, społecznego i eko-

logicznego dobrostanu; dlatego rolnictwo oraz przetwórstwo ekologiczne

unika stosowania nawozów syntetycznych, pestycydów, leków dla zwierząt

i dodatków do żywności;

zasada ekologii – celem rolnictwa ekologicznego jest zachowanie i wzbogacanie

środowiska oraz ochrona zasobów; gospodarka ekologiczna, w tym skala

produkcji, musi być dostosowana do lokalnych tradycji, kultur i warun-

ków przyrodniczych; zastosowanie środków produkcji powinno być zre-

dukowane przez ponowne użycie, recykling oraz efektywne zarządzanie

surowcami i energią; rolnictwo ekologiczne osiąga równowagę ekologiczną

poprzez projektowanie odpowiednich systemów gospodarowania, utrzy-

mywanie siedlisk dziko żyjących gatunków oraz podtrzymywanie gene-

tycznej i rolniczej różnorodności;

zasada sprawiedliwości – rolnictwo ekologiczne kształtowane jest w oparciu

o relacje, które gwarantują godne życie ludzi we wspólnym środowisku; rol-

nictwo ekologiczne powinno zapewnić każdemu, kto jest z nim związany,

<http://www.ifoam.org> [21.02.2011].

Tamże .

Maria Zuba

262

odpowiednie warunki i jakość życia oraz przyczyniać się do zapewnienia

bezpieczeństwa żywnościowego (czyli nieprzerwanego dostępu wszystkich

ludzi do żywności wystarczającej do zdrowego i aktywnego życia) i reduk-

cji biedy; zasoby środowiska naturalnego wykorzystywane w produkcji

i konsumpcji, powinny być zarządzane w sposób społecznie i ekologicznie

odpowiedzialny, mając na uwadze dobro przyszłych pokoleń;

zasada troskliwości – rolnictwo ekologiczne jest prowadzone przezornie, w po-

czuciu odpowiedzialności za zdrowie i dobrostan współczesnych i przy-

szłych pokoleń oraz za równowagę ekosystemów; konsekwentnie nowe

technologie powinny być wielokrotnie analizowane, a dotychczasowe me-

tody sprawdzane; dlatego rolnictwo ekologiczne odrzuca inżynierię gene-

tyczną jako technologię nieprzewidywalną; rolnicy stosujący ekologiczne

metody produkcji mogą zwiększać efektywność i podnosić wydajność,

ale nie kosztem zdrowia i szeroko rozumianej równowagi.

Pojawienie się metod rolnictwa ekologicznego było reakcją na zagrożenia, któ-

re dla żyzności gleby stanowiła chemizacja rolnictwa. 3 Od połowy XIX w., kiedy

to w 1840 r. podano teorię mineralnego odżywiania roślin i zaczęto stosować na-

wozy mineralne w uprawie, praktyki rolnicze zaczęły powoli zmierzać w kierunku

chemizacji rolnictwa. Zaczęła się ona upowszechniać na początku XX w., kiedy

to otrzymano po raz pierwszy syntetyczny amoniak służący do produkcji nawo-

zów sztucznych oraz wyprodukowano pierwszy herbicyd 4 . W latach 50. XX w.

dodatkowo intensyikowano rolnictwo przez wykorzystanie nowoczesnych ma-

szyn i urządzeń, zwiększanie powierzchni gospodarstw i stosowanie krzyżówek

organizmów żywych. Równolegle do tych procesów, w latach 20. ubiegłego wieku

pojawiły się pierwsze koncepcje rolnictwa ekologicznego.

Rolnictwo ekologiczne jest wynikiem teorii i praktyk, które zostały zapocząt-

kowane w pierwszej połowie XX w. w kilku krajach europejskich, Stanach Zjed-

noczonych i Australii.

Najdłuższą tradycję spośród metod rolnictwa ekologicznego ma rolnictwo bio-

dynamiczne. Jego twórca Rudolf Steiner już w połowie lat 30. XX w. wskazywał

na biodynamiczną interpretację przyrody, akcentując ścisłą zależność w układzie

ziemia-człowiek-kosmos i zakładając istnienie pewnych sił w materii (np. wpływ

faz księżyca na wzrost roślin). W metodzie tej badano wpływ mikrobiologii na

uprawy roślin oraz preparatów biodynamicznych (np. krowieńca, krzemionki)

czy ziołowych (np. rumianku, pokrzywy, mniszka) na dynamizowania kompo-

S. Żakowska-Biemas, K. Gutkowska, Rynek żywności ekologicznej w Polsce i w krajach Unii Eu-

ropejskiej , Wyd. SGGW, Warszawa 2003, s. 7.

Herbicydy jest to rodzaj pestycydów (substancji syntetycznych lub naturalnych, stosowanych

do zwalczania organizmów szkodliwych lub niepożądanych) służących do selektywnego nisz-

czenia chwastów w uprawach. Ich stosowanie stanowi uzupełnienie mechanicznych zabiegów

pielęgnacyjnych.

Szanse i bariery w integracji łańcucha żywności ekologicznej w Polsce

263

stu. Steiner postulował traktowanie gospodarstwa rolnego jako indywidualnego

organizmu o maksymalnie zamkniętym obiegu materii, czyli funkcjonującego

w oparciu o własne nawozy i paszy. Metoda biodynamiczna dość szybko zyskała

poparcie rolników w Szwajcarii, Anglii, Austrii, we Włoszech i w Polsce 5 .

Inna metoda ekologicznego gospodarowania, organiczno-biologiczna, pojawi-

ła się na przełomie lat 30. i 40. XX w. w Szwajcarii, Anglii i USA. Metoda ta po-

wstała w wyniku troski o utrzymanie zdrowotności i jakości gleby, roślin i zwie-

rząt. Metoda ta zakłada uzyskanie wysokich, dobrej jakości plonów bez użycia

nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin. Istotne jest stoso-

wanie płodozmianu i nawozów organicznych. Żyzność gleby utrzymuje się przy

wykorzystaniu wewnątrzgospodarskich możliwości tj. uprawie wielu gatunków

roślin, sprzyjaniu aktywności mikrolory, przeciwdziałaniu odwracania roli (orce)

na rzecz głębokiego jego spulchniania 6 .

Nieco bardziej liberalną metodą w porównaniu z innymi metodami rolnic-

twa ekologiczna jest rolnictwo organiczne. W tym systemie produkcji unika się

lub wyklucza stosowanie nawozów sztucznych, pestycydów, regulatorów wzro-

stu i dodatków do pasz. W możliwie największym stopniu zaleca się stosowanie

płodozmianów, resztek pożniwowych, obornika, roślin motylkowych 7 , glonów

morskich o zwapniałych ścianach komórkowych, nawozów zielonych 8 , pozarol-

niczych źródeł materii organicznej, mechanicznej uprawy roli, zmielonych skał

zawierających mineralne składniki odżywcze oraz biologicznej walki ze szkodni-

kami. Celem tych zabiegów jest utrzymanie żyzności gleby, zapewnienie roślinom

uprawnym dostatecznej ilości składników odżywczych i ochrony przed choro-

bami, chwastami, szkodnikami 9 . Metoda rolnictwa organicznego jest najczęściej

U. Sołtysiak, Rolnictwo ekologiczne – historyczny przegląd metod , [w:] Rolnictwo ekologiczne.

Od teorii do praktyki , (red.) U. Sołtysiak, Stowarzyszenie EKOLAND i Stitung LEBEN&UM-

WELT , Warszawa 1993, s. 23-33.

H. Runowski, Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego , Wyd. SGGW, Warszawa 1996, s. 32.

Rośliny motylkowe (np. łubin żółty, seradela, peluszka) tworzą symbiozę z bakteriami brodaw-

kowymi. Do komórek korzenia bakterie dostają się przez specjalną strukturę – nić infekcyjną.

Po infekcji dzielą się intensywnie, pobudzając komórki gospodarza do szybkiego wzrostu, który

prowadzi do powstania brodawek. Bakteria wiążąca N 2 (azot) przetwarza go w NH 3 (amoniak)

lub aminokwas glutaminęi w tej postaci przekazuje komórkom roślinnym. Roślina dostarcza

bakterii związki węgla i zapewnia warunki rozwoju. Część zasymilowanego przez bakterie azotu

zasila glebę, i dlatego rośliny motylkowate są ważnym elementem w płodozmianie. Uprawia się

je także jako zielony nawóz.

Nawozy zielone są świeżą masą roślinną wprowadzoną do glebyw celu podniesienia jej żyzności.

Do uprawy na nawóz zielony najlepiej nadają się rośliny motylkowe. Nawożenie zielone jest jed-

nym z najstarszych sposobów na zwiększenie żyzności gleby, stosowanym w Indiach i Chinach

około 3000 tysięcy lat temu, a w Europie już za czasów Cesarstwa rzymskiego. Stosuje się je po-

wszechnie od drugiej połowy XIX w., po odkryciu symbiozy roślin motylkowych z bakteriami

brodawkowymi.

H. Runowski, dz. cyt ., s. 32-33.

Maria Zuba

264

stosowaną na świecie metodą rolnictwa ekologicznego ponieważ dopuszcza sto-

sowanie niektórych substancji chemicznych.

Zainteresowanie produkcją żywności ekologicznej było do lat 60. XX w. nie-

wielkie. Dopiero po tym okresie nastąpiły zmiany w świadomości społecznej

w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, które spowodowały wzrost zainte-

resowania aspektami środowiskowymi i jakością żywności oraz poszukiwaniem

koncepcji gospodarowania bez chemii rolnej. Wpływ na to miały także publika-

cje, w których przedstawiano wizję środowiska zdegradowanego w wyniku stoso-

wania środków chemicznych np. toksycznych pestycydów 10 .

W ciągu ostatnich dziesięciu lat nastąpił dynamiczny rozwój rynku żywności

ekologicznej. Pod koniec 2009 r. na świecie 37,2 mln ha użytków rolnych (0,9%)

miało charakter ekologiczny 11 . Podczas gdy 10 lat wcześniej zaledwie 11 mln.

Regionami świata z największymi obszarami ekologicznych użytków rolnych

w 2009 r. były: Australia i Oceania (12,1 mln ha), Europa (9,3 mln ha) i Ameryka

Południowa (8,6 mln ha). Razem obszary te stanowiły 80% światowej powierzch-

ni ekologicznej.

Krajami o największej powierzchni ekologicznych użytków rolnych w 2009 r.

(łącznie 22,0 mln ha, co stanowiło prawie 60% światowych ekologicznych upraw)

były (mln ha): Australia (12,0), Argentyna (4,4) i Stany Zjednoczone (2,0), Chiny

(1,9), Brazylia (1,8). Wśród największej dziesiątki tych państw znalazły się trzy

kraje europejskie: Hiszpania (1,3), Włochy (1,1), Niemcy (1,0).

W 2009 r. około 1,8 mln gospodarstw rolnych zajmowało się produkcją eko-

logiczną (tj. o 0,4 mln więcej niż rok wcześniej), przy czym 40% tej liczby przy-

pada na Azję, 28% na Afrykę a 16% dotyczy Ameryki Południowej. Ponad 1/3

światowych producentów ekologicznych znajduje się w Indiach. Wśród dziesiątki

największych pod tym względem krajów znalazły się też kraje z Europy: Włochy,

Turcja i Hiszpania.

S. Żakowska-Biemas, K. Gutkowska, dz. cyt ., s. 8.

Dodatkowo 42 mln ha stanowią ekologiczne obszary upraw dziko rosnących. – Źródło: <http://

www.organic-world.net> [18.02.2011].

Szanse i bariery w integracji łańcucha żywności ekologicznej w Polsce

265

Wykres 1. 10 krajów o największym wewnętrznym rynku żywności ekologicznej

w 2009 r. (mld €)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: <http://www.organic-world.net>

[18.02.2011]

Rynek żywności ekologicznej na świecie rozwija się dynamicznie. W 2009 r. był

on warty 54,9 mld dolarów (40 mld euro). W porównaniu z rokiem wcześniej-

szym wzrósł o 4 mld $ (o 7,9%) a z rokiem 1999 r. o 39,7 mld $ (o 261,2%). Wśród

krajów o największym rynku wewnętrznym znajdują się USA, Kanada, Japonia

oraz kraje europejskie (wykres 1), przy czym różnice między nimi są znaczne, np.

różnica między dwoma największymi rynkami jest 3-krotna, a dwoma najwięk-

szymi rynkami europejskimi prawie 2-krotna.

Największe wydatki na żywność ekologiczną na osobę dotyczą zamożnych

społeczeństw Europy Zachodniej, USA i Kanady. Także i tutaj dają się zauważyć

znaczne różnice (wykres 2).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: