<Polska przedrozbiorowa>
. Drużyna:
- Zapewniała posłuch księciu, jego urzędnikom i dowódcom. Stała załogą w głównych grodach, na jej czele książę podejmował wyprawy łupieskie. W ciągu XI w traciła stopniowo znaczenie. Drużynników obowiązywała wierność wobec panującego, uczestniczyli w łowach i wyprawach wojennych za co pozostawali na utrzymaniu monarchy i uczestniczyli w podziałach łupów oraz z czasem osiadali na ziemiach nadanych jako uposażenia. Dzieliła się na drużynę starszą, pełniącą funkcje państwowe, oraz drużynę młodszą- właściwą, zbrojną.
. Urzędy Centralne i Ziemskie:
- Monarchia Patrymonialna:
· Urzędnicy centralni
- najwyższym urzędnikiem od XI w był comes palatinus, inaczej wojewoda, zastępujący panującego w najważniejszych sprawach. Od jego uprawnień wojskowych pochodzi nazwa wojewoda.
- Kanclerz, z reguły duchowny, kieruje kancelaria władcy i uwierzytelnia pieczęcią państwową dokumenty publiczne i prywatne. Zajmuje drugie miejsce po wojewodzie.
- Skarbnik, kierujący skarbem książęcym.
- Mincerz, w XII, XIII w., zarządza skarbcem pieniężnym i mennicą.
· Urzędnicy ziemscy
- Komes grodowy, inaczej kasztelan, sprawuje administrację, sądownictwo i dowództwo wojskowe w powierzonym mu okręgu.
- Starosta, Wprowadzony przez Wacława II, był namiestnikiem władcy powołanym dla jednej ziemi, lub kilku ziem, pełna władza administracyjna, sądowa i wojskowa. Nie musiał pochodzić- z danej ziemi.
- Monarcha Stanowa:
· Urzędnicy centralni:
- Kanclerz, podkanclerz, odpowiedzialni za prowadzenie korespondencji dyplomatycznej. Przez ich ręce przechodziły wszelkie akty dotyczące zarządu wewnętrznego, ora przywileje królewskie. Różnili się tylko wielkością pieczęci.
- Podskarbi koronny, podskarbi nadworny, kierowali skarbem centralnym, czuwał nad wpływami do skarbu i dokonywał z niego wypłat. Objął nadzór nad mennicą państwową i sprawował opiekę nad skarbcem. Podskarbi nadworny prowadził rachunki skarbowe i był zastępcą podskarbiego koronnego. Symbolem władzy podskarbich- klucze.
- Marszałek koronny, marszałek nadworny, zarządzał dworem, sądził dworzan i był mistrzem ceremonii. Marszałek nadworny- zastępca
· Urzędnicy ziemscy:
- Wojewoda, jurysdykcja nad Żydami i woźnymi, miał prawo azylu dla szlachty, sprawował nadzór nad miastami (ustalanie taks na wyroby rzemieślnicze), dowodził pospolitym ruszeniem województwa, zasiadał w radzie królewskiej
- Kasztelan, utracił w tym okresie większość- administracyjnych i sądowych.
- Podkomorzy i sędzia ziemski, uprawnienia związane z sądownictwem
- Starostowie, usunęli w cień kasztelanów, byli starostowie prowincjonalni, którzy zarządzali terytoriami i starostowie grodzcy zarządzający konkretnym zamkiem, starostowie grodzcy mieli uprawnienia policyjne i sądowe.
- Justycjariusz, ścigał sprawy kryminalne i osądzał te sprawy.
. Myta i cła
- W związku z rozwijającym się handlem, powstawały rynki lokalne. Dało to podstawę do powstania komór, w których pobierano myto od przewożonych towarów. Wyłączność miał w tym zakresie monarcha. Komory znajdowały się zarówno na granicach, jak i na szlakach handlowych wewnątrz państwa. Początkowo myto pobierano w naturze, potem zaczęto je ściągać w pieniądzu, wysokość myta uzależniona była od ilości wozów, koni itp. Od XIII w opłaty przewozowy zaczęły przybierać charakter opłat celnych dzielonych na cło wodne i cło lądowe. Z czasem zwiększała się ilość komór co stanowiło poważne obciążenie dla kupców, a z biegiem czasu miasta zaczęły wykupywać komory.
. Stosunki Polski z Cesarstwem
- Stosunki Polski z Cesarstwem charakteryzował brak związku trwałej zależności. Kształtował się on w zależności od aktualnego układu sił politycznych na arenie międzynarodowej i w kraju. Nawet wówczas gdy władcy polscy popadali w zależność od cesarzy i zobowiązywali się do płacenia trybutu, to zależność ta była wyłącznie formalna. Osłabienie Cesarstwa w XIII w doprowadziło do uniezależnienia się książąt polskich. Pełnym wyrazem suwerenności Polski była Koronacja Władysława Łokietka.
. Stosunki Polski z Papiestwem
- Podstawą prawną stosunków z papiestwem był wydany w ok. 990r. Dagome Iudex wydany przez Mieszka I. Zgodnie z jego treścią władca oddawał się Papiestwu pod opiekę. Wyrazem tego były świadczenia uiszczane przez Mieszka i jego następców na rzecz papiestwa. Potem opłatę tę zamienioną na świadczenie od ogółu ludności zwane świętopietrzem. Zwierzchnictwo to zanikło w XIV w a jego pozostałością zostało świętopietrze z którego zwolniona była szlachta i duchowieństwo.
. Stosunki państwa polskiego z kościołem (do XV w)
- !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
. Stosunki Polski z Litwą
- Polska z Litwą związała się w 1385 na mocy aktu wydanego w Krewie, zgodnie z którym Wielki Książe Litewski poślubił królową Polski Jadwigę i wybrany został królem Polski. Jagiełło zobowiązał się przyłączyć Litwę do Korony i przyjąć chrzest. Do zawarcia Unii obydwa kraje skłonił konflikt z niebezpiecznym Zakonem Krzyżackim. Unia w Krewie oznaczała inkorporację Litwy do Korony, na co nie przystało możnowładztwo litewskie wraz z Księciem Witoldem co w rezultacie nie pozwoliło w rezultacie na inkorporacje, a Litwa otrzymała odrębność na mocy ugody ostrowskiej 1392r. W wyniku klęski w starciu z Tatarami Witold musiał zrezygnować z dążeń do samodzielności i zgodził się na zawarcie unii która potwierdzały traktaty wileńsko- radomskie. Unię tę umocniono po wojnie z Zakonem Krzyżackim w Horodle 1413. Przełom w stosunkach Polsko- Litewskich nastąpił za panowania Zygmunta Augusta , który przelał swoje dziedziczne prawa do tronu litewskiego na Koronę Królestwa Polskiego, a w 1569 na sejmie w Lublinie doszło do zawarcia Unii Realnej. Powstała federacyjna rzeczpospolita, ze wspólnym królem i sejmem walnym, polityką zagraniczną i monetą. Odrębne zaś pozostało prawo sądowe, sąd i wojsko.
. Prawo oporu w średniowieczu
- Gdy monarcha nie przestrzegał praw, lub gdy naruszał przyjęte zobowiązania, możnowładcy uważali że mają prawo oprzeć się bezprawnym według nich poczynaniom. Mogło to doprowadzić do usunięcia władcy siłą, tzw. „zegnania z tronu”. Prawo to tkwiło w świadomości panów polskich jako powszechne dla ówczesnej Europy „ius resistendi”.
. Regalia
- Wyłączne dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej. Wynikały one z prawa książęcego. Władca między innymi posiadał regale łowieckie, regale rybołóstwa, regale górnicze, regale targu, czy regale młynne. Wraz z upowszechnieniem się rozdawania immunitetów, regale stopniowo zanikały. Pozostały jednak te najbardziej znaczące, jeśli chodzi o dochody, czyli regale solne. Do końca dawnej Rzeczy pospolitej przetrwały również Regale Targu.
. Pojęcie Korony Królestwa Polskiego Corona Regni Poloniae
- Korona Królestwa Polskiego jako zasada władzy państwowej polegała na tym, że koronę jako symbol panowania i suwerenności państwowej, odrywano od osoby władcy i wiązano z państwem jako całością. Umacniał się w ten sposób publiczno- prawny charakter władzy państwowej. Z konstrukcji prawnej Korony Królestwa Polskiego wynikało kilka zasad. Przede wszystkim zasada suwerenności państwowej co zresztą znalazło pełne odzwierciedlenie w praktyce politycznej, upadły bowiem roszczenia Cesarstwa i Papiestwa do zwierzchnictwa nad Polska. Z innych zasad wynikających z przyjęcia tej konstrukcji wymienić należy zasady niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwowego.
. Akty króla (przywileje) w monarchii stanowej:
- Przywilej Budziński 1355r. Ludwik Węgierski, zrezygnował z posługi stanu oraz nienakładanie nowych podatków
- Przywilej Koszycki 1374r. Ludwik Węgierski zwalniał szlachtę od podatku, z wyjątkiem 2 groszy od łana chłopskiego, ograniczył obowiązki przy budowie zamków, mianowanie urzędników wyłącznie ze szlachty osiadłej z danej ziemi. A starostowie tylko pośród polaków.
- Przywilej Czerwiński – Jagiełło – 1422 – zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego, sądzenie szlachty tylko według prawa pisanego i zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego z urzędem starosty.
- Przywilej Jedleńsko- Krakowski 1430-33, Jagiełło, nieminem captivabimus nisis iure victum- nietykalność- osobista szlachty
- Przywileje nieszawskie 1454, Kazimierz Jagiellończyk, nowe podatki, nowe prawa i pospolite ruszenie tylko za zgodą sejmików szlacheckich.
. Artykuły Henrykowskie + Pacta Conventa
- Pacta conventa były umową publicznoprawną pomiędzy szlachtą a nowo obranym królem. Zawierały zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron. Dotyczyły one polityki zagranicznej, spraw wojska i zobowiązań finansowych. Wraz z nimi łączyły się Artykuły Henrykowskie stanowiły sformułowanie podstawowych zasad ustrojowych państwa, w odróżnieniu od paktów, których treść zmieniała się w zależności od wybieranego władcy, artykuły traktowały o prawach fundamentalnych państwa. W ich treści król uznawał wolną elekcję, zrzekał się tytułu dziedzica, zobowiązywał się spraw wojny i pokoju nie załatwiać bez opinii senatu, pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody sejmu i nie wyprowadzać go za granice, utrzymywać wojsko kwarciane, u boku mieć stałą radę senatorów tzw. Rezydentów, oraz co dwa lata zwoływać sejm. Artykuły zakładały że w przypadku nieprzestrzegania przez króla praw i przywilejów szlachty, będzie ona mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo.
. Bezkrólewie
- W razie śmierci króla szlachta zawiązywała konfederacja kapturowa. Na czele państwa stawał prymas jako interrex, który reprezentował państwo na zewnątrz i kierował administracją. Do niego należało również przygotowanie elekcji. Wyodrębniamy trzy fazy bezkrólewia, konwokację, sejm elekcyjny oraz sejm koronacyjny. Na konwokacji posłowie związywali konfederację generalną, oraz wybierali kandydatów do sądów kapturowych. Sejm elekcyjny wysłuchiwał posłów przedstawiających kandydatów na króla i układał pacta conventa. Końcem bezkrólewia był sejm koronacyjny.
. Pozycja króla w demokracji szlacheckiej
- Silna zwłaszcza w drugiej połowie XV wieku władza królewska, zaczyna być od początków XVI w. Poważnie ograniczana. Zwycięzca wówczas koncepcja suwerenności prawa w państwie i podporządkowania króla prawu. Jagiellonowie utrzymywali stosunkowo silną pozycję, a po wygaśnięciu ich dynastii zmniejszał się zakres praw królewskich. Pomimo mniejszych kompetencji władcy zachowali duzy wpływ na ustawodawstwo, z inicjatywą ustawodawczą, był stanem sejmującym, oraz bez jego zgody nie mogło ukazać się żadne prawo. Król zachował również uprawnienia ustawodawcze w zakresie miast i wsi królewskich, ceł, lenn i Żydów. Mianował urzędników, jednak dożywotnio co znacznie ograniczało kontrolę nad nimi. Był najwyższym wodzem, lecz w jego uprawnienia wkraczali hetmani, kierował polityką zagraniczną lecz rosły uprawnienia sejmu w tej dziedzinie. Władca utracił też władzę sądowniczą na rzecz utworzonego w 1578 Trybunału Koronnego.
. Proces ustawodawczy w demokracji szlacheckiej
- Izba poselska dyskutowała nad projektami ustaw króla, rządu, lub pochodzącymi z instrukcji poselskich, obradami kieruje marszałek, pyta o zdanie przedstawiciela każdego sejmiku, marszałek stwierdza czy izba jest za, jeśli nie to może odłożyć debatę, po przyjęciu ustaw przez izbę poselską, zaczyna się dyskusja w senacie, król stwierdza czy senat projekt poparł, czy nie. W 1652, liberum veto, Władysław Siciński zastosował po raz pierwszy, Sejm uznano za zerwany.
. Jurydyki i libertacje
- Jurydyki były terenami opasującymi wieńcem największe miasta królewskie w Polsce. Były one objęte opieką duchowieństwa i magnaterii, skupiali się w nich wytwórcy konkurujący z rzemiosłem cechowym. Ze względu na swoją liczebność, jurydyki stawały się nieraz miastami z własną organizacją miejską. Libertacje zaś, były to tereny w mieście którym udzielano przywilejów królewskich. Wskutek tego wiele nieruchomości przestało podlegać jurysdykcji miejskiej, co w jasny sposób osłabiało miasta.
. Zasady następowania tronu przed 1572
- Do śmierci Kazimierza Wielkiego panowała zasada dziedziczności tronu, lecz po jego bezpotomnej śmierci, pretendentem do tronu był jego siostrzeniec po kądzieli Ludwik Węgierski. Jednak miał on jedynie córki i według prawa polskiego nie mogły być one dziedziczkami tronu. W zamian za zgodę szlachty na objęcie tronu przez Jadwigę, król nadał przywilej koszycki w 1374r. Władysław Jagiełło i jego następcy nie posiadali już praw dziedzicznych do tronu, i obejmowali go na drodze elekcji. A wyboru króla dokonywał zjazd elekcyjny, złożony z rady królewskiej, przedstawicieli szlachty, kapituł i lennicy koronny. Praktycznie wybierany przez radę królewską, wybierającą kandydata do zatwierdzenia. Koronacji dokonywał prymas, i podczas ceremonii król musiał złożyć przysięgi potwierdzające dotychczasowe prawa i przywileje stanów.
<średniowiecze i demokracja szlachecka>
. Recepcja prawa rzymskiego na ziemiach polskich
- Wpływ prawa rzymskiego był poważny w prawie miejskim, ale niewielki w prawie ziemskim co wynikało z negatywnego stosunku szlachty do absolutystycznych zasad prawa cesarskiego Rzymu. Wpływy prawa rzymskiego uwydatniały się w III Statucie Litewskim uznawanym za prawo posiłkowe w Koronie, zwłaszcza w Małopolsce, oraz poprzez Korekturę Pruską, która była prawem posiłkowym w Wielkopolsce.
. Prawo małżeńskie
- Osobowe, demokracja szlachecka; Obowiązkowa kościelna forma zawarcia małżeństwa w Polsce datowana jest na 1577 gdy to przyjęto przepisy soboru trydenckiego. Wymagały one oświadczenia woli nupturientów przed proboszczem parafii jednej ze stron, przy obecności przynajmniej 2 świadków. Jednocześnie w myśl przepisów soboru trydenckiego małżeństwa zawarte w innej formie uznawano za potajemne, które było nieważne. Wskutek jednak nie zaniechania praktyki takich właśnie ślubów papież był zmuszony je zalegalizować- . Kościół katolicki w odróżnieniu od kościołów prawosławnego i reformowanego nie znał rozwodów. Jedyną formą było unieważnienie małżeństwa, przyjmowano wtedy fikcję, że sakrament i umowa małżeństwa od momentu zawarcia była nieważna. Małżeństwo było nieważne, jeśli zachodziła przeszkoda zrywająca, np. przymus, brak wiedzy o stanie małżonka, impotencja, pokrewieństwo, wyższe świecenia kapłańskie itp. Istniały również przeszkody wzbraniające, zabraniały one małżeństwa, lecz już zawartego sakramentu nie czyniły nieważnym. Należały tu różnorodność- wyznania wśród chrześcijan, dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy itp. Prawo kanoniczne dopuszczało również separację od stołu i łoża, mogła ona być- czasowa lub stała, orzekana na podstawie orzeczenia sądu, lub wzajemnej zgody współmałżonków. W prawie wiejskim pomimo stwierdzeń konstytucji z 1511 o wolnych małżeństwach córek rolniczych, to i tak w późniejszej praktyce wymagano zgody na ślub chłopki z poddanym innego pana.
- Majątkowe, demokracja szlachecka; w prawie ziemskim jak i miejskim, zaręczyny wiązały się z zawarciem intercyzy, która określała co złoży się na wyprawę, wiano i posag, wpisywano je do ksiąg sądowych. Po śmierci ojca obowiązek wyposażenia córek spadał na braci i miał być- równy wyposażeniu sióstr już zamężnych. Jeśli bracia stracili majątek po ojcu, to obowiązek wyposażenia sióstr spadał na wierzycieli. W prawie Magdeburskim przewidywano odrębność- majątkową małżonków, natomiast w prawie chełmińskim uznawano wspólność- . W prawie wiejskim stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami charakteryzowały się różnością form, najczęstsza pozostawała wspólność- majątkowa. W prawie ziemskim znane było dożywocie, tj instytucja która pozwalała kobiecie na wypadek owdowienia na dożywotnie użytkowanie całego majątku, ale bez prawa do zbycia go i obciążenia.
- Osobowe, średniowiecze; Do zawarcia małżeństwa wystarczyło wspólne zamieszkanie i ustne potwierdzenie woli wejścia w związek małżeński, a za tym szły zmówiny- umowa przedślubna zawierana pomiędzy rodzinami określająca szczegółowe warunki jego zawarcia, zdawiny- oddanie oblubienicy panu młodemu, przenosiny- przeprowadzka panny młodej do domu męża oraz pokładziny- skonsumowanie związku. Małżeństwa kojarzyły rodziny, panna młoda musiała być- pełnoletnia i mieć- zgodę rodziców, lub opiekunów. Znano również kościelną formę zawierania małżeństwa, która nakazał stosować- legat papieski Piotr z Kaupi w 1197r. Ze ślubem kościelnym łączyły się zapowiedzi, z których zwolnienie uzyskałą szlachta osiadła.
. Własność i jej ograniczenia
- Średniowiecze; Własność- , od władać- , istotą własności było władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżenie z podaniem jej tytułu. Władanie w dobrej wierze, niekwestionowane przez otoczenie było podstawą własności. Prawo polskie różniło się od klasycznego tym, że nie tworzyło wielkiego przedziału pomiędzy prawem własności a prawami na rzeczy cudzej. Własność- zawierała prawo o posiadaniu i użytkowaniu rzeczy, a także w dopuszczanych przez prawo granicach rozporządzania nią i ustanawiania dziedzica. Do ograniczeń własności zaliczyć- można regalia, oraz prawo bliższości- było one prawem ekspektatywą, polegało na możności uprawnionego do wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadających gorsze niż on prawo. Z prawem bliższości łączyło się prawo pierwokupu i prawo retraktu.
- Demokracja szlachecka; własność- szlachecka była z reguły własnością alodialną, szlachta uwolniła się od ograniczeń w postaci regaliów. Występowała też własność- typu lennego, oraz formy własności warunkowej w latyfundiach magnackich. Ziemie chłopów poddanych były dzierżone na zasadach użytkowania dziedzicznego. W królewszczyznach występowała emifteuza. O przeniesieniu praw własności decydowało dokonanie wpisu do ksiąg sądowych właściwego sądu z prawem, posiadającego prawo wieczności. W XVI w. Ograniczono prawo bliższości skracając termin pierwokupu do 6 tygodni. Wykluczono w ogóle zastosowanie tego prawa przy darowiznach i zamianach.
. Nieruchomość
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
. Zastaw ( w tym zastaw na nieruchomość i; hipoteka) Demo Sz B 259
- Średniowiecze; Zastaw występował w formie zastawu na ruchomość- bądź zastawu na nieruchomość- . Zastaw był wygodną formą zaspokajania potrzeb dłużnika, która nie pozbawiała go prawa własności, przenosząc prawa rzeczowe, z posiadaniem i prawem użytkowania w ręce wierzyciela. Zastawnik ciągnął z zastawionej nieruchomości korzyści, których nie zaliczał na poczet wierzytelności. Taki zastaw zwany był antychrezą, a dłużnik mu wykupić- go tylko w określonym terminie. Przedmiotem zastawu mogły być- dochody z urzędów, żup solnych i ceł. Zastaw był często ukrytą formą alienacji, stosowano go też jako obejście prawa bliższości. Czasem zastrzegano, iż w przypadku niewykupienia zastawu w odpowiednim terminie, przechodzi on na własność- wierzyciela, był to tzw. „Zastaw na upad”. Stopniowo w rozwoju instytucji zastawu pojawił się zastaw z dzierżeniem i zastaw bez dzierżenia. Zastaw z dzierżeniem był korzystny dla dłużnika, ponieważ wierzyciel zaliczał na poczet długu, pożytki czerpane z użytkowanej nieruchomości. Zastawem bez dzierżenia natomiast, obciążał dłużnik nieruchomość- poprzez wpis do księgi sądowej. Był on wygodną formą dla dłużnika, ponieważ pozwalała ona wygospodarować- środki na spłatę wierzytelności. Zastaw rzeczy ruchomej był zawsze zastawem z dzierżeniem. ...
umkc