BMZ_Etologia.doc

BIOLOGICZNE PODSTAWY ZACHOWANIA – ETOLOGIA

Dr Maciej Trojan

Jak się skontaktować?

- Dyżury:

Wtorek 12:00 – 17:00 pokój 13 w piwnicy wydziału

Psychologii UW, ul. Stawki 5/7

- Zawsze po wykładzie

- Telefon w godzinach dyżuru 5549802

- E-mail: Maciej@psych.uw.edu.pl

O czym będą zajęcia?

Zachowanie – skoordynowane (układ nerwowy kontroluje przejawy funkcjonowania organizmu), krótkotrwałe (coś co trwa krócej niż jedna godzina może być uznane za zachowanie. To kryterium czasowe jest po to aby odróżnić zachowanie od jakiś zmian rozwojowych), bezpośrednio dostrzegalne przejawy funkcjonowania organizmu (obserwowalne gołym okiem), najczęściej ruchowe

Podstawowe podejścia w badaniach zachowania:

- Fizjologiczne

- Behawiorystyczne

- Ewolucyjne

1.      Początki współczesnych badań nad zachowaniem się zwierząt:              Darwin i jego następcy

2.      Psychologia eksperymentalna i etologia

3.      Podstawowe elementy teorii etologicznej

4.      Model Lorenza i Tinbergena

5.      Struktura zachowań popędowych - faza apentencyjna i konsumacyjna, łańcuch działań

6.      Konflikt popędów, zach. przemieszczone, przerzutowe

7.      Teoria ewolucji, od drabiny istnień do nowej syntezy

8.      Ewolucja zachowania, adaptacyjna funkcja zachowania, zachowania agonistyczne (np. terytorialne), seksualne i prospołeczne, życie w grupie

9.      Zabawa, samotna, z obiektem, połączona z twórczością, społeczna

10.  Eksploracja (Nissen, Butler, Berlyne (nowość, złożoność, intensywność)

11.  Dowody na myślenie zwierząt

12.  Zwierzę jako obiekt badań

Literatura

•         Większość informacji niezbędnych do opanowania poniższego materiału znajdziecie Państwo w podręczniku B. Sadowskiego i J. Chmurzyńskiego Biologiczne mechanizmy zachowania. (1989). Warszawa: PWN. Rozdziały: Od 1.3 do 1.7.2, od 9.1 – do 9.3, 10, 12, 13, 14, 16, 17 i 18.

•         Rozdział 5 autorstwa Wojciecha Pisuli z Psychologia Podręcznik Akademicki, pod redakcją J. Strelaua.  Tom 1. Gdańsk: GWP, 2000

Jak zaliczyć zajęcia?

•         Chodzenie na wykład (nieobowiązkowe)

•         Znajomość literatury (obligatoryjne)

•         Zaliczenie testu

Historia badań nad zachowaniem zwierząt

•         Dwie skrajne postaci stosunku do zachowania zwierząt:

–        koncepcje witalistyczne, które zakładają, że w organizmach działają jakieś siły życiowe, które odpowiadają między innymi za zachowanie właśnie, odpowiadają w ogóle za to, że organizm żyje. (ontologiczna koncepcja psychiki Arystotelesa i Platona, anima sensitiva – dusza czująca, wrażliwa – odpowiada ona za uczucia, za pamięć, za percepcję, ta dusza jest również zdolna do planowania, do snucia planów, które w przyszłości będą realizowane. Zdaniem Arystotelesa taka dusza występuje u zwierząt, ma ona charakter materialny a zatem jest śmiertelna, anima rationalis – dusza rozumna. Występuje ona u człowieka. Odpowiada ona za logiczne, abstrakcyjne rozumowanie. Tego typu dusza nie występuje u zwierząt. Człowiek oczywiście posiada także dusze anima sensitiva.)

–        koncepcje mechanistyczne (Demokryt, Kartezjusz)

Koncepcje witalistyczne zakładają, że zwierzęta mają psychikę, zwierzęta obdarzone są świadomością. Przeciwstawny pogląd zakłada, że zwierzęta są automatami, precyzyjnie reagującymi na bodźce. Zwierzęta są mechanizmami (koncepcje mechanistyczne) – doskonałymi urządzeniami pozbawionymi życia wewnętrznego.

Początek badań nowożytnych

•         1872 – Karol Darwin – O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt – pierwsza praca z dziedziny psychologii porównawczej, ta praca może być u znana za początek nauki nazwanej zoopsychologią

•         natura nie robi skoków – ciągłość świata zwierząt i ludzi w zakresie psychiki (W latach 50 XVIII wieku Darwin wydał pracę w której zwarł pogląd, że natura nie robi skoków. Cechy jakimi obdarzony jest człowiek nie wzięły się znikąd tylko są spuścizną po zwierzętach. Psychika człowieka jest następstwem psychiki zwierząt.)

Narodziny psychologii zwierząt

Początek badań nowożytnych 1872 – Karol Darwin – O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt - Narodziny psychologii zwierząt

•         w interpretacji zachowania uwzględnia przeżycia zwierząt mające analogię  w przeżyciach ludzi – uważano że zwierzętom w czasie zachowania uczestniczą identyczne przeżycia, które uczestniczą człowiekowi – identyczne stany psychiczne.

•         1895 – George Romans – Inteligencja zwierząt

•         1894 – L.C. Morgan – Wprowadzenie do psychologii porównawczej

W Polsce - Jan Dembowski – polski zoopsycholog, działał w pierwszej połowie dwudziestego wieku, opublikował dwie prace: psychologia zwierząt oraz psychologia małp. Wg niego jednym z błędów jakie może popełnić badacz to jest to traktowanie zwierzęcia jakby to była maszyna. Drugie niebezpieczeństwo to antropomorfizacja – bo zwierze to jednak nie człowiek. Uważał, że różnica pomiędzy człowiekiem a zwierzęciem polega na tym, że zwierzęta nie są zdolne do abstrakcyjnego myślenia.

Kanon Morgana

•         program Morgana – stany psychiczne to stany świadomego doświadczania, badacz powinien starać się zrozumieć psychikę zwierząt przez analogie do własnych stanów psychicznych z zachowaniem określonego rygoru

•         kanon – w żadnym wypadku nie możemy interpretować działania jako wyniku wyższej czynności psychicznej, jeśli może ono być zinterpretowane jako wynik procesu przebiegającego na niższym poziomie

(przykład do kanonu Morgana – w Londynie był koń na początku XX wieku, który podobno umiał liczyć. Treser pokazywał mądremu Hansowi tabliczkę gdzie było napisane na przykład 5+5, a koń wystukiwał kopytem 10 razy tak jakby dokonał sumowania. Wydawało się zatem, że koń jest zdolny do abstrakcyjnego myślenia – jest w stanie zrozumieć symbole i wykonać operację liczenia. Bliższe badania pokazały, że jednak tak nie jest. Treser po prostu wysyłał Hansowi pewne sygnały. Pokazywał tabliczkę i prawdopodobnie wtedy na jego twarzy pojawiał się wyraz napięcia, koń stukał kopytem gdy widział tabliczkę bo nauczył się, że gdy tak robi to dostanie coś smacznego do jedzenia. Koń tak długo stukał kopytem aż zobaczył wyraz ulgi na twarzy tresera.). Bociany jak się zdarzy, że w gnieździe będą trzy jaja, to jedno wyrzucają, ale nie znaczy to, że one liczą: raz, dwa, trzy i jak są trzy tzn., że jest o jedno za dużo i trzeba je wyrzucić. Proces ten odbywa się bez liczenia – nie jest to liczenie.

Behawioryzm

1913 – John Watson – manifest behawiorystyczny (John Watson skrytykował zoopsychologię oraz skrytykował sposób praktykowania psychologii do jego czasów. Zdaniem Watsona psychika nie powinna w ogóle interesować zoopsychologa oraz badacza ludzkich zachowań – psychologa, ponieważ psychika jest kwestią subiektywną, której nie da się poddać badaniu naukowemu. Watson proponuje się zająć wyłącznie zachowaniem, które jest mierzalne, i to w stosunku do zwierząt jak i do człowieka. W ten właśnie sposób narodził się behawioryzm.).     

•         psychologia jako nauka o zachowaniu, a nie o świadomości, organizm to czarna skrzynka – zachodzą w tej skrzynce jakieś procesy, ale nie interesują one behawiorysty. To nie znaczy, że behawiorysta neguje, że coś się w tej skrzynce dzieje się. W niej dzieją się różne rzeczy, ale tego nie da się zbadać. 

•         eksperyment jako metoda badań – wprowadzili behawioryści.

•         badanie sztucznych form zachowania, abstrahowanie od gatunku i biolog. sensu zachowania

Etologia

•         od lat 30-tych XX w.

•         naukowe badania charakterystycznych wzorców zachowania zwierząt, badania zachowania zwierząt głównie w środowisku naturalnym

•         zachowanie podlega doborowi naturalnemu, ma sens adaptacyjny

•         obserwacja jako podstawowa metoda badań

Pojęcie Etologia wywodzi się od greckiego słowa Etos – obyczaj. Krótko mówiąc jest to nauka o zwyczajach zwierząt. Lorenz i Nico Tinbergen zapoczątkowali etologię. Główna teza etologii mówi, że opis zachowania powinien poprzedzić analizę. Druga teza mówi, że badanie musi być przeprowadzane w kontekście środowiska. Zdaniem etologów behawioryści źle robią, że badają wyłącznie w laboratorium dlatego, że zwierzę pozbawione kontaktu ze swoim naturalnym środowiskiem zachowuje się w sposób nie do końca normalny. Ostatnia teza mówi, że zrozumienie zachowania wymaga wiedzy na temat jego przyczyn. Podstawową metodą badań przeprowadzaną przez etologów była obserwacja – najczęściej w środowisku naturalnym. Etologia jest bliższa koncepcją witalistycznym. Etologia zakłada, że zwierzęta mają jakieś życie psychiczne.

Dalszy rozwój zoopsychologii

lata 30-te XX w. – W. Köhler – badania nad rozwiązywaniem problemów przez wgląd u szympansów (W. Köhler prowadził badania nad inteligencja, myśleniem zwierząt. Jedno z badań polegało na tym, że w klatce zawieszony był banan i umieszczona była skrzynka (nie leżała ona bezpośrednio pod bananem) i jeden z szympansów od razu zorientował się w sytuacji i przesunął skrzynkę pod banana, wszedł na nią i zerwał owoc. Problem rozwiązał nie na zasadzie prób i błędów bo nie jeździł skrzynką po całej klatce, tylko od razu wiedział co należy z nią zrobić. Krótko mówiąc szympans myślał skoro rozwiązał takie zadanie. Szympans jest zdolny do abstrakcyjnego myślenia.).

1984 – D. Griffin – Myślenie zwierząt (krytyka nadużywania kanonu Morgana i perspektywy antropocentrycznej) – Jego zdaniem nadużywanie kanonu Morgana prowadzi do tego, że jeżeli da się wyjaśnić zachowanie zwierzęcia na prostym poziomie to nie znaczy to, że zwierzęta nie są zaangażowane w jakieś wyższe procesy psychiczne. Skrytykował też perspektywę antropomorficzną – zwierzęta mają życie psychiczne, ale nie znaczy to, że to życie psychiczne zwierzęcia odpowiada życiu psychicznemu człowieka. Posługiwał się on pojęciem innych umysłów – zwierzęta mają umysły, ale nie takie jak ludzie.

Ekologia behawioralna

•         Krebs & Davies – Wprowadzenie do ekologii behawioralnej

•         zajmuje się znaczeniem zachowania dla przeżycia i odniesienia sukcesu reprodukcyjnego (konkurencja wewnątrzgatunkowa, użytkowanie zasobów, unikanie drapieżników)

Kierunek ten pojawił się pod koniec lat 70-tych. Badają na przykład jaki wpływ na liczebność danej grupy ma agresja drapieżników, częstotliwość ich ataków. Jest to kierunek bardziej mechanistyczny niż witalistyczny.

Socjobiologia

•         1975 - E. Wilson – Socjobiologia

•         zajmuje się biologiczną funkcją zachowań społecznych

•         koncepcja agresji międzygrupowej Durhama i manifest sewilski

Jest to kierunek bardziej mechanistyczny niż witalistyczny.

Manifest sewilski

Naukowo niepoprawnym jest zakładanie, że:

•         odziedziczyliśmy skłonności wojenne po naszych zwierzęcych przodkach

•         przemoc jest genetycznie zaprogramowana

•         w przebiegu ewolucji istniała dodatnia presja selekcyjna na agresję

•         wojna ma źródło w instynkcie

BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA

Podstawowe pojęcia klasycznej etologii

(wykład 2)

Elementy zachowania

•         składniki – wrodzone/nabyte o różnym stopniu złożoności, nie pełnią samodzielnej funkcji biolog. (Na przykład jeśli chodzi o składnik wrodzony – wykonanie kroku jest uważane przez etologów za składnik zachowania, dlatego, że krok sam w sobie niczemu nie służy. Zaczyna on pełnić funkcję dopiero w jakimś kontekście. Jeżeli chodzi o przykład zachowania nabytego -  to na przykład naciskanie przez szczura dźwigni w celu otrzymania pokarmu. W warunkach naturalnych takie zachowanie nie pełni żadnej funkcji, dopiero w warunkach laboratoryjnych.).

•         elementarne rodzaje zachowania – wrodzone, obejmują zazwyczaj cały organizm, pełnią samodzielną rolę biolog. (Są to dosyć proste zachowania mające sens adaptacyjny.).

Toniczne reakcje przystosowawcze

Odruchy posturalne

•         Wywoływane głównie przez bodźce proprioceptywne – płynące z układu ruchu (ze ścięgien, stawów).

•        

...