Publiusz Owidiusz Nazo, Metamorfozy,
Przeł. Anna Kamieńska i Stanisław Stabryła, oprac. Stanisław Stabryła,
wyd. 2 zm., BN II 76, 1995.
WSTĘP
I. Świat Owidiusza.
- ur. w 43 r., gdy wybucha wojna domowa, w 42 r. bitwa pod Filippi (brał w niej udział Horacy), wojny trwały do 29 r., Oktawian August został jedynowładcą; okres augustowski – wzrost za-interesowania filozofią (Cycero i August propagowali zwłaszcza stoicyzm; epikureizm); pierw-sze próby poetyckie Owidiusza – 25-20 r., stabilizacja polityczna i społeczna w Rzymie.
- ur. 20,03,43 r. w środkowej Italii, ojciec zmarł w wieku 90 lat, zapewne był średnim posiada-czem ziemskim, ok. 31 r. Owidiusz i jego starszy brat przybywają do Rzymu na naukę, szkoła gramatyczna i retoryczna, dalsze studia w Atenach, Azji Mniejszej i na Sycylii.
- ok. 25 r. zmarł ukochany brat Owidiusza, który powraca do Rzymu i robi karierę urzędniczą (ojciec tego pragnął).
- pierwsze małżeństwo w młodym wieku, pod wpływem ojca, nietrwałe, podobnie jak drugie, z którego narodziła się córka – jedyne dziecko, natomiast trzecie małżeństwo przyniosło Owi-diuszowi szczęście – Fabia, jego żona, dzieliła z nim wygnanie, dobre stosunki łączyły poetę z córką Fabii, Perillą.
- do 8 r.n.e. pracował nad „Fasti” i „Metamorfozami”.
- wygnanie do Tomi (obecnie Konstanca) nad Morzem Czarnym, bez konfiskaty majątku i praw obywatelskich, z eskortą wojskową, napad rozbójników – utrata bagażu, ledwie z życiem.
- August zmarł w 14 r., mimo wysiłków podejmowanych przez Owidiusza i jego przyjaciół Tybe-riusz nie odwołał go z wygnania.
- Owidiusz zmarł pod koniec 17 lub w 18 r.
II. Miłość, mity i wygnanie.
- elegie miłosne 25-15 r., błyskawiczna kariera, „Amores” – adresatką części elegii Korynna, swoboda, żart i ironia.
- „Listy heroin” („Heroidy”) (I-XV – 15-10 r.; XVI-XXI – 5-1 r.) – 15 listów kobiet do ukochanych przebywających poza domem, np. Penelopa do Ulissesa, Bryzeida do Achillesa, Fedra do Hi-polita, Dydona do Eneasza…, głębia uczuć kobiecych.
- poematy dydaktyczne: „Ars amatoria” 2 lub 1 r. p.n.e., nauczyciel miłości, wskazówki i rady, małżeństwo ukazane w niekorzystnym świetle, męski punkt widzenia.
- „Fastu” do 8 r. n.e., 6 ksiąg (od stycznia do czerwca), zasada kalendarzowo-astronomiczna, zdumiewający brak wiedzy astronomicznej, pomyłki.
- „Tristia” („Zale”) 5 ksiąg pisanych na wygnaniu.
- „Epistulae ex Ponto” („Listy znad Morza Czarnego”) – drugi zbiór wygnańczych elegii.
III. „Metamorfozy” – poemat o przemianach.
- pisane od ok. 2 r. n.e do 8 r., niedokończone i bez końcowego szlifu.
- narracja główną formą podawczą, jednolita miara wierszowa (heksametr daktyliczny).
- trzy wielkie serie chronologiczne:
- księgi I – V najdawniejsze dzieje mityczne.
- księgi VI – X epoka Herkulesa.
- księgi XI – XV mity trojańskie i italsko-rzymskie, początek epoki historycznej.
- szerokie uwzględnienie przeżyć wewnętrznych.
- założenie: brak stałych wartości, wszystko jest możliwe, ciągłe zmiany w życiu.
- źródło: Hezjod „Teogonia” i „Eoje” („Katalog kobiet”).
- motywy mitologiczne – elementy narracji poetyckiej, nie są przedmiotem wiary, niższy poziom moralny bogów niż ludzi (efekty humorystyczne), świadoma tendencja satyryczna w stosunku do bogów i religii, większa sympatia dla bóstw pomniejszych – nimf, satyrów…
- ideałem – miłość heteroseksualna, małżeńska.
- wzmianki i aluzje do Augusta, ale nie całkowicie czołobitne.
- narracja bezpośrednia, opowiadanie, dużo środków stylistycznych, czynniki psychologiczne, wrażliwość na piękno natury, humor, groteska, ironia, dowcip.
IV. „Metamorfozy” u potomnych.
- w starożytności popularność, mimo usunięcia z bibliotek publicznych dzieł Owidiusza na roz-kaz Augusta, mało komentarzy.
- w średniowieczu przypisuje mu się wiele innych utworów, teksty „umoralniające” dla mniszek, kult Owidiusza.
- pierwsze pełne polskie przekłady Owidiusza XVII w.: „Przeobrażenia” Jakuba Żebrowskiego 1636 r. oraz „Przemiany” Waleriana Otwinowskiego 1638 r.
TEKST
I. księga.
- „Opowiem, jak się w nowe kształty przemieniały ciała”.
- powstanie świata z Chaosu, apostrofa do bogów, „bóg” „wielki budowniczy”, podział wiatrów.
- powstanie ludzi – Prometeusz lepi człowieka z gliny.
- podział dziejów na wieki: złoty, srebrny (pory roku), miedziany i żelazny.
- Giganci, narada bogów.
- Likaon – wyszydzenie Zeusa w gościnie (ugotowanie człowieka na ucztę).
- potop.
- Deukalion i Pyrra.
- zwierzęta z ziemi.
- smok Pyton zabity przez Apollona – igrzyska pytyjskie, wieniec dębowy.
- „Pierwszą miłością Feba była Dafne, córka Penejosa”, obraza Kupidyna, ucieczka Dafne.
- Jowisz i Io – jej ucieczka, ciemność, podejrzenie Junony, Jo zamieniona w jałówkę, prośba Junony o tą jałówkę, Argus, Merkury, jego piszczałka i opowieść:
- Pan i Syrinks – zamieniona w trzcinę.
- Merkury usypia Argusa, po czym zabija go, oczy na skrzydła pawia, Junona zsyła gza, by gryzł jałówkę-Io, która ucieka do Egiptu i tam zamienia się w boginię Izydę, jej syn, Epaf, przyjmuje imię boga Apisa.
- Faeton przechwalał się przed Epafem, że jest synem Słońca, Epaf go wyśmiewa, jednak Kli-mena, matka Faetona, zapewnia go, Faeton udaje się do swego ojca.
II. księga.
- Faeton przybywa do ojca, opis pałacu, na tronie zasiada Febus, otaczają go pory roku, Mie-siące, Dni, Wieki, Godziny, Faeton prosi ojca o rydwan, ginie zabity piorunem przez Jowisza, upada do Erydanu (Pad), rozpaczające nad jego grobem Heliady, siostry, zamieniają się w topole, a ich łzy w bursztyny, przyjaciel Faetona, Cygnus, zamienia się w łabędzia, Febus nie chce już służyć światu.
- Jowisz i Kallisto – pod postacią Diany, która dowiaduje się o wszystkim, syn Arkas, zemsta Junony, zamiana Kallisto w niedźwiedzicę, mając 15 lat, Arkas chciał zabić niedźwiedzicę-matkę, zapobiegł temu Jowisz, umieszczając oboje na niebie jako Wielką i Małą Niedźwiedzi-cę.
- Apollo i Koronis – kruk, ptak Feba, wypatrzył romans Koronis, która spodobała się Apollono-wi, leci natychmiast do boga poinformować go o tym, spotyka wronę, która go przestrzega:
- Atena zamknęła w koszyku syna Wulkana, Eryktona, i dała go trzem córkom Cekrop-sa, Aglaura zajrzała do koszyka, wrona je podglądała i poleciała natychmiast do Ate-ny, ta natomiast zamiast wrony wzięła sowę, „Z tego niech się uczą ptaki, jak niebez-piecznie jest gadać za wiele”.
- kiedyś była córką Koroneusa, królewną Koronis, zapłonął do niej miłością Neptun, ści-gał ją, uratowała ją Atena, zamieniając we wronę.
- w sowę została zamieniona Nyktimene, która nieświadomie popełniła kazirodztwo z ojcem.
- kruk wzgardził jednak przestrogami wrony, Apollo ze złości zabija strzałą Koronis, która była razem z nim w ciąży, jej romans okazał się tylko plotką, płód został uratowany – Eskulap – Febus oddał go pod opiekę Chironowi.
- wchodzi Ocyroë, córka Chirona, przepowiada przyszłość dla Eskulapa – pomoc lekarska, za-bity przez Jowisza za wskrzeszanie zmarłych, następnie zamieniony w węża, potem znów w boga; zamieniona w klacz.
- Merkury ukradł woły Apollonowi, jedynym świadkiem przestępstwa był starzec, Battus, Mer-kury dał mu jako łapówkę białą krówkę, bóg przybrał inną postać, by sprawdzić prawdomów-ność starca (ofiarowuje mu krówkę i buhaja, jeśli powie prawdę), zdrajca zamieniony w ka-mień.
- Merkury zakochał się w Herse, córce Cekropsa (pilnowała koszyka z Eryktonem!), idącej w pochodzie dziewcząt w okolicach Aten, Merkury prosi o wsparcie siostrę Herse, Aglaurę, któ-ra obraża Atenę, zsyła Zawiść, zazdrosna Aglaura zostaje zamieniona przez Merkurego w ra-ka.
- Jowisz porywa Europę.
III. księga.
- brat Europy, Kadmus, na żądanie ojca, Agenora, szuka porwanej, spotyka jałówkę i zakłada Teby, walczy ze smokiem Marsa (przepowiednia Marsa: „Synu Agenora, czemu patrzysz na smoka powalonego. I ty smokiem będziesz.”), Atena doradza Kadmusowi zakopanie zębów smoczych, z których wyrastają rycerze, wojna domowa, ocalało 5 rycerzy, żona Harmonia, córka Marsa i Wenus.
- Akteon, wnuk Kadmusa, widzi Dianę w kąpieli, zamieniony w jelenia i rozszarpany przez wła-sne psy.
- Semele, córka Kadmusa, uwiedziona przez Jowisza, Junona w postaci staruszki namawia Semele, by Jowisz ukazał jej się w swojej postaci, Semele płonie, płód ratuje Jowisz i zaszy-wa w swoim udzie, dziecko, Bacchusa, wychowuje Ino, siostra Semele.
- Terezjasz rozstrzyga spór pomiędzy Jowiszem a Junoną o to, kto ma więcej rozkoszy, przez 7 lat był kobietą i rację przyznaje Jowiszowi, za co Junona każe go ślepotą, w zamian daje mu chwałę.
- do Terezjasza zwraca się Liriope, matka Narcyza, z pytaniem, czy jej syn dożyje starości, „Jeśli siebie nie pozna”.
- Echo i Narcyz, Ramnuzja (Nemezis) spełnia prośbę jednego z odrzuconych przez Narcyza chłopców „Niech i on kocha, nie będąc kochanym”, Narcyz zamieniony w barwny kwiat szaf-ranu, z białymi płatkami dokoła.
- z Terezjasza drwił Penteus, wyśmiał wyznawców Bacchusa, złapał Acetesa, ten opowiada:
- był marynarzem, na pokładzie był Bacchus, złapany przez żeglarzy, którzy z niego drwią, statek zostaje opleciony winoroślą, a żeglarze zamienieni w delfiny.
- Penteus nie wierzy w jego opowieść, zakrada się na nocne obrzędy, rozszarpany przez ma-tkę, Agawe, i ciotki, Ino i Autonoë.
IV. księga.
- w Bakchanalia nie chce też uwierzyć Alcitoë, córka Miniasza, wszyscy spieszą na Bakchana-lia, jedynie trzy córki Miniasza siedzą przy krosnach.
- Arsippe opowiada:
- Pyram i Tyzbe mieszkali w sąsiednich domach, byli w sobie zakochani, między ich domami była szpara, przez którą się kontaktowali, uciekają, w umówionym miejscu jest lwica, Tyzbe ucieka, ale lwica szarpie jej welon, który znajduje Pyram, z rozpaczy przebija się sztyletem, czerwienieje owoc morwy, Tyzbe znajduje kochanka, też prze-bija się sztyletem, prochy ich w jednej urnie złożone.
- Leukonoë opowiada:
- Febus wypatrzył romans Wenus i Marsa, informuje o tym Wulkana, który konstruuje sieć, kochankowie wystawieni na śmiech.
- weenus z zemsty rozkochuje Febusa w Leukotoë, z wzajemnością, zazdrosna jest Klytie, wzgardzona przez Feba, ogłasza ojcu Leukotoë hanbę jego córki, ten zakopuje ją żywcem, Febus nie zdążył jej odkopać, Klytie z rozpaczy zamienia się w kwiat he-liotropu.
- Alcitoë opowiada:
- Salmacis i Hermafrodyt, syn Hermesa i Afrodyty, ona się w nim zakochuje, udaje, że odchodzi, on sobie biega, salmacis przywiera do niego i prosi bogów, by połączyli ich w jedno ciało, źródło zatrute.
- za wzgardzenie świętem Bacchusa Miniady (córki Miniasza) zostały zamienione w nietope-rze.
- Junona prosi boginie nocy, Erynię, Trwogę, Żałobę, Strach i Grozę, by wpędziły w obłęd Ata-masa, męża Ino, z którego ona jest bardzo dumna, szalony Atamas goni żonę, która wraz z synkiem, Melicertesem, skacze z urwiska, zamienieni przez Neptuna w bóstwa morskie – Leukoteę i Palemona.
- Tebanki – płaczki opłakujące Ino Junona zamienia w skały.
- Kadmus i Harmonia odchodzą z Teb, obje przemienieni w smoki.
- Bakchusa nie uznał też Akryzjusz, podobnie jak Perseusza, „którego Danaë poczęła ze złote-go deszczu”, Perseusz chce uzyskać od Atlasa złote jabłka, ten jednak nie chce przyjąć go w gościnę, Perseusz pokazuje mu głowę Meduzy; w drodze powrotnej ratuje Andromedę przy-kutą do skały za karę, że matka przechwalała się, że córka piękniejsza jest od Nareid; Perse-usz walczy z potworem, wesele, opowiadanie Perseusza:
- ukradzione oko Graj, ujrzał odbicie Meduzy w swojej tarczy, gdy zasnęła, odciął jej głowę, z krwi Meduzy narodził się Pegaz i Chryzaor.
V. księga.
- opowiadanie Perseusza przerwane przez stryja i byłego narzeczonego Andromedy, Fineu-sza, który nie reaguje na prośby brata, Cefeusza, i rzuca włócznią w Perseusza, „Fineusz schował się za ołtarzem, ołtarz (o zgrozo!) osłonił zbrodniarza”, Perseusz zabija Reta zamiast Fineusza, „Przybywa wojownicza Pallada, osłania brata[1] tarczą dodaje ducha”, walka, „Wi-dząc, że męstwo musi ulec ciżbie napastników” Perseusz wyciąga głowę Meduzy, „dwustu skamieniało, gdy ujrzało Gorgonę”, „Teraz dopiero pożałował Fineusz niesłusznie wszczętej zwady”, Perseusz kieruje na niego głowę Meduzy.
- „Zwycięski potomek Abasa wraca z żoną do ojczystego grodu”, tj. Argos na Peloponezie, po-konał następnie Pretusa, który zawładnął miastem dziadka Perseusza, Akryzjusza.
- tymczasem Pallada zostawia brata i przenosi się do Teb i dziewiczego Helikonu, rozmawia z Muzami, „Szczęśliwe jesteście, córy Pamięci, że cieszycie się mądrością i pięknem tego miejsca”, „Prawdę mówisz, bogini! O, gdybyś do większych spraw się nie spieszyła, mogłabyś przystać do naszego grona”, opowiadanie o Pireneuszu:
- zaatakował Fokidę, gdy zobaczył je, idące do świątyni na Parnas, zaprosił je do siebie, „poczekajcie, schrońcie się pod mym dachem przed deszczem i słotą”, nie chciał jednak ich wypuścić, gdy ukazało się czyste niebo, „aleśmy przypięły skrzydła i górą uciekły”, chciał je naśladować i skacze z wieży, ginie.
- Minerwa zauważa na drzewie dziewięć srok „siedziały na gałęzi i naśladując różne głosy, skarżyły się na swą dolę, Muzy informują ją, że to Pierydy, córki Pierosa, które wyzwały Muzy na zawody, „Niech Nimfy rozstrzygną zawody!”.
- pierwsza z Pieryd opowiada:
- walka z Gigantami, ucieczka do Egiptu i przemiana bogów w zwierzęta.
- na to Kaliope[2]:
- Ceres sieje, Hades przechadza się po powierzchni ziemi (sprawdza, czy czyny Ceres nie grożą obsunięciu się lądu), Wenus namawia Kupidyna, by wypuścił strzałę z miłością na boga podziemia, który zakochuje się w Prozerpinie i porywa ją, broni ją, jednak bezskutecznie, nimfa Kyane, która zamienia się w strumień, Ceres tymczasem poszukuje córki, zamienia złośliwego chłopca w jaszczurkę, Kyane nie może jej powiedzieć, co się stało z Prozerpiną, ale pokazuje jej opaskę dziewczyny, „Poznała ją matka, domyśliła się porwania”, mści się na ziemi, nimfa Aretuza opowiada Ceres, że widziała w podziemiach jej córkę, „Była smutna i je-szcze dotąd przestraszona, lecz jest królową i władczynią innego świata, możną małżonką władcy podziemi”, Ceres prosi o pomoc Jowisza (ojca Prozerpiny), on nie ma nic przeciwko takiemu zięciowi, lecz jeśli taka jest wola Ceres, Prozerpina wróci, ale nie może nic zjeść w podziemiach, Prozerpina zjada siedem ziaren gra-natu, zauważył to Askalafus, którego Ceres zamienia w puchacza.
-...
tranulcia