P. Dybel. Seksualność zdegradowana.PDF

Seksualność zdegradowana czyli perwersyjny świat prozy Brunona

Schulza

«Degradated Sexuality, or The Perversive World of Bruno Schulz's Fiction»

by Paweł Dybel

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 3 / 2005, pages: 204218, on www.ceeol.com .

Dybel Seksualnoæ zdegradowana

Pawe³ DYBEL

sob¹ nowoczesna gospodarka kapitalistyczna. St¹d swoista ambiwalencja, z jak¹

Sandauer podchodzi do prozy Schulza. Z jednej strony interesuj¹cy i rozpatry-

wany w kontekcie lat szeædziesi¹tych bez w¹tpienia nowatorski pomys³ wyka-

zania, ¿e zdegradowana rzeczywistoæ prozy Schulza wyjawia co znacznie

wiêcej na temat spo³ecznego bytu jednostki, ni¿ mog³aby to uczyniæ proza trady-

cyjnie realistyczna, z drugiej strony traktowanie owej degradacji w sposób doæ

dos³owny. Tak, jakbymy w prozie Schulza mieli wy³¹cznie do czynienia z kur-

cz¹cym siê drobnomieszczañskim wiatem polskich ¯ydów z okresu miêdzywoj-

nia, z wszystkimi jego prowincjonalnymi nalecia³ociami, obyczajowymi osobli-

wociami oraz z rozpadaj¹cymi siê tradycyjnymi wiêzami rodzinnymi. wiat ten,

pocz¹wszy od prze³omu wieków, pod wp³ywem gwa³townych cywilizacyjnych

przeobra¿eñ mia³ powoli odchodziæ bezpowrotnie w przesz³oæ, co te¿ autor Skle-

pów cynamonowych wymownie powiadcza³ w swojej prozie.

Wydaje siê jednak, ¿e podstawowy problem, z którego ta proza wyrasta, pole-

ga na czym zupe³nie innym ni¿ na bezwiednej demaskacyjnej krytyce drobno-

mieszczañskiego wiata, z którego Schulz siê wywodzi³. Jeli bowiem nawet ma ra-

cjê Sandauer twierdz¹c, ¿e wiat ten w postaci, w jakiej pojawi³ siê na kartach po-

wieci Schulza, znajdowa³ siê w stanie g³êbokiego, potêguj¹cego siê coraz bardziej

kryzysu, to przecie¿, jak siê wydaje, fikcyjny wiat tych powieci jest równie¿ zde-

gradowany w ca³kiem innym znaczeniu ni¿ to, które przypisuje mu ten krytyk.

W tym wypadku chodzi nie tylko o degradacjê najbli¿szego rodzinnego

(i spo³ecznego) otoczenia pisarza spowodowan¹ przeobra¿eniami o charakterze

ekonomicznym. Równie istotne znaczenia zdaj¹ siê mieæ ró¿ne czynniki zwi¹zane

z indywidualn¹ osobowoci¹ rodziców pisarza, jak te¿ z ró¿nymi, jak najbardziej

przygodnymi wydarzeniami i okolicznociami. Chocia¿by takimi, jak na przyk³ad

fakt ciê¿kiej choroby ojca, przez co czêsto przebywa³ on w sanatorium, podczas gdy

ca³¹ w³adzê ¿ycia domowego dzier¿y³a wtedy matka 2 .

Trudno nie uznaæ, ¿e równie¿ wszystkie te jak najbardziej indywidualne i party-

kularne czynniki nie mia³y ¿adnego wp³ywu na kszta³towanie siê osobowoci pi-

sarskiej Schulza, sposobu jego patrzenia na wiat, w szczególnoci za jego stosun-

ku do kobiet i do ¿ywio³u kobiecoci. W istocie to g³ównie odnosz¹c siê do posta-

ci obojga rodziców, inscenizuje on w swojej wyobrani romans rodzinny,

podobnie zreszt¹ jak mia³o to miejsce w przypadku neurotycznych pacjentów

Freuda. W romansie tym Schulz przybiera postaæ narratora-syna, opowiadaj¹c

historiê rodzinn¹ z bardzo szczególnej perspektywy, któr¹ wyznacza skrajnie ma-

sochistyczny kult kobiecoci podniesionej do rangi potê¿nej samorodnej si³y ¿y-

Seksualnoæ zdegradowana,

czyli perwersyjny wiat prozy Brunona Schulza

Jednym z najbardziej znanych tekstów na temat prozy Brunona Schulza jest ar-

tyku³ Artura Sandauera pt. Rzeczywistoæ zdegradowana 1 opublikowany jako wstêp

do tomu dzie³ wybranych tego badacza. Tytu³ artyku³u w zamierzeniu krytyka,

w okresie powojennym jednego z najbardziej niestrudzonych propagatorów pisar-

stwa autora Sklepów cynamonowych, sugerowa³, ¿e stanowi ono wymowne literackie

wiadectwo ró¿nych procesów degradacji drobnomieszczañskiej rzeczywistoci,

które to zjawiska, pocz¹wszy od prze³omu XIX i XX wieku, mia³y miejsce w gali-

cyjskiej prowincji kresów wschodnich. Procesy te by³y rezultatem gwa³townej eks-

pansji gospodarki kapitalistycznej w tym regionie, która zaczê³a siê wraz z odkry-

ciem w nim z³ó¿ ropy i gazu ziemnego i nios³a ze sob¹ g³êbokie przeobra¿enia cy-

wilizacyjne. Schulz mia³ rejestrowaæ te przeobra¿enia w swojej sennej prozie,

ukazuj¹c w jej iluzyjno-epickich kreacjach niezwykle sugestywnie degeneracjê

ró¿nych aspektów spo³ecznego wiata, w którym wzrasta³ i który stanowi³ jego

podstawowe rodowisko ¿yciowe.

Mimo i¿ autor Dla ka¿dego co przykrego stara³ siê przekornie wykazaæ, ¿e

w³anie senna iluzorycznoæ Schulzowskiego wiata jest w istocie bardziej re-

alistyczna ni¿ realizm tradycyjnej powieci dziewiêtnastowiecznej pisanej z po-

zycji wszechwiedz¹cego narratora, to jednak jak siê wydaje z marksistowskimi

krytykami okresu ³¹czy³o go jedno podstawowe za³o¿enie: zadaniem pisarza jest

obna¿anie ró¿nych form degeneracji spo³ecznej i komercjalizacji, jakie niesie ze

Gwoli sprawiedliwoci nale¿y odnotowaæ, ¿e Sandauer podj¹³ w 1976 roku w jednym ze

swoich szkiców próbê jak sam to okreli³ psychoanalizy wybranych fragmentów

prozy Schulza i Gombrowicza. Szkic ten jednak nie tylko w niczym nie przypomina

¿adnego z klasycznych modeli interpretacji psychoanalitycznej, ale równie¿ motywy

typowe dla tych modeli (kastracja, motywy edypalne itd.) pojawiaj¹ siê w nim jedynie

marginalnie. Por. Bruno Schulz czyli mityzacja rzeczywistoci , w: A. Sandauer Zebrane

pisma krytyczne , t. 1, PIW, Warszawa 1981, s. 617-627.

A. Sandauer Rzeczywistoæ zdegradowana (Rzecz o Brunonie Schulzu) , wstêp do: B. Schulz

Proza , oprac. listów J. Ficowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1964.

Interpretacje

Dybel Seksualnoæ zdegradowana

ciowej. Si³a ta jest w równej mierze swym pocz¹tkiem i celem, za w relacji do niej

ca³y mêski wiat Ksiêgi i Prawa znajduje siê w stanie postêpuj¹cego coraz dalej

rozk³adu i zaniku, jawi¹c siê jako jej wyblak³y i zbyteczny dodatek. Perspektywê

opowiadania tego romansu przez narratora-syna mo¿na wiêc nazwaæ perwer-

syjn¹ w takim znaczeniu, w jakim pojêcie to ukszta³towa³o siê w ramach tradycji

psychoanalitycznej: chodzi o odbiegaj¹cy od tego, co siê uznaje za obowi¹zuj¹cy

paradygmat, stosunek ludzkiego podmiotu do obiektu i celu seksualnych po-

pêdów.

Schulz przy tym, rzecz ciekawa, proponuje raczej ca³kiem bezwiednie bar-

dzo psychoanalityczne rozpoznanie genealogii tej masochistycznej postawy

narratora-syna wobec kobiecoci, narratora, który jest w jakiej mierze jego

w³asnym port-parole . Dochodzi tu bowiem do g³osu ze szczególn¹ si³¹ drugie ja

pisarza, cz³owieka jak wynika z jego autokomentarzy i wspomnieñ innych na

co dzieñ niezwykle niemia³ego, pe³nego ró¿nych zahamowañ i kompleksów.

I jakkolwiek by³oby bez w¹tpienia spor¹ naiwnoci¹ i uproszczeniem uto¿samia-

nie ze sob¹ obu tych ja, to jednak równie¿ twierdzenie, ¿e nie maj¹ one ze sob¹

nic wspólnego i nale¿y traktowaæ je ca³kiem niezale¿nie od siebie, jest w przy-

padku prozy Schulza nie do utrzymania. Zbyt wiele fikcyjny narrator tej prozy

ma cech wspólnych z osobowoci¹ pisarza. W dodatku wiat, który powo³uje do

¿ycia moc¹ swojej wyobrani, obfituje w postaci i zdarzenia wykazuj¹ce niekiedy

zdumiewaj¹ce podobieñstwo do wydarzeñ jak najbardziej realnych, które

sk¹din¹d znamy ze wspomnieñ, listów i innych dokumentów. Ma siê wówczas

wra¿enie, ¿e wyrastaj¹ one z tych ostatnich niczym fantastyczne przeogromne

grzyby z mycelium. Dlatego te¿ fikcyjnego narratora tej prozy nale¿y rozpatrywaæ

w dynamicznym powi¹zaniu z realnym ja pisarza, a nie traktowaæ go jako kate-

goriê czysto abstrakcyjn¹, funkcjonuj¹c¹ jedynie w odniesieniu do wiata przed-

stawionego jego powieci.

Kiedy wiêc w jednym ze swoich opowiadañ narrator-Schulz pisze: Uwiedziony

pieszczotami matki, zapomnia³em o ojcu 3 , to z jednej strony wypowied tê na-

le¿y traktowaæ jako istotn¹ informacjê na temat jego zwi¹zku z realnymi rodzi-

cami (to znaczy, cile bior¹c, jak on sam widzia³ ten zwi¹zek), z drugiej stanowi

ona klucz do zrozumienia genealogii perwersyjnej postawy fikcyjnego narratora

powieci Schulza wobec kreowanego przez niego wiata. S³owa te pokazuj¹ bo-

wiem, ¿e w oczach pisarza postawê matki wobec niego cechowa³a przepojona ukry-

tym despotyzmem niepohamowana zach³annoæ, której towarzyszy³o zapewne

przez ni¹ sam¹ nie do koñca uwiadamiane d¹¿enie do marginalizacji postaci

ojca w ¿yciu syna. Podobnie te¿ nale¿a³oby interpretowaæ wypowied narrato-

ra-Schulza na temat ojca, który wypuszcza³ w têczow¹ przestrzeñ bañki mydlane

[] Obija³y siê o ciany i pêka³y, zostawiaj¹c w powietrzu swe kolory 4 . W tym wy-

padku wspomnienie realnego zdarzenia z dzieciñstwa uros³o w pamiêci pisarza do

kluczowego symbolu oddaj¹cego fa³szywie beztrosk¹ postawê ojca wobec suro-

wych realnoci ¿ycia. W rezultacie nie by³ on w stanie wpoiæ synowi poczucia Pra-

wa, roztaczaj¹c przed jego oczyma iluzoryczne têczowe wiaty rozp³ywaj¹ce siê od

razu w nicoæ.

Naturalnie a¿ prosi siê, aby ten obraz rodzinnego trójk¹ta zinterpretowaæ w ka-

tegoriach psychoanalitycznych. Stanowi on bowiem wymowny przyk³ad deforma-

cji klasycznego trójk¹ta edypalnego, polegaj¹cej na tym, ¿e albo w wyniku pew-

nych predyspozycji psychicznych, albo pod wp³ywem okrelonych wydarzeñ, mat-

ka zajmuje w wychowaniu dziecka miejsce ojca. Zamiast wiêc, jak chce tego

patriarchalna tradycja, wspomagaæ swoj¹ postaw¹ ojcowskie zakazy, przeobra¿a

siê ona we wszechw³adn¹ uwodzicielkê, która swymi pieszczotami pragnie syna

zagarn¹æ dla siebie bez reszty. Ojciec natomiast zamiast wpoiæ mu poczucie auto-

rytetu i w³adzy, karmi go zwiewnymi fantomami w³asnej wyobrani, ulatniaj¹cymi

siê od razu w kontakcie z surow¹ rzeczywistoci¹.

Prowadzi to do dalekosiê¿nych konsekwencji, jeli chodzi o ukszta³towanie oso-

bowoci syna. Matka bowiem przekazuje mu zupe³nie innego rodzaju ¿yciow¹

prawdê ni¿ ta, do której przekazania zobowi¹zany jest przez kulturow¹ tradycjê

ojciec. Nie jest to ju¿ surowa i apodyktyczna prawda biblijnego Prawa, którego na-

le¿y przestrzegaæ w³anie dlatego, ¿e jest Prawem, ale zaborcza prawda matczy-

nych pieszczot, która obezw³adnia i tumani sw¹ hedonistyczn¹ natur¹. Z czasem ta

zale¿noæ rzutowaæ bêdzie na wyobra¿enia syna na temat samej kobiecoci, w jego

oczach urastaj¹cej do potê¿nego samorodnego ¿ywio³u, to¿samego z ¿yciem sa-

mym i przyt³aczaj¹cego go swoim ogromem.

Inna sprawa, ¿e tego typu wypowiedzi o Matce pojawiaj¹ siê w ca³ym dziele

Schulza niezwykle rzadko. Z regu³y jej postaæ rysuje siê bardzo s³abo, sytuuj¹c siê

gdzie w tle opisywanych wydarzeñ. Jej rolê absolutnej w³adczyni w wiecie synow-

skich fantazji przejmuj¹ zazwyczaj ró¿ne postaci kobiet, przyt³aczaj¹ce go swoj¹

samorodn¹ cielesnoci¹, postaci wspania³e, potê¿ne, promieniuj¹ce zmys³owo-

ci¹ i ciep³em. Ale te¿ nale¿y od razu dodaæ, ¿e w wiecie tym pojawiaj¹ siê równie¿

kobiety odcielenione albo wypalone z wszelkiej cielesnoci, albo uwzniolone do

idea³u romantycznych anielic (Bianka).

Jeli jednak Matka jako symbol wszechw³adnej kobiecoci króluje w wiecie

prozy Schulza jedynie w sposób poredni i zastêpczy, to rzecz zdawa³oby siê para-

doksalna zdegradowany, nie dorastaj¹cy do swojej funkcji ¿yciowego przewod-

nika i wychowawcy Ojciec jest w nim g³ówn¹ postaci¹, wokó³ której zerodkowuje

siê ca³a akcja. W Sklepach cynamonowych jest on upad³ym, ¿a³osnym patriarch¹ po-

zbawionym wszelkich insygniów rzeczywistego autorytetu i w³adzy. Dlatego pró-

buje je rozpaczliwie odzyskaæ w wykreowanym moc¹ w³asnej wyobrani zastêp-

czym wiecie rajskich ptaków czy póniej kobiecych manekinów-fetyszy.

W Sanatorium pod Klepsydr¹ z kolei okazuje siê zniedo³ê¿nia³ym starcem, przeby-

waj¹cym w wiecie wiecznej mierci, gdzie ka¿de spotkanie z synem jest ju¿ rozmi-

niêciem siê z nim.

B. Schulz Opowiadania. Wybór esejów i listów , oprac. J. Jarzêbski, wyd 2., Zak³ad

Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³awWarszawaKraków 1998, s. 115.

Tam¿e.

Interpretacje

Dybel Seksualnoæ zdegradowana

Ta paradoksalnie centralna pozycja ojca w wiecie Schulzowskiej prozy,

ojca, o którym syn-narrator ca³kowicie zapomnia³, bierze siê st¹d, ¿e owo zapo-

mnienie dotyczy mówi¹c w terminologii Lacana jedynie funkcji Ojca symbo-

licznego. To znaczy wi¹¿e siê ono z faktem, ¿e realny ojciec nie sprosta³ symbo-

licznej roli, któr¹ wyznacza mu kulturowa tradycja. Nie by³ w stanie wpoiæ synowi

poczucia bezwzglêdnego autorytetu Prawa, które oddzieli³oby go trwale od matki

jako pierwotnego obiektu jego popêdów seksualnych. W wyniku tej degradacji

symbolicznego aspektu figury ojcowskiej u narratora-syna rodzi siê potrzeba re-

kompensaty. Miejsce Ojca symbolicznego zostaje w pe³ni zaw³aszczone przez ojca

wyobra¿eniowego, który jest jednak tylko ¿a³osn¹ karykatur¹ tego pierwszego,

powo³uj¹c¹ do ¿ycia wybuja³e fantazmatyczne substytuty utraconego przez siebie

królestwa. Zamiast wiêc chodziæ twardo po ziemi, tworzy dziwaczne wyobra¿enio-

we wiaty, które niczym bañki mydlane od razu pêkaj¹ w konfrontacji z rzeczywi-

stoci¹. To ojciec-widmo, który nadaremnie poszukuje w³asnego utraconego bez-

powrotnie symbolicznego oblicza.

Ojciec jest figur¹ centraln¹ w prozie Schulza w³anie dlatego, ¿e jest ojcem

zdegradowanym. To innymi s³owy ojciec, który nie mo¿e staæ siê sob¹, uto¿samiæ

siê z w³asnym Imieniem. Dlatego te¿, po kolejnych pora¿kach, kurczy siê coraz

bardziej i nicestwieje, pog³êbiaj¹c w ten sposób rozziew miêdzy tym, kim chcia³by

byæ (i kim byæ powinien), a tym, kim jest faktycznie. Na to wewnêtrzne rozdarcie

postaci ojca nak³ada siê w prozie Schulza rozdarcie samego narratora-syna. Niedo-

rastanie ojca do w³asnej symbolicznej funkcji zostaje powtórzone i spotêgowane

w stosunku syna do niego. Ojciec bowiem, który nie mo¿e w pe³ni uto¿samiæ siê

z sob¹ samym, nie mo¿e staæ siê te¿ podstaw¹ pozytywnej identyfikacji ze strony

syna. Narrator-syn uporczywie go poszukuje, gdy¿ pozostawi³ on po sobie w jego

pamiêci trwa³y, niewymazywalny lad w³asnej nieobecnoci. Nie mog¹c byæ przez

niego przypomniany jako taki, pojawia siê na kartach prozy Schulza w zdegrado-

wanej postaci zastêpczej jako ojciec-upiór, który jest permanentnym brakiem sa-

mego siebie.

doæ tego. Stara siê zarazem wykazaæ, jak dalece niektóre formy perwersji wi¹¿¹ siê

w przypadku cz³owieka nie tylko ze z³o¿on¹ struktur¹ popêdów seksualnych, ale

równie¿ jak istotne znaczenie odgrywaj¹ czêsto asocjacje czysto jêzykowe. W przy-

padku fetyszysty na przyk³ad, seksualna fascynacja okrelonymi przedmiotami

czy czêciami cia³a by³aby niemo¿liwa bez jej zdeterminowania przez logikê czys-

to jêzykowych skojarzeñ, wi¹zanych przez niego z traumatycznym dowiadcze-

niem w dzieciñstwie seksualnej satysfakcji. Wymownym tego przyk³adem jest

choæby znany przyk³ad pacjenta Freuda, który doznawa³ podniecenia seksualnego

na widok b³yszcz¹cego nosa: w wyniku skojarzenia angielskiego glance (spojrzenie)

z niemieckim Glanz auf der Nase (blask na nosie).

Zdefiniowana w ten sposób perwersja staje siê paradoksalnie jednym z pod-

stawowych wyró¿ników tego, co ludzkie. Tylko cz³owiek bowiem jako istota

mówi¹ca jest zdolny do odstêpstw od naturalnych obiektów i celu popêdów sek-

sualnych w formach niespotykanych na poziomie wiata zwierzêcego. Wi¹¿¹ siê

one w jego przypadku cile ze wspomagan¹ przez mechanizm jêzykowych asocja-

cji mo¿liwoci¹ przeniesienia seksualnoci na ró¿nego typu obiekty i cele, które

pierwotnie zdaj¹ siê mieæ charakter aseksualny.

Jeszcze dalej w, nazwijmy to, ontologicznej rehabilitacji fenomenu perwersji,

idzie francuski analityk Jacques Lacan, który rozwijaj¹c ró¿ne implikacje obecne

w tekstach Freuda, wi¹¿e ów fenomen z odmiennym usytuowaniem podmiotu-per-

werta wobec obiektu pragnienia. Wed³ug autora Ecrits podmiot perwersyjny ce-

chuje to, ¿e nie jest on w stanie zaakceptowaæ braku w Innym, neguj¹c w sobie rów-

noczenie jego odpowiednik: w³asne pêkniêcie (przekrelenie) w relacji do

obiektu pragnienia. I tak na przyk³ad podmiot homoseksualny odznacza siê tym,

¿e nie bêd¹c w stanie uznaæ kastracji matki i, co siê z tym wi¹¿e, równie¿ i w³asnej

na niewiadomym poziomie wyobra¿a j¹ sobie uporczywie jako matkê z fallu-

sem, symbolem absolutnej pe³ni. Dlatego homoseksualista w swych relacjach sek-

sualnych z innymi ma przede wszystkim na uwadze rozkosz Innego, traktuj¹c

siebie i obiekt jako instrument owej rozkoszy, bez reszty w niej zanikaj¹cy i w ten

sposób neguj¹cy dowiadczenie braku. Z nieco innego typu pozycj¹ podmiotu wo-

bec obiektu pragnienia mamy do czynienia w przypadku fetyszysty, który z kolei

brak w Innym (i koresponduj¹ce z nim w³asne przekrelenie jako podmiotu)

neguje za pomoc¹ obiektu podniesionego do rangi fetysza; obiektu bêd¹cego za-

równo przyczyn¹, jak i celem rozkoszy, obiektu, w którym zatem wszelka pod-

miotowoæ zanika bez reszty w swej odrêbnoci.

Wed³ug Lacana mo¿liwoæ zajêcia przez podmiot odmiennej wobec obiektu

pragnienia pozycji ni¿ heteroseksualna wpisana zosta³a ju¿ w sam¹ strukturê po-

pêdu i jest z ni¹ ontologicznie równouprawniona. Francuski psychoanalityk ró¿ni

siê w tej kwestii od Freuda, dla którego mimo ca³ej otwartoci na ró¿nego typu od-

stêpstwa ze wzglêdu na obiekt i cel popêdu, heteroseksualna orientacja mia³a

znaczenie paradygmatyczne we wszelkiej refleksji nad cz³owiekiem. Autor Ecrits

natomiast nie rozpatruje ju¿ perwersji jako odstêpstwa od normy, ale jako realiza-

cjê innej mo¿liwoci usytuowania ludzkiego podmiotu wobec obiektu pragnienia.

Zdeformowany w ten sposób edypalny trójk¹t, wokó³ którego zerodkowuje siê

wiat prozy Schulza, przypisuje ju¿ niejako z góry jego narratorowi pozycjê sy-

na-perwerta. Perwersja jest jego przeznaczeniem, gdy¿ obydwoje rodziców nie do-

ros³o do swych w³aciwych ról wyznaczonych im przez tradycjê. Pojêcia perwersji

u¿ywam tutaj w znaczeniu, w jakim ukszta³towa³o siê ono w najnowszej tradycji

myli humanistycznej, pocz¹wszy od opublikowania przez Freuda Trzech rozpraw

z seksualnoci dzieciêcej. W artykule tym pojêcie perwersji wi¹¿e on z wszelkimi for-

mami nakierowania popêdu na obiekt inny ni¿ heteroseksualny oraz z uzyskiwa-

niem przez podmiot innej formy zaspokojenia ni¿ genitalna. I jakkolwiek autor

Totem i tabu uto¿samia te dwie formy z odstêpstwem od normy, to zarazem, wy-

kazuj¹c jak dalece s¹ one zakorzenione w polimorfizmie seksualnoci dzieciêcej,

która dopiero póniej ulega st³umieniu, dokonuje ich swoistej rehabilitacji. Nie

Interpretacje

Dybel Seksualnoæ zdegradowana

W dodatku realizacja owej mo¿liwoci nie jest zazwyczaj wynikiem wolnej,

autonomicznej decyzji jednostki, ale jest jej przeznaczeniem. Wi¹¿e siê z przygod-

nymi dowiadczeniami traumatycznymi, w wyniku których zajê³a ona tak¹

w³anie, a nie inn¹ pozycjê wobec obiektu pragnienia.

Wyrastaj¹ca z tradycji psychoanalizy Freudowskiej formu³a perwersji zapropo-

nowana przez Lacana stanowi dobry punkt odniesienia do przyjrzenia siê prozie

Schulza pod k¹tem pojawiaj¹cych siê w niej fallicznych postaci kobiet i kore-

sponduj¹cej z nimi zdegradowanej postaci Ojca-fetyszysty, jedynej wyrazicie

zarysowanej figurze wiata mêskiego. Postaæ ta stanowi zarówno w Sklepach cyna-

monowych ,jakiw Sanatorium pod klepsydr¹ swoiste centrum, wokó³ którego zerod-

kowuje siê ca³y fikcyjny wiat tych opowiadañ.

Ale w wiecie tym istotn¹ rolê odgrywa równie¿ jeszcze inna mêska postaæ, cho-

cia¿ nie jest ju¿ ona tak wyeksponowana, jak Ojciec. Jest ni¹ syn, w Sklepach cyna-

monowych bierny i zasadniczo niewidoczny obserwator zachowañ Ojca, skry-

waj¹cy siê pod postaci¹ narratora, w Sanatorium pod Klepsydr¹ z kolei zarówno nar-

rator, jak i g³ówny uczestnik wydarzeñ. Ów narrator-syn jednak w istocie, jeli

próbowaæ okreliæ jego pozycjê wobec obiektu pragnienia w pojêciowoci laca-

nowskiej, jedynie powtarza fetyszystyczne obsesje ojca-perwerta. Widaæ to szcze-

gólnie wyranie w sposobie krelenia w Sklepach cynamonowych postaci kobiet.

Przypisuj¹c im cechy samorództwa i absolutnej w³adzy nad wiatem podnosi je on

podobnie jak ojciec do rangi idea³ów-fetyszy, rozkoszuj¹cych siê swoj¹ samo-

wystarczalnoci¹ i pe³ni¹. Dlatego dramat Ojca, upad³ego proroka, który nie bêd¹c

w stanie sprostaæ symbolicznej funkcji przypisanej mu przez starotestamentow¹

tradycjê, próbuje rekompensowaæ w³asn¹ degradacjê wyobra¿eniow¹ kreacj¹ ko-

lejnych fetyszystycznych mitologii, jest w równej mierze dramatem narratora-sy-

na. Mo¿na powiedzieæ, ¿e syn rozwija w swojej wyobrani jedynie inn¹ wersjê tego

dramatu, bêd¹c do ojca tak ³udz¹co podobny w swym zagubieniu i nicestwieniu

w wiecie tworzonych przez siebie fikcji. Chwilami za, jak na przyk³ad w Traktacie

o manekinach , ró¿nica miêdzy nimi zupe³nie siê zaciera: g³os rozprawiaj¹cego ojca

zdaje siê tutaj ca³kowicie pokrywaæ z g³osem narratora-syna.

To ³udz¹ce podobieñstwo ma paradoksalnie swoj¹ genezê we wspomnianym

fakcie niedorastania Ojca do swej symbolicznej funkcji, co stanowi przeszkodê

w pe³nej identyfikacji Syna z Ojcem i sprawia, ¿e ten pierwszy staje siê bezwiednie

taki sam jak Ojciec; nie mog¹c staæ siê Ojcem w sensie symbolicznym, si³¹ rze-

czy powtarza perwersyjn¹ pozycjê ojca realnego wobec obiektu pragnienia.

Wraz z ni¹ dziedziczy te¿ wszystkie ojcowskie obsesje ostatecznie wiêc degrada-

cja i upadek Ojca jest równie¿ jego upadkiem.

Problemem Syna jest zatem nierozwi¹zany przez niego kompleks Edypa. Unie-

mo¿liwia mu to wejcie w rolê Ojca symbolicznego i pe³ne uto¿samienie siê z ni¹,

o czym w biografii samego Schulza wymownie wiadczy jego ci¹g³y lêk przed

polubieniem której z kolejnych narzeczonych czy sympatii. By³oby to bowiem

równoznaczne z uznaniem braku w Innym i w³asnego przekrelenia jako pod-

miotu: czyli, ujmuj¹c rzecz w terminologii Lacana, uznania w³asnej kastracji.

Skoro za ojciec realny nie by³ w stanie, moc¹ swego autorytetu, narzuciæ mu tej

postawy, gdy¿ sam mia³ z ni¹ wielki problem, jak móg³by tego dokonaæ, zdany

w tej materii wy³¹cznie na siebie, jego Syn?

Ta niezwykle dramatyczna, pêkniêta relacja Syn Ojciec rozwija siê na kartach

prozy Schulza zgodnie z w³asn¹ autodestrukcyjn¹ logik¹. Jeli wiêc w Sklepach cy-

namonowych Syn jest tylko uwa¿nym rejestratorem szalonych zachowañ Ojca,

w Sanatorium pod Klepsydr¹ wyrusza w podró¿ na jego poszukiwanie w spowolnion¹

krainê wiecznej mierci. Syn chce wreszcie byæ, staæ siê Ojcem takim, jakim jego

realny ojciec nigdy nie by³. Poniewa¿ jednak w ziemskim wiecie jest to niemo¿-

liwe, jedyne co mu pozostaje, to udanie siê za nim niczym Orfeusz za ukochan¹

Eurydyk¹ w wiat cieni. Tam jednak ka¿de spotkanie z ojcem jest rozminiêciem

siê z nim, dlatego musi byæ ponawiane w nieskoñczonoæ.

W tym kontekcie pozornie przypadkowa mieræ Ojca przeobra¿onego

w cz³onkonoga, stwór poredni miêdzy rakiem i skorpionem, i przez nieuwagê

ugotowanego przez Matkê 5 jawi siê niczym zdegradowane powtórzenie zabój-

stwa Mitycznego Ojca z Freudowskiej opowieci o Hordzie Pierwotnej. Jest to

¿a³osna karykatura tamtego mordu i to nie tylko ze wzglêdu na jego osobliwe oko-

licznoci, ale równie¿ z racji tego, ¿e (bezwiednym) zabójc¹ Ojca jest tutaj nie Syn,

lecz Matka. Mo¿na wiêc powiedzieæ, ¿e jest to mord bardzo perwersyjny (albo te¿,

mówi¹c cilej, perwersyjna jest sama jego inscenizacja przez wyobraniê pisarza),

gdy¿ oznacza praktycznie ca³kowite unicestwienie zdegradowanego pierwiastka

mêskiego przez wszechpotê¿n¹ Kobiecoæ, która w ten sposób przypieczêtowuje

swoje roszczenie do jedynow³adztwa w wiecie synowskiej wyobrani.

Jeli wiêc unicestwiony Ojciec staje siê dla narratora-syna tak samo niedostêp-

ny, niedocigniony w swym ojcostwie, jak dla mitycznych synów-morderców, to

jego miejsca nie zajmuje ju¿ Ojciec-symbol, surowe uosobienie stanowionego

przez siebie Prawa, ale jego morderczyni wszechw³adna Kobieta-Matka. Ojciec

ten zanika bezpowrotnie w ¿ywiole wszechobecnej samorodnej Kobiecoci, która

przejmuj¹c od niego insygnia w³adzy, stara siê do koñca wymazaæ wszelkie po nim

lady. Ale te¿ paradoksalnie w³anie dlatego, dowiadczany przez narratora-sy-

na jako permanentny Brak, Ojciec sprawuje odt¹d tym wiêksz¹ w³adzê nad jego

wyobrani¹, powracaj¹c w niej jako widmo, nie daj¹c mu spokoju swoj¹ natrêtn¹

nieobecnoci¹. Ko³o siê zamyka. ¯ycie narratora-syna bêdzie siê odt¹d toczyæ w za-

mkniêtym krêgu w³asnych perwersyjnych fantazji, które odziedziczy³ po Ojcu

(a w³aciwie po jego braku).

Nic wiêc dziwnego, ¿e Syn, podobnie jak Ojciec, wydaje siê byæ cieniem samego

siebie, wyblak³ym mêskim podmiotem-manekinem, w którego oczach wszystkie

postaci kobiet przekszta³caj¹ siê od razu w ró¿ne wybuja³e formy Matki Fallicznej,

synonimu kobiecej samowystarczalnoci i samorództwa, absolutnej dominacji

i wszechw³adzy. Ostatecznie narrator-syn jest, podobnie jak Ojciec, podmio-

tem-perwertem, który nie mog¹c zaakceptowaæ braku w Innym dokonuje jego

B. Schulz Proza , s. 384-390.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: