26. Stanisław Ignacy Witkiewicz – pisarz, artysta, filozof i teoretyk „Czystej Formy”.
Stanisław I. Witkiewicz, pseud. Witkacy – ur. 1885. Za życia uważany był za wielkiego ekscentryka i grafomana. W młodości towarzyszył Bronisławowi Malinowskiemu, badaczowi kultur tradycyjnych, w wyprawie do Australii. Jako porucznik carskiej armii brał udział w I wojnie światowej i na własne oczy obserwował rewolucję bolszewicką. Od 1918r. mieszkał w Zakopanem. Gdy w czasie ucieczki przed Niemcami na wschód we wrześniu 1939r. otrzymał wiadomość, że Rosja sowiecka zajęła wschodnie ziemie Polski, ujrzał w tym spełnienie swoich katastroficznych wizji. Zmarł śmiercią samobójczą 18 września 1939r.
Witkacy-pisarz
Witkacy najpierw dał się poznać jako programotwórca, teoretyk i dramaturg, a dopiero w drugiej połowie lat dwudziestych wystąpił jako powieściopisarz. W dwudziestoleciu międzywojennym napisał trzy powieści o katastroficznej wymowie: Pożegnanie jesieni (1927), Nienasycenie (1930) i Jedyne wyjście (1931-1933). (jego pierwsza powieść - 622 upadki Bunga, nie została wtedy wydana).
Powieści Witkacy nie traktował jako dzieła sztuki, określał ją jako „worek, w który, nie zwracając uwagi na Czystą Formę, wszystko można wepchnąć”. On sam wpychał treści filozoficzne. Dlatego włącza się go proces morfizacji i eseizacji powieści.
Pożegnanie jesieni, Nienasycenie
Język autentycznego dyskursu filozoficznego przeplata się z cynicznie „kawalerskim” nazywaniem rzeczy po imieniu, parodystyczna stylizacja na młodopolską emfatyczność, zdegenerowaną i szmirowatą, atmosfera beztroskiego wygłupiania się z poczuciem metafizycznej grozy i rozpaczy. Kontrasty te składają się na wysoką klasę estetycznej jakości dzięki:
a) Komizmowi – czarny humor spotyka się z humorem intelektualnym,
b) Uwrażliwieniu językowemu – imponujące neologizmy, ale też stała autotematyczna refleksja językowa,
c) Konsekwentnemu systemowi filozoficzno-historiozoficznemu, stworzonemu przez autora i przepojonemu treściami egzystencjalno-psychologicznymi. W systemie tym do wysokiej rangi podniesiona została sfera przeżyć seksualnych – stymulują one twórczość artystyczną i są rewelatorami przeżyć metafizycznych. Historie życia seksualnego Atanazego Bazakbala (Pożegnanie…) i Genezypa Kapena (Nienasycenie) wykraczają poza granice przyjętych ówcześnie konwencji. Ale jest to seksualizm o dramatycznej i czarnej tonacji, w którym tradycje Schopenhauerowskiej metafizyki płci (metafizyka płci Przybyszewskiego i Micińskiego też – wizja kobiety demonicznej) połączyły się z przekonaniem autora o roli sztuki jako rewelatora „potworności” epoki.
W oczekiwanej przez siebie katastrofie Witkacy widział logiczny wynik nieuchronnego i nieodwracalnego procesu historyczno-kulturowego. Miała ona zniweczyć zdolność do metafizycznych przeżyć, a pozostawić zbydlęcenie ludzkości. Witkacy własną sztukę traktował jako przejaw owej degeneracji. Potęgując efekty, wzmagając niesamowitość przeżyć psychicznych swoich bohaterów po perwersję, obłęd i zbrodnie, ukazywał wizję ostatecznego dopełnienia się losu.
W powieściach Witkacy chciał przede wszystkim dać wyraz swojej wizji świata, nie był nowatorem programowym.
Jedyne wyjście
Powieść niedokończona, przerwana po pierwszym tomie, wydana dopiero w 1968r. Od poprzednich powieści różni się zmianą proporcji zachodzących między sferą indywidualnego dyskursu (tu poszerzona) a sferą fikcji powieściowej i gatunku – zbeletryzowanym esejem. Nastąpiło tu także przesunięcie problematyki historiozoficznej na filozoficzno-estetyczną. Tom pierwszy pęka od rozważań nad Tajemnicą Istnienia, Ontologią Ogólną i istnieniami poszczególnymi oznaczonymi przez symbol IPN. Witkacy przez postać zkokainowanego Kiziora Bucewicza wynosi malarstwo – jako sztukę bliższą Czystej Formie – nad muzykę.
W latach trzydziestych Witkacy coraz wyraźniej przesuwał swoje pasje intelektualne ku filozofii i publicystyce – z odcieniem wychowawczo-moralizatorskim.
Witkacy-artysta
Witkacy był synem Stanisława Witkiewicza – wybitnego krytyka sztuki, publicysty i malarza. Wychowywał się w domu pod kierunkiem ojca. W dodatku liczne kontakty z młodopolską elitą kulturalną sprzyjały jego zainteresowaniom i uzdolnieniom intelektualno-artystycznym. W rezultacie i sam Witkacy był malarzem, choć jego malarstwo, z czasem głównie portretowe, traktował zarobkowo. Został przyjęty do grupy malarzy Formistów, z którymi zorganizował kilka wystaw, głównie w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych
Prowadził w Zakopanem prawdziwą Firmę Portretową, w której tworzył wizerunki w kilku odmianach:
Typ A: osoba portretowana była przedstawiona bardzo dokładnie, bez przerysowań, bez cienia karykatury, jedynie tło portretów typu A było bardzo fantastyczne: dziwne postacie zwierzęce, bujna i niespotykana roślinność itp.
Typ B: również dokładne ujęcie portretowanego, jednak z niewielką dozą podkreślenia charakterystycznych cech portretowanego.
Typ C: przeznaczony głównie dla przyjaciół i znajomych, artysta wykonywał je na spotkaniach towarzyskich, czasami pod wpływem narkotyków, dlatego też na portretach typu C istnieją również dopiski takie jak Co – co oznaczało, że artysta tworzył pod wpływem kokainy, Et – eteru, Eu – eukodalu, portrety tego typu charakteryzowały się dużą dozą karykatury.
Typ D: To samo co w Typie C, jednak bez pomocy jakichkolwiek środków odurzających
Typ E: zupełna dowolność w portretowaniu: czysta forma
Często sam pozował, przybierając różne miny, choć swoim portretom nie przyznawał miana sztuki.
Przykładowe dzieła autorstwa Witkacego:
· rysunki węglem
portrety, np. Ireny Solskiej, Brunona Schulza, Stefana Żeromskiego, autoportrety
· Obrazy olejne z okresu formistycznego
- Ogólne zamieszanie
- Rąbanie lasu
- Kompozycja fantastyczna
- Kuszenie św. Antoniego
- Portret Jarosława i Anny Iwaszkiewiczów
- autoportrety
· Pastele
- cykl kompozycji "astralnych"
- cykl "Firmy Portretowej S. I. Witkiewicz", w tym portrety ludzi kultury: Michala Choromańskiego, Leona Chwistka, Zofii Nałkowskiej, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Karola Szymanowskiego, Juliana Tuwima i innych
· Fotografie
- Prace czarno-białe, czasem ręcznie kolorowane
- wczesne kompozycje fotograficzne: pejzaże, zdjęcia lokomotyw na dworcu w Zakopanem
- portrety, najczęściej rodziny i przyjaciół
Witkacy – filozof i teoretyk „Czystej Formy”
Witkacy był także autorem szkiców estetycznych i filozoficznych. Swoje koncepcje zaprezentował w pismach z lat 1919-1923: Teatr. Wstęp do Czystej Formy.
Pod koniec lat dwudziestych Witkacy zajął się też filozofią, tworząc podstawy własnego systemu filozoficznego, skoncentrowanego na ontologii, który nazwał monadyzmem biologicznym. Idee te zawarł w wydanym w 1935 roku traktacie Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia.
Czysta Forma jest postulatem i nieosiągalnym w praktyce ideałem - nie odtwarzanie czy naśladowanie rzeczywistości (a więc nie treść, fabuła) jest celem twórcy, ale właśnie sposób zestawiania elementów z Istnieniem wywoływałby uczucia metafizyczne.
Człowieka( Istnienie poszczególne) à otacza à problem istnienia (Tajemnica Istnienia) à początek człowieka, sens życia, istnienia, bytu, prawomocność istnienia à przeżycie Tajemnicy Istnienia à sztuka w Czystej Formie (oddziaływanie na odbiorcę przez kompozycję, przewaga formy nad treścią).
Teoria Czystej Formy i wskazanie złożoności świata, Tajemnicy Istnienia, zrodziło się u Witkacego z poczucia kryzysu kultury i z poczucia zagrożenia, zaniku uczuć i cech indywidualnych, w obawie przed automatyzacją, mechanizacją, którą będą podlegali także ludzie. Witkacy szuka ratunku w odnowionej sztuce, której uda się powstrzymać grożącą katastrofę ludzkości i kultury. Taką rolę mógł odegrać także teatr jako synteza sztuk i forma form (właśnie jedność w wielości). Teatr Czystej Formy wyrasta z katastroficznych poglądów Witkacego, który formułuje przekonanie, że cywilizacja europejska oparta na chrześcijaństwie i kulturze grecko-rzymskiej zmierza do kresu, unicestwiającym tym samym filozofię, religię – dziedziny, dzięki którym człowiek mógł doznać uczuć metafizycznych. W tej sytuacji Witkacy proponuje teatr Czystej Formy, dający człowiekowi możliwość zgłębienia zagadek bytu. Tylko dzięki dotarciu do Tajemnicy Istnienia człowiek może potwierdzić swoją tożsamość.
Teatr realizujący Czystą Formę:
Aktor (techniczne odegranie roli) à wywołuje przeżycia Tajemnicy Istnienia u widzów.
Reżyser à czuwanie nad kompozycją całości przedstawienia, uświadomienie aktorowi jego zadań.
Scenografia à dostarczenie widzowi przeżyć estetycznych
Widzà musi myśleć, czuć i doznawać, potrzebna mu więc jakaś treść, powinien jednak skupić się na czystych formach i relacjach między poszczególnymi elementami spektaklu: słowem, gestem, wyglądem aktora, scenografią, światłem, dźwiękiem.
Wrażenia z prawdziwej sztuki powinny być następujące: „Obudzenie się z sennego marzenia i powrót z innego świata”.
Zulka20