Matthias Vogt
HISTORIA
FILOZOFII
DLA WSZYSTKICH
Z niemieckiego przełożyła Maria Skalska
KDC
KLUB DLA CIEBIE
Tytuł oryginału
Dumonts Handbuch Philosophie
Wydanie oryginalne wydawnictwa DuMont monte Verlag GmbH&co.KG,
Koln
Redaktor prowadzący
Sylwia Bartkowska
Projekt okładki Agnieszka Skriabin
Redakcja
Ewa Karwowska
Konsultacja merytoryczna Lech Koziński
Korekta
Dagmara Kassyańska
Copyright © DuMont monte Verlag, Koln 2003
Copyright © for the Polish translation by Maria Skalska, 2004
Copyright © for the Polish edition by Bauer-Weltbild Media Sp. z o.o.,
Sp. k., Warszawa 2004
Wszystkie prawa zastrzeżone
Bauer-Weltbild Media Sp. z o.o., Sp. k. Klub dla Ciebie Warszawa 2007
www.kdc.pl
Trzysta osiemdziesiąta ósma publikacja Klubu dla Ciebie
ISBN 978-83-7.404-036-5
Skład i łamanie EFKA, Łódź
Druk i oprawa
CPI Moravia Books s.r.o.
Brnenska 1024
CZ-69123Pohorelice
SPIS TREŚCI
Wstęp 9
FILOZOFIA WSCHODU 11
Indie 11
Wedy 12 • Systemy klasyczne 13 • Buddyzm 15
Chiny 16
Konfucjanizm 17 • Taoizm 19
FILOZOFIA ZACHODU 21
FILOZOFIA STAROŻYTNA 21 Presokratycy 23
Jońscy filozofowie przyrody 24 • Tales z Miletu 26 • Anaksymander 28 • Anaksymenes 30 • Pitagoras 31 • Heraklit 34 • Eleaci 38 • Ksenofanes 38 • Parmenides 40 • Zenon z Elei 43 • Empedokles 45 • Anaksagoras 48 • Demokryt 50 • Sofiści 54 • Protagoras 57 • Gorgiasz 59
Okres klasyczny 61
Sokrates 62 • Szkoły sokratyczne 70 • Platon 73 • Arystoteles 84
Hellenizm i Rzym 96
Stoa 97 • Zenon z Kition 104 • Kleantes 104 • Chryzyp 105 • Panajtios z Rodos 105 • Posejdonios z Apamei 106 • Seneka 107 • Epiktet 109 • Marek Aureliusz 110*
Historia filozofii dla wszystkich
Epikur 112 • Sceptycyzm 120 • Eklektyzm 124 • Cyceron 125 • Filon z Aleksandrii 127 • Neoplatonizm 129 • Plotyn 132
ŚREDNIOWIECZE 138
Patrystyka 139
Klemens z Aleksandrii 145 • Orygenes 146 • Augustyn 148
Scholastyka 162
Okres wczesny scholastyki 164 • Jan Szkot Eriugena 167 • Anzelm z Canterbury 169 • Pierre Abelard 172 • Okres klasyczny scholastyki 175 • Bonawentura 178 • Albert Wielki 179 • Tomasz z Akwinu 181 • Późna scholastyka 192 • Jan Duns Szkot 194 • Wilhelm Ockham 197 • Mistrz Eckhart 202
Filozofla niechrześcijańska 206
Filozofia islamska 207 • Filozofia żydowska 212
CZASY NOWOŻYTNE 215
Odrodzenie 216
Humanizm 219 • Mikołaj z Kuzy 223 • Marsilio Ficino 230 • Pico delia Mirandola 231 • Michel Eyąuem de Montaigne 232 • Filozofowie przyrody 233 • Mikołaj Kopernik 236 • Paracelsus 237 • Giordano Bruno 239 • Johannes Kepler 241 • Galileusz 242 • Francis Bacon 245 • Reformacja 248 • Marcin Luter 251 • Jakub Boehme 253 • Filozofowie państwa 255
Spis streści
Wiek XVII i XVIII 263
Racjonalizm 265 • Kartezjusz 268 • Baruch Spinoza 274 Gottfried Wilhelm Leibniz 280 • Empiryzm 284 • John Locke 286 • George Berkeley 289 • David Hume 290 • Oświecenie 294 • Monteskiusz 298 • Wolter 299 • Encyklopedyści 301 • Jean Jacques Rousseau 303 • Immanuel Kant 306
CZASY NAJNOWSZE 316
Wiek XIX 317
Filozofowie wiary 322 • Romantyzm i idealizm niemiecki 324 • Johann G. Fichte 326 • Friedrich Schelling 330 • Georg Hegel 334 • Artur Schopenhauer 341 • Materializm 345 • Ludwig Feuerbach 347 • Karol Marks 348 • S0ren Kierkegaard 352 • Friedrich Nietzsche 355 • Pozytywizm 359 • Auguste Comte 360 • John Stuart Mili 361 • Pragmatyzm 363
Wiek XX 365
Filozofia życia: Wilhelm Dilthey 368 •
Henri Luois Bergson 369 • Fenomenologia:
Edmund Husserl 372 • Herman Schmitz 374 •
Filozofia egzystencjalna: Karl Jaspers 376 • Albert Camus 377 •
Jean-Paul Sartre 379 • Martin Heidegger 383 •
Marksizm: Ernst Bloch 386 • Teoria krytyczna:
Max Horkheiemer 388 • Theodor W. Adorno 390 •
Jiirgen Habermas 391 • Racjonalizm krytyczny:
Karl Raimund Popper 393 • Teoria systemowa:
Niklas Luhmann 395 • Filozofia analityczna:
Bertrand Russel 397 • Ludwig Wittgenstein 399 •
Strukturalizm: Ferdinand de Saussure 403 • Claude Levi--Strauss 404 • Michel Foucault 405 • Postmodernizm: Jean Francois Lyotard 407 • Peter Sloterdijk 409
Przypisy 413 • Indeks osobowy 417 • Indeks rzeczowy 427
Wstęp
Nie jest ważne, w jaki sposób dochodzimy do potrzeby filozofowania: czy przez „zadziwienie światem", przez niemożność uwolnienia się od dziecięcych pytań w rodzaju: „skąd się wzięła ziemia, dlaczego Bóg jest dobry, dlaczego człowiek umiera"; czy może przez Kantowskie pytania o to, jak daleko sięga ludzkie poznanie, jak powinniśmy postępować, w co możemy wierzyć. Nie ma to znaczenia. Na pewno jednak warto zaopatrzyć się w odpowiedni oręż - w wiedzę o tym, jak filozofowali słynni myśliciele. Filozofia bowiem uczy nas -jak mówi Kartezjusz, ojciec filozofii nowożytnej - z pozorem prawdy mówić o wszystkim, i przynosi podziw tych, którzy są mniej niż my uczeni.
Filozofia, podobnie jak większość wykładanych dzisiaj na uniwersytetach nauk, które zresztą wszystkie były kiedyś gałęziami tej właśnie uniwersalnej nauki - jak choćby fizyka, socjologia, czy ekonomia - w ciągu wielu stuleci swojego rozwoju różnicowała się coraz bardziej, powstawały coraz to nowe kierunki i nurty myślenia. Z drugiej strony, przez wyodrębnienie się dyscyplin szczegółowych, filozofia coraz bardziej ustępowała pola uczonym, naukowcom i profesorom.
10 Wstęp
Dlatego nie jest łatwo amatorowi filozofii, owej „przyjaciółki mądrości" (bo takie jest greckie znaczenie tego słowa) orientować się w prawdziwym gąszczu filozoficznych szkół i kierunków. Nikt nie ma już dzisiaj czasu i cierpliwości na studiowanie źródeł, tekstów Kanta, Arystotelesa czy Nietzschego, na przysłuchiwanie się akademickim dyskusjom o hermeneu-tyce czy fenomenologii, nie mówiąc już o ich zrozumieniu.
I właśnie dla takich osób, dla tych, którzy mimo wszystko chcą zaryzykować przygodę z myśleniem albo też muszą ją podjąć ze względu na studia, jest przeznaczona nasza książka.
Celem, jaki sobie postawiliśmy, było przedstawienie w jak najbardziej przystępnej i jak najkrótszej formie - jednak bez zbytnich uproszczeń - dwóch i pół tysiąca lat historii myśli. Powstał podręcznik, który - także dzięki swojemu przejrzystemu układowi oraz obszernym indeksom - może zawsze służyć pomocą w odszukaniu żądanych informacji. Szczególnie tym, dla których miłość do wiedzy przemieni się w partnerstwo na całe życie. Artykuły naszego chronologicznie uporządkowanego leksykonu poprowadzą Czytelnika przez kolejne epoki, kierunki i systemy filozoficzne. Przede wszystkim jednak chcemy naszą książką zachęcić do głębszego wkroczenia w fascynującą materię filozofii. .,.,¦.
FILOZOFIA WSCHODU
Indie
Filozofię indyjską Europejczycy odkryli dopiero w XIX wieku, ale od razu przyjęli ją entuzjastycznie z powodu niezwykłości zawartych w niej poglądów. Pociągająca była zwłaszcza idea wędrówki dusz, w tej formie nieznana krajom Zachodu. Podziw budziło wielkie przywiązanie do tradycji, intrygował odmienny stosunek do życia, cechujący się niewielkim poważaniem dla spraw ziemskich i rozumu, ogromnym zaś dla intuicji.
Myśl filozoficzna Indii wpłynęła przede wszystkim na twórczość Schopenhauera, lecz obecna jest także w dziełach Herdera oraz Schellinga. Jej dzieje można bardzo ogólnie podzielić na: okres Wed (XV-V w. p.n.e.), okres systemów klasycznych (V w. p.n.e. do V w. n.e.), do którego zaliczamy także dżinizm i buddyzm oraz okres postklasyczny (X-XIX w.) i filozofię współczesną (od XIX w.).
Inaczej niż w przypadku filozofii zachodniej, tym okresom nie odpowiadają określone epoki w historii Indii. Niemniej jednak dla orientacji warto zapoznać się choćby z najważniejszymi datami w dziejach tego kraju. Około roku 1500 p.n.e. do Indii zaczęli z północnego zachodu napływać Ariowie. Wyparli oni starszą kulturę tubylczą znad Indusu i wprowadzili własny, trzyklasowy system społeczny, który stał się podstawą systemu kastowego.
Powiązania handlowe z Europą istniały już dawniej, jednak do bliższego zetknięcia kultury Indii z europejską doszło do-
12
Filozofia Wschodu
piero w IV w. p.n.e., gdy Aleksander Wielki w roku 325 p.n.e. rozciągnął granice swojego państwa aż po rzekę Indus. Rozpad imperium Aleksandrowego umożliwił w wieku III p.n.e. powstanie wielkiego państwa indyjskiego pod władaniem Aśoki. Okazało się ono jednak tworem nietrwałym: mniejsze i większe królestwa powstawały i padały. Najpierw ziemie indyjskie najechali Hunowie, potem Turcy, a od roku 711 zaczęli napływać Arabowie, a wraz z nimi islam, który zaczął wypierać rodzimą religię i filozofię. Dopiero w wieku XVII udało się pod władzą cesarzy z dynastii Mogołów zjednoczyć znaczne połacie kraju. W wieku XIX Indie stały się kolonią brytyjską. Niezależność uzyskały w 1947 roku.
Wedy
Wedy, święte księgi staroindyjskie, stworzyli Ariowie, którzy zaczęli napływać na tereny Indii od XV wieku p.n.e. Zapisane w sanskrycie Wedy (sanskr. weda 'wiedza, pismo święte'), obejmują cztery główne zbiory o nazwach: Rigweda, Samaweda, Jadiurweda oraz Atharwaweda i zawierają hymny pochwalne, pieśni, formuły ofiarne i modły oraz zaklęcia magiczne, przeznaczone dla użytku czterech kapłanów, braminów, odprawiających obrzędy ofiarne. Te cztery zbiory mają mniej więcej objętość sześciu Biblii. W szerszym sensie do Wed zalicza się ponadto teksty teologiczne, Brahmany, w których skład wchodzą z kolei powstałe między VIII a VI w. p.n.e. Upaniszady (sanskr. 'nauka dla tych, którzy siedzą w pobliżu «mistrza»').
Te ostatnie są cennym wykładem filozoficznym, o którym Schopenhauer powiedział, że jest to przynosząca najwięcej korzyści i najbardziej podniosła lektura na świecie.
W jednej z najstarszych części Wed, w Rigwedzie, przedstawiony jest świat bogów wedyjskich, z Indrą, bogiem nieba,
13
burzy i wojny, na czele. Panteon wedyjski przypomina swoimi ludzkimi cechami panteon grecki. W Rigwedzie znajdujemy także indyjski mit stworzenia świata, według którego z chaosu, odpowiadającego pojęciu apeiron presokratyków, poprzez działanie wewnętrznej, właściwej także człowiekowi siły tapas, powstała „jedność", a z niej wyszło światło i ciemność, ziemia i niebo, i bogowie.
Upaniszady przekazują różnego rodzaju nauki filozoficzne. Najistotniejsza z nich mówi o brahmie - absolucie, praprzyczynie wszelkiego bytu, duszy świata, oraz o atmanie -jaźni, duszy indywidualnego człowieka.
Według wierzeń indyjskich, gdy człowiek umiera, to jego dusza wstępuje w inne ciało: ludzkie lub zwierzęce. Nowa postać zależna jest od sumy dobrych i złych uczynków, czyli od karmy. Odradzanie się duszy w nowym ciele nazywamy reinkarnacją.
Życie rozumiane jest jako cierpienie, które za każdym razem, w każdym kolejnym wcieleniu kończy się śmiercią. Jedynym sposobem przerwania owego kręgu, czyli wyzwolenia, jest asceza i zdobycie wiedzy o jedności atmana i brah-mana, odczuwanie własnej duszy jako części zasady świata.
Świat zewnętrzny jest tylko iluzją, maja, a więc nie ma potrzeby dążyć do poznania go - zatem znaczenia nie mają też nauki empiryczne.
Systemy klasyczne
Okres klasyczny filozofii indyjskiej wiąże się ze spisaniem Upaniszad i wyprzedza około stu lat czas klasycznej filozofii greckiej (której zresztą jeszcze przed Aleksandrem Wielkim, za sprawą szerokich kontaktów handlowych, znana była nie tylko myśl filozoficzna Azji Przedniej, ale i Indii).
14
W okresie tym Wedy zaczęły docierać do szerszych kręgów ludności, co doprowadziło do wykształcenia się różnorodnych systemów. Jedne z nich - tak jak sześć systemów ortodoksyjnych - uznają te księgi za wiedzę objawioną, inne - jak bud-dyzm albo dżinizm - odrzucają ich dogmatyzm, nie traktują ich jako jedynego źródła mądrości.
W systemach tych uwidaczniają się zdumiewające parale-le do poglądów greckich. W systemie, powstałym z dwóch ortodoksyjnych: njaja i wajsieszika, znajdujemy naukę o kategoriach, podobną do koncepcji Arystotelesa. Posługuje się ona także innymi zasadami logiki greckiej, jak choćby sylogi-zmem. Również atomizm, czyli mniemanie, że materia składa się z maleńkich, niepodzielnych cząstek, atomów, nie jest wynalazkiem jedynie Greków - taki pogląd przedstawia filozofia przyrody systemu wajsieszika.
Trzeci z systemów ortodoksyjnych, sankhja, wychodzi od dualistycznego obrazu świata, świata ducha i materii, które nawet w człowieku są połączone jedynie pozornie. Pasywnym, posiadającym świadomość duchem jest purusza. Pra-kryti to aktywna, nieświadoma materia, w której działają trzy siły rozwojowe; poprzez ruch tych sił powstają 24 pierwiastki podstawowe świata naturalnego.
Najbardziej znany system, joga, wywodzi się z sankhji i koncentruje na metodach, umożliwiających uwolnienie ducha od materii, co jest podstawą wyzwolenia z wiecznego kręgu reinkarnacji. Do wyzwolenia prowadzi osiem kolejnych stopni, takich jak przestrzeganie nakazów moralnych, praktyki ascetyczne, odpowiedni sposób oddychania, medytacje, aż po całkowite oderwanie się od świata, stopienie ducha w jedno z boskością.
Najważniejszą szkołą filozoficzną Indii jest wedanta (san-skr. wedanta 'koniec «sens i cel» Wed'), opierająca się na za-
15
łożeniach, przedstawionych w Upaniszadach. Podobnie jak w przypadku innych systemów, także tutaj da się wyróżnić poszczególnych myślicieli.
Jest wśród nich największy filozof Indii - Szankara (788-820), który nie podziela poglądów zawartych w systemie sankhji. Jest zwolennikiem absolutnego monizmu - istnienia jednej tylko zasady, czyli jednorodnej natury bytu różnorodnie nazywanej. Brahman to źródło wszechrzeczy, atman - istota osobowości, ludzka jaźń. Oznacza to, że Szankara zaprzecza empirycznie stwierdzalnej różnorodności rzeczy, uważa ją tylko za iluzję, maja, za złudzenie wynikające z niewiedzy.
Szósty z systemów ortodoksyjnych, mimansa, upatruje swoje najważniejsze zadanie w ustaleniu reguł interpretacji Wed.
Buddyzm
Prawdopodobnie w związku z systemem filozoficznym sankhja powstała jedna z największych religii świata, buddyzm. Buddyzm, w przeciwieństwie do trzech wielkich religii monoteistycznych, judaizmu, chrześcijaństwa oraz islamu, nie uznaje żadnego wiecznego boga i dlatego określany jest jako ateistyczny.
Twórcą filozofii, która leży u podstaw buddyzmu, jest Sid-dharta Gautama (około 560-480 p.n.e.), syn książęcego rodu, który doznawszy oświecenia przybrał imię Budda, Oświecony (sanskr.). Od niego wywodzi się nazwa buddyzm.
Skoro, jak głosi doktryna Buddy, nie istnieje byt trwały, a jedynie stawanie się i przemijanie, w takim razie czynniki bytu, z których składa się rzeczywistość ożywiona i nieożywiona, nie są substancjami duchowymi bądź materialnymi, tylko niestałymi właściwościami i stanami. Można je ująć w pięć grup: cielesność, odczucia zmysłowe, cechy rozróżniające, popędy, akty woli.
16
Tak jak w Upaniszadach w nauce Buddy reprezentowana jest myśl o łańcuchu reinkarnacji, nieprzerwanym kole stawania się i przemijania, gdzie za nasze uczynki płacimy po przejściu w następne wcielenie (karmań). Także w buddyzmie celem jest przezwyciężenie tego odwiecznego krążenia różnych form bytu - poprzez wiedzę, czyli poznanie „czterech szlachetnych prawd". Te prawdy mówią: 1. Wszelkie istnienie jest pełne cierpienia. 2. Przyczyną cierpienia jest pragnienie - żądza istnienia, wszelkie pożądanie. 3. Uwolnieniem od cierpienia jest wyzbycie się pragnień - popędu życia. 4. Drogą do wygaszenia żądzy życia jest „szlachetna ośmioraka ścieżka".
Podobnie jak Dekalog - jednak bardziej abstrakcyjnie -owa ścieżka zbawienia, czyli osiem reguł, ma wyznawcę bud-dyzmu prowadzić przez życie. Warunki absolutnego zbawienia, czyli przerwanie koła ponownych narodzin i osiągnięcia nirwany (sanskr. 'zdmuchnięcie, wygaśnięcie') to: właściwa wiara, właściwe myślenie, właściwe mówienie, właściwe działanie, właściwe życie, właściwe dążenia, właściwa koncentracja, właściwa medytacja.
Na początku naszej ery buddyzm rozpadł się na dwa kierunki, bardziej i mniej rygorystycznie traktujące naukę Buddy. Dzisiaj liczne odmiany buddyzmu dominują w wielu krajach Azji.
Chiny
Filozofia chińska jest w przeciwieństwie do indyjskiej o wiele silniej nastawiona na życie jednostki i grupy - rodziny i państwa - na ich działanie i zachowanie, na moralność i etykę. Typowe dla Indii pytania o to, skąd przychodzimy i dokąd zdążamy, a więc pytania o przeszłość i przyszłość schodzą na dalszy plan, a na pierwszy wysuwa się teraźniejszość. Wspólne
17
wszystkim chińskim kierunkom filozoficznym jest ponadto dążenie do harmonii między człowiekiem, przyrodą a kosmosem. Dlatego nie ma tu miejsca dla skrajności, a jeśli pojawiają się przeciwstawne zasady, to podejmuje się próby syntezy.
Trzy najważniejsze chińskie kierunki filozoficzne, konfu-cjanizm, taoizm i mohizm, praktyczna filozofia pod hasłem „wspierać ogólny dobrobyt i zwalczać zło", powstały w okresie chińskiej starożytności, która trwała mniej więcej do roku 200 p.n.e., to jest do czasu zjednoczenia przez Zhenga, władcę księstwa Qin, sześciu chińskich państw i utworzenia cesarstwa. W ciągu 1200 lat średniowiecza, które potem nastąpiło, Chiny stały się wielką potęgą. Myśl chińska była nadal zdominowana przez dwa najstarsze systemy - sprzyjała temu kulturalna i geograficzna izolacja państwa. Bodźcem do rozwoju stało się dopiero zagrożenie przez poważnego konkurenta, buddyzm indyjski, popierany przez cesarza. Zwycięsko wyszedł z tej walki nowy konfucjanizm, który wyznaczył historię nowszej filozofii chińskiej.
Mimo że już w XIII wieku kupcy europejscy dotarli aż do Państwa Środka, w Europie myśl chińską dostrzegł i docenił dopiero Leibniz (1646-1716). Niedługo potem, kiedy całe ładunki chińskiej porcelany zaczęły zalewać europejskie dwory, a wybitni myśliciele - Wolff, Diderot, Wolter i Goethe zaczęli zajmować się Dalekim Wschodem, fliozofia chińska stała się bardziej znana, a nawet modna.
Konfucj anizm
Konfucjanizm jest systemem filozoficzno-religijnym i etycznym, a jednocześnie doktryną polityczną, wyrosłą z nauk „Mistrza z rodu Kung", po chińsku zwanego Kung-fu-cy (551-479 p.n.e.), a w zlatynizowanej formie - Konfucjusza.
18
Podobnie jak Platon i Arystoteles założył własną szkołę, działał także jako polityk, był między innymi ministrem sprawiedliwości swojego kraju.
Naukę Konfucjusza znamy z pięciu ksiąg kanonicznych Wu-cing, w których opublikował zredagowane przez siebie pisma dawnych klasyków chińskich. Pierwsza z ksiąg, I-cing, czyli Księga Przemian, jest być może najstarszym zachowanym pismem filozoficznym, a także najważniejszą spośród pięcioksięgu. Już w niej zawarta jest nauka o dwóch przeciwstawnych i wzajemnie się dopełniających siłach (pierwiastkach), rządzących rzeczywistością: yin - żeńskim, miękkim, ciemnym, pasywnym i yang - męskim, twardym, jasnym, aktywnym, które odpowiadają za powstawanie i przemiany wszelkich rzeczy. Zasada yin-yang została przez klasyczną filozofię chińską przejęta z pierwotnych wierzeń ludowych.
Do kanonu konfucjańskiego zaliczane są ponadto cztery inne księgi, czyli Sy-szu, zawierające nauki samego mistrza oraz jego uczniów. Podobnie jak Sokrates, Konfucjusz swoje nauki, dotyczące praktyki życiowej, przekazywał jedynie ustnie. „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe" - to przykazanie, pozytywnie rozwinięte potem u Kanta, jest tylko jedną z wielu zasad zachowania i z nakazów etycznych, jakie przekazuje konfucjanizm.
Ideałem jest tutaj pięć cnót: bycie ludzkim (humanitar-ność), sprawiedliwość, rytuał (etykieta), mądrość, lojalność (szczerość, otwartość). Osiągnąć je można zwłaszcza poprzez właściwe wychowanie, w którym, poza przyswojeniem kodeksu moralnego, istotne znaczenie ma studiowanie literatury oraz zainteresowanie muzyką. To, co zobowiązuje zwykłego człowieka, jest jeszcze bardziej wiążące dla władców. Oni to właśnie poprzez przykład, a nie poprzez stosowanie przymusu czy praw, powinni zapewniać ład w państwie.
19
Dla władców nauka Konfucjusza - trzeźwa, konserwatywna i dążąca do zapewnienia harmonijnego ładu w myśl zasad feudalnych - okazała się tak pociągająca, że w okresie dynastii Han (206 p.n.e. do 220 n.e.) konfucjanizm stał się doktryną państwową Chin i pozostał nią aż do roku 1911.
Sytuacja ta nie sprzyjała ewolucji doktryny, powodując jej skostnienie i rytualizację. Dopiero przeniknięcie w I wieku i stopniowe umacnianie się buddyzmu, tak obcego myśli chińskiej, stało się motorem zmian i powstania neokonfucjanizmu.
W rozwoju tej doktryny wyróżniamy trzy okresy, odpowiednio do czasów panowania dynastii Song, Ming i Qing. Za najwybitniejszego przedstawiciela zreformowanego konfucjanizmu uważany jest Zhu Xi (Czu Si, 1130-1200) - którego ze względu na uprzystępnienie i aktualizację klasycznych pism można przyrównać do Tomasza z Akwinu. Prezentuje on nastawienie racjo-nalistyczne, a głównymi pojęciami jego myśli są li, rozum świata, oraz qi, materia. Pierwotne // jest jednocześnie zawarte w qi. Nadrzędny rozum, li, jest formą, zaś qi - tworzywem rzeczy.
Wraz z rewolucją 1911 roku konfucjanizm utracił swoją pozycję na rzecz nowej doktryny państwowej, komunizmu.
Taoizm
Twórca konfucjanizmu jest postacią historyczną, a jego życie i działalność są dobrze udokumentowane. Inaczej przedstawia się sprawa założyciela drugiego wielkiego systemu filozofii chińskiej, Laozi (Lao-cy, Lao-tse), „starego mistrza", bo taki był przydomek mędrca Li Er, z którym taoizm jest związany. Tradycja mówi, że Laozi - o ile w ogóle istniał - był o pokolenie starszy od Konfucjusza, którego miał też raz spotkać. Jednak bardziej prawdopodobne jest, że żył on na przełomie IV i III w. p.n.e.
20
Jego dzieło, albo raczej dzieło, w którym wyłożona jest filozofia taoizmu, to Daodejing (Tao-te-cing), księga o tao (dao), czyli o drodze i te {de), cnocie. „Człowieka miarą jest ziemia, ziemi miarą jest niebo, miarą nieba jest tao, miarą tao jest ono samo". Tao jest terminem wieloznacznym i tłumaczy się także jako „sposób", „metoda", a oznacza prazasadę świata, ład przyrody.
Tao jest niepojęte, niedefiniowalne, niezmienne - i te jego cechy pozwalają na porównanie do zachodniego absolutu. Taoizm wznosi się tym samym na poziom metafizyczny, na poziom abstrakcji, niezwykły dla filozofii chińskiej.
Choć tak naprawdę jest też systemem praktycznym, gdyż naucza, że człowiek powinien dać się prowadzić tao. Człowiek powinien wyzbyć się egoizmu, gdyż niemyślenie o sobie to pójście „drogą nieba". Człowiek musi poznać bezwar-tościowość wszelkich rzeczy i porzucić chęć niepotrzebnego ingerowania w naturalny porządek świata - a więc znaleźć drogę pośrednią między działaniem a ascezą.
Zadaniem mędrca jest „sprawiać, nie działając, pouczać, nie przemawiając"* Prowadzi to do etyki prostoty, według której żyje człowiek mądry, pragnieniem człowieka doskonałego jest nie pragnąć, nie ceni on dóbr, do których dochodzi się wielkim trudem.
Książę, człowiek, który włada innymi, powinien czynić to poprzez promieniowanie cnotą i spokojem, czyli przez niedzia-łanie. Książę powinien dążyć do tego, żeby w jego państwie panowało tao - gdyż tam, gdzie panuje tao, tam panuje pokój.
Taoizm, z jego surowością i prostotą, znalazł mniejszy oddźwięk niż doktryna konfucjańska. W V wieku n.e. taoizm wpłynął na powstanie buddyzmu zen. W tym samym czasie na drugim krańcu ówcześnie znanego świata, w Europie, wraz ze starożytnością dobiegała końca pierwsza epoka filozofii zachodniej.
FILOZOFIA ZACHODU
FILOZOFIA STAROŻYTNA
W dziejach filozofii zachodniej wiele spraw można łatwiej zrozumieć, jeśli nie traci się z oczu historii politycznej.
Dlatego dzieje filozofii ujmujemy w powiązaniu z wielkimi epokami historii świata: starożytnością, średniowieczem, czasami nowożytnymi i historią najnowszą. Jednak przedstawiamy te okresy tylko w najogólniejszym zarysie, jako scenę dla działających wówczas myślicieli, twórców różnych systemów i doktryn filozoficznych. Z tych samych powodów, opisując życie poszczególnych filozofów kładziemy nacisk na tło historyczne tam, gdzie odgrywa ono specjalną rolę.
Dzieje filozofii rozpoczynają się w chwili, gdy Grecy zaczęli tworzyć kolonie na wybrzeżach Morza Śródziemnego. To tutaj, za pośrednictwem kontaktów handlowych, spotykają się różne kultury. Tu też, w VI w. p.n.e., dzięki pierwszym filozofom - jońskim filozofom przyrody - rozpoczyna się zwrot „od mitu do logosu", czyli od wyjaśniania świata poprzez mity i bogów do poszukiwania racjonalnych, naturalnych uzasadnień dla otaczającej rzeczywistości.
Grecja w owym czasie składała się z licznych miast--państw, walczących o prymat między sobą, a także wojujących z Fenicjanami oraz Persami. Sukcesy polityczne i gospodarcze przyczyniły się przede wszystkim do wzrostu potęgi Aten, obok Sparty najważniejszego miasta na greckiej ziemi, a także do ich rozkwitu kulturalnego - co między innymi
22
Filozofia starożytna
znalazło wyraz w rozwoju filozofii. Znajomość tejże, nauki pobierane u samego Arystotelesa miały wpływ na życie i dokonania Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.). Brak jedności wśród Greków ułatwił mu podbój Grecji. W swoim rozległym państwie, sięgającym aż po Indie, wprowadził kulturę grecką. Przez trzysta kolejnych lat, za rządów następców Aleksandra, diadochów, oraz ich potomków, rozwijała się nowa kultura grecka, zwana hellenistyczną i nadawała ton w ówczesnym świecie.
Niemal jednocześnie Rzymianom z Italii udało się podporządkować zachodnie obszary Morza Śródziemnego. Dla jednych i drugich, dla Greków i Rzymian, cezurą w rozwoju był przełom er. Nie ze względu na narodziny Chrystusa, których skutków nikt nie mógł wówczas ocenić, lecz ze względu na przemianę ustroju państwa rzymskiego z republiki w monarchię - cesarstwo. Wpłynął na to również upadek ostatniego państwa diadochów, Egiptu (30 p.n.e.), w wyniku pokonania Kleopatry, ostatniej egipskiej królowej, przez pierwszego rzymskiego cesarza, Augusta. Mimo to, Aleksandria, pozostała jeszcze przez długi czas najważniejszym ośrodkiem nauki, sztuki i kultury we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Państwo Rzymian zaczyna dominować nad światem zachodnim, rozrastając się i wzmacniając przez kolejnych sto lat.
Po roku 200 cesarstwo rzymskie zaczęło chylić się ku upadkowi. Targane konfliktami wewnętrznymi, najazdami barbarzyńców z Północy i Persów ze Wschodu cesarstwo w roku 395 podzieliło się na: zachodniorzymskie i wschod-niorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu. Rzym ostatecznie upadł w 476 roku. Zakończyła się epoka starożytności. Nastały wieki średnie.
Filozofowie przed Sokratesem (presokratycy)
23
Wiele z tego, o czym rozmyślali mędrcy starożytności w ciągu półtora wieku przed Sokratesem, zapewne na zawsze pozostanie dla nas tajemnicą. Do naszych czasów nie dotrwało w całości ani jedno dzieło czy choćby nawet drobniejsza rozprawa tych najdawniejszych myślicieli. Wprawdzie i oni spisywali swoje teorie, poglądy i przemyślenia, jednak egzemplarzy ich dzieł nie mogło być wiele, ręczne kopiowanie pism było mozolne, a materiał - nietrwały. W ciągu ostatnich stu lat archeolodzy nie znaleźli właściwie żadnych oryginalnych przekazów filozofów przedsokratejskich. To, że o naukach tych myślicieli wiemy stosunkowo dużo, wiąże się z faktem, iż wielokrotnie ich później cytowano i komentowano. Studiowanie owych przekazów pozwoliło badaczom, chociaż w przybliżeniu, poznać poglądy najstarszych greckich mędrców.
A więc najpierw są to jońscy filozofowie przyrody, których ojczyzną był Milet. Jak niemal wszyscy myśliciele przed Sokratesem zastanawiali się nad powstaniem i budową wszechświata, a praprzyczynę wszechrzeczy widzieli w jednej pierwotnej substancji.
Potem był Pitagoras i pitagorejczycy: wyjaśnienie świata opiera się na liczbie.
Heraklit, podobnie jak milezyjczycy, pochodził z Jonii, jednak działał niezależnie od nich. W trudno zrozumiałych wypowiedziach niejako wyprzedza on swoich wielkich dziewiętnastowiecznych wielbicieli: Hegla i Nietzschego.
Tak jak ojczyzną jońskich filozofów przyrody był Milet, tak eleaci mieli swoją siedzibę w Elei, a wspólne im było obstawanie przy istnieniu jedynego, niezmiennego i stałego bytu oraz negowanie zmienności - stawania się i przemijania.
24
Niektórzy badacze zaliczają do nich i Empedoklesa, chociaż jego ojczyzną był Agrygent.
Stawanie się i przemijanie rzeczy odrzucał także Anaksa-goras - pierwszy filozof działający w mieście, które najchętniej łączymy z filozofią starożytną, a mianowicie w Atenach. Jednak dla nowoczesnego sposobu myślenia najważniejsi są zapewne Demokryt oraz atomiści. Zdumiewające jest, że w czasach, kiedy jeszcze nie można było tego udowodnić, sformułowali oni pogląd o atomach, z których zbudowana jest materia, a więc ideę będącą swego rodzaju syntezą myśli ele-ackiej i Heraklitowej.
Wszystkie te szkoły i kierunki zajmowały się w głównej mierze filozofią przyrody. Nauki przyrodnicze i filozofia stanowiły bowiem jeszcze wówczas jedność. O człowieka zatroszczyli się dopiero sofiści. Od tego czasu jest on stale obecny w kręgu zainteresowań filozofii. Zadziwiający jest też fakt, że właściwie wszystkie podstawowe problemy i pytania, jakimi zajmuje się filozofia, zarysowali już starożytni, wcześni greccy filozofowie.
Jońscy filozofowie przyrody
Wzdłuż wybrzeża śródziemnomorskiego dzisiejszej Turcji Jonowie, plemię greckie, założyli pięć miast, które stały się ośrodkami przeładunku towarów, dostarczanych tutaj przez karawany kupców z głębi Azji. Statkami towary płynęły do Grecji. Obywatele owych miast pośredniczyli jednak nie tylko w wymianie towarów, ale i wiedzy oraz myśli technicznej między Azją i Europą. Tą drogą do licznych, zamieszkałych przez Greków, miejsc w Europie dotarły, na przykład, monety jako środek płatniczy czy pierwsze odważniki. Dzięki handlowi zapoznano się również z astronomią i kalendarzem.
25
Najbardziej wysuniętym na południe i najbogatszym spośród dwunastu miast jońskich był Milet, który założono w XI w. p.n.e. W średniowieczu port uległ zapiaszczeniu, ale Milet istnieje do dzisiaj jako wieś.
Właśnie w Milecie, handlowej metropolii, wyróżniającej się korzystnym usytuowaniem między Wschodem a Zachodem, w VI wieku p.n.e. narodziła się nauka grecka. Za sprawą Hekatajosa powstało pierwsze dzieło historyczne w literaturze greckiej. Także pierwsi trzej znani filozofowie: Tales, Anaksymander i Anaksymenes - żyli właśnie tutaj. Jednak sami nie nazywali siebie filozofami, tylko pewnie tak, jak określił ich później Arystoteles: physiołogoi, znawcami natury.
Właśnie ci trzej myśliciele z Miletu, których nazywamy jońskimi filozofami przyrody, uczynili decydujący krok, odrywając się od objaśniania świata za pomocą mitów i przygotowując tym samym glebę dla rozwoju nauki i filozofii. Filozofowie przyrody zadają sobie pytanie, jak można wyjaśnić powstanie świata i bieg rzeczy. Nurtuje ich problem istoty rzeczywistości, czyli mówiąc krótko: natury, a nie, jak później Platona, droga poznania. Wszyscy trzej byli materialistami, jednak dla każdego podstawowe tworzywo - prasubstancja świata, była inna: woda, powietrze lub apeiron. Owa prasubstancja - albo też prazasada - tworzy wszelki byt.
Mimo tak prostych - dla nas, a i zapewne już dla filozofów okresu klasycznego, Sokratesa, Platona, Arystotelesa - prób objaśniania rzeczywistości, bytu, jakie poczynili filozofowie z Miletu ich znaczenie jest nie do przecenienia. Są oni bowiem pierwszymi zachodnimi myślicielami, którzy próbowali w sposób rozumowy, odwołując się do obserwacji przyrody, wyjaśnić w jaki sposób powstał świat, co jest istotą bytu i jak
26
ją poznać, starali się objaśnić to, co w powszechnie dotąd obowiązującym mniemaniu miało przyczyny mityczne, tajemnicze i nie wyjaśnione.
TALES Z MILETU [ur. około 630 p.ne.w Milecie (?) -zm. około 546 w Miłecie (?)]
Tales, uznany za pierwszego filozofa w historii, jest postacią na wpół legendarną. Niewiele mamy o nim informacji, jednak wynika z nich, że żył w Milecie i był zapewne kupcem. Przypuszcza się, że właśnie jako kupiec wielokrotnie wyprawiał się do Egiptu. Tam, a także poprzez kontakty z innymi kupcami ze Wschodu - z Persji, Babilonii i Syrii, zetknął się prawdopodobnie z tym, co później określono nazwą „filozofia" i „nauki przyrodnicze".
Szczegóły z życia Talesa znane nam są jedynie z anegdot, takich jak historia, którą upowszechnił Platon. Tales, idąc ulicami miasta i rozważając zagadnienia astronomiczne, zapatrzył się w niebo i zaraz też wpadł do zbiornika na wodę. Na to przechodząca obok dziewczyna miała kpiąco rzec, że wprawdzie mędrzec stara się zgłębić niebo, ale nie wie, co ma pod nogami. Inna opowieść świadczy o tym, że wprawdzie już za życia Tales był uważany za oderwanego od rzeczywistości myśliciela, jednak dzięki roztropności i rozumowi całkiem dobrze radził sobie z życiowymi sprawami.
Anegdota opowiada o tym, jak to Talesowi wyrzucano, że uprawia nieprzydatną do niczego filozofię i żyje w biedzie. Wtedy myśliciel, mądrze przewidując bogate zbiory oliwek, za niewielkie pieniądze już zimą wziął w dzierżawę wszystkie okoliczne wytłaczarnie oliwy, by potem, kiedy oliwki rzeczywiście wspaniale obrodziły, odnajmować je za o wiele wyższą cenę. Także w innych starożytnych legendach na te-
Filozofowie przed Sokratesem (presokratycy) 11
mat Talesa znajduje odbicie to charakterystyczne dla niego połączenie teorii z praktyką. Platon natomiast zaświadcza, jak wielkie zna...
Metaloman