dr Sławomir Banaszak - Metodologia Badań społecznych, 2011
Wykład 1
Temat: Specyfika metodologii badań społecznych.
Nauki społeczne są:
- naukami nowymi, są opozycyjne do nauk przyrodniczych,
- zasada rozumienia è umiejętnie je stosować , wymagane stosowanie metody historyczno-porównawczej
- obiektywizm
- wiarygodne jest nadanie zachowań, działań, a nie opinie o tych działaniach
Wykład 2
Temat: Podziały metodologii nauk społecznych
Od czasów starożytnych w nauce występowały 2 nurty refleksji
- o zewnętrznej rzeczywistości i własnego wnętrzna (strukturalna)
- o sposobie poznania rzeczywistości zewnętrznej i swego wnętrza (metodologia)
Dwa ważne pytania:
1. Jaki jest świat ? – wyjawiło ontologie ( filozofia)
2. Dlaczego sądzę, że taki jest świat ? – wyjawiło epistemologie i metodologie
Pierwszy z nich wyłonił dział filozoficzny zwany ontologią a drugie epistemologią.
Szczegółowe pytania o sposoby poznania rzeczywistości dały początek metodologii.
Metodologia – methodos – sposób – droga
- logos - słowo – nauka
= nauka o metodzie
Metodologia – metanauka – nauka o nauce
Każda z nauk ma swój realny przedmiot i obiekt:
- przedmiotem badań są określone pewną specyfiką zjawiska i procesy (np. wychowawcze w pedagogice)
- obiektem badań w pedagogice jest społeczeństwo
Nauki, które mają swoje realne (przedmiotowe odniesienia nazw, są naukami I rzędu lub naukami realnymi.
W wyniku poznania (badania empirycznego) powstają wytwory zwane teoriami. Innymi słowy pewne procesy poznawcze prowadzą do sformułowania rezultatu w postaci teorii.
W żadnej nauce nie ma tylko jednej teorii.
Zawsze w otoczeniu danej teorii jest już zalążek nowej, następuje ciągła transformacja systemów teoretycznych ( w perspektywie wielowiekowej). Możemy mówić jedynie o teoriach zjawisk i procesów – tyle jest teorii ile zjawisk, procesów (w pedagogice zjawisk i procesów społecznych).
Metodologia nauki a koncepcje prawdy.
Klasyczna teorie prawdy wg Arystotelesa è prawdziwe jest to, co zgodne z rzeczywistością. Prawdziwość danej tezy rozstrzyga empiryka.
Nie ma w naukach społecznych innych możliwości niż oparcie na tej klasycznej koncepcji.
W ramach tych definicji prawdy – kategorie, które stronią od prawdy:
a) Konwencjonalizm, który ujmuje ustalenia naukowe jako wynik umowny. W naukach społecznych nie ma definicji większości.
b) Instrumentalizm – traktuje o nauce jako narzędziu ułatwiającym ogląd świata, a nie jego poznanie.
Podziały metodologii (Jerzy Kmita)
1) Metodologia opisowa, która charakteryzuje działanie badaczy (ich czynności) i ich rezultaty.
2) Metodologia normatywna, która w oparciu o przyjęte racjonalizacje ( modele adekwatnego postępu naukowego charakteryzują realne czynności uczonych, wskazując w których miejscach ich praktyka odbiega od wzorców. Metodologia normatywna formułuje zalecenia i dyrektywy w postępowaniu badawczym.
3) Metodologia genetyczna, która jest opisem czynności i wytworów badacza wraz z jego strukturą i uporządkowaniem w czasie. Dodatkowo bada się dlaczego bada się dlaczego w danym czasie i miejscu upowszechni się określony wzorzec uprawiania nauki.
4) Metodologia funkcjonalna – zawiera w sobie charakterystykę metodologii opisowej wzbogaconej o analizę czynności uczonych wraz z ich następstwami oraz umysłowością epoki, w której realizują poznanie
Podział wg Kazimierza Ajdukiewicza:
1) Metodologia nauk formalnych – głównymi narzędziami poznania są tu reguły rachunku zadań, predykatorów, systemy reakcyjne oraz kategorie zbiorów, pojawiają się kwantyfikatory i rachunek kwantyfikatorów. To świat liczb i relacji na tych liczbach, relacji między liczbami oraz operacji. Nauki formalne: matematyka – jej językiem jest logika. Metodologia nauk formalnych bazuje na logice dedukcji, dopuszczając dedukcję tam gdzie występuje nierozwiązywalność. O prawdziwości zdania, nie decyduje prawdziwość epistemologiczna lecz prawdziwość logiczna. Te systemy są prawdziwe, które są wewnętrznie niesprzeczne, spójne i zupełne.
2) Metodologia nauk realnych - stosuje dedukcje tam gdzie jest to możliwe lecz jej działanie jest ograniczone przez fakt, że wiedza w naukach realnych jest pełna nieścisłości. Częściej więc stosuje się podejście indukcyjne. Wiedza w naukach realnych ma charakter historyczny. W związku z tym pewne jej fragmenty dezaktualizują się tkwiąc w niej jednocześnie. Metoda historyczno – porównawcza w naukach społecznych jest fundamentalną. W ramach metodologii nauk realnych ostatecznym probierzem (sprawdzeniem) prawdziwości jest badanie empiryczne. Każda wiedza w naukach realnych ( w tym społecznych), która nie ma odniesień empirycznych jest wiedzą spekulatywną.
Nauki realne:
1. nauki przyrodnicze ( fizyka, biologia, chemia )
2. nauki humanistyczne ( nauki o znaku, nauki o wartościach, filologie, nauki o sztuce )
3. nauki społeczne ( psychologia, pedagogika, etnologia, filozofia, socjologia, ekonomia, prawo)
Twierdzenia teoretyczne, teoria i funkcja teorii
Teoria posiada rozmaite odcienie w zależności od dyscypliny naukowej. Nie ma jednej wizji teorii.
Podejście do roli teorii w poznaniu możemy podzielić na restrykcyjne oraz łagodne.
· Restrykcyjne – nauki przyrodnicze
· Łagodne – nauki społeczne
Strukturalne ujęcie teorii – teoria to zespół twierdzeń teoretycznych uporządkowanych semantycznie lub syntaktycznie.
* w wersji semantycznej za teorie uznaje się zespół twierdzeń teoretycznych połączonych relacjami znaczeniowymi, a więc mającymi wspólne odniesienie do tych samych teorii. Wersja łagodna
* w wersji syntaktycznej – zespół twierdzeń teoretycznych powiązanych relacjami wynikania logicznego.
(wynikanie – schemat logiczny, w którym z racji wyprowadzamy następstwa, a z następstw inferencyjne konsekwencje)
Eksploracyjne ujęcie teorii (wyjaśniające). Za teorie uznaje się tu zespół zdań sprawdzonych (tj. dających się sprawdzić empirycznie) potwierdzających w sposób umożliwiający kontrolę przez innych badaczy, które to zdania wyjaśniają jakąś klasę faktów i pozwalają w oparciu o te wyjaśnienia bądź to adekwatnej rozumieć świat, bądź efektywniej działać. Tak rozumiane eksploracyjne ujęcie teorii jest w naukach społecznych głęboko upowszechnione i praktyczne.
Funkcje teorii:
1) DIAGNOSTYCZNA – pozwala rozpoznać problemy, porządkuje rzeczywistość
2) EKSPLORACYJNA –pozwala wyjaśnić rzeczywistość, zjawiska, procesy, „dlaczego?”
3) PREDYKATYWNA - umożliwia przewidywanie, prognozowanie
4) PRAKTYCZNA – czyli związana ze zmianą rzeczywistości, zastosowanie teorii w życiu społecznym
Odpowiednikiem teorii jest wyjaśnienie empiryczne oraz całe zespoły eksplanacyjne powstałe w jego wyniku. W procesie wyjaśniania unifikuje się pewne twierdzenie w systemy teoretyczne. W procesie unifikacji mamy do czynienia z redukcją twierdzeń. Redukować tzn. sprawdzać jedynie takie stwierdzenie do innych – ogólniejszych. W procesie redukcji z każdą czynnością tracimy część informacji, ale dzięki temu dochodzi do najbardziej potrzebnych twierdzeń. Każda redukcja idzie w parze z redukcją całych dyscyplin nauki.
Twierdzenia teoretyczne
1. Są to takie zdania, które orzekają o związkach a nie o uwarunkowaniach
2. Twierdzenia teoretyczne muszą mieć postać implikacji
3. Twierdzenia teoretyczne muszą być maksymalnie generalne (zawsze, wszędzie, bez wyjatku)
4. Twierdzenia teoretyczne muszą być wysoce ogólne
5. Twierdzenia teoretyczne to takie zdania, które zawierają terminy teoretyczne
W wersji restrykcyjnej idzie się od twierdzeń teoretycznych utrzymywanych okresie warunków, w wersji łagodnej jedynie tego, by zawierały terminy teoretyczne.
Roboczo można przyjąć definicję teorii następująco „jest to zespół zdań uzasadnionych semantycznie orzekających o związkach względnie generalnych i ogólnych
Wykład 3
Temat: Cechy naukowego poznania rzeczywistości.
1. Powtarzalność -> procesu poznawczego czyli możliwość docierania do danych empirycznych w wielu podejściach.
2. Porównywalność -> proces poznawczy musi dostarczać danych dotyczących tego samego problemu.
Dzięki czemu możliwa jest porównywalność:
· Standaryzacja – następuje przez:
- posługiwanie się tym samym narzędziem
- pomiar w tych samych warunkach
· Naturalizacje procesu badawczego
- pomiar w warunkach najbliższych badanemu przedmiotowi
· Kategoryzacja – oznacza stosowanie (narzucanie) określonych alternatyw odpowiedzi (skale).
3. Intersubiektywna komunikowalność – wyrażony w tym samym języku teoretycznym ( naukowym).
4. Intersubiektywna kontrolowalność – możliwość sprawdzania rezultatów badawczych przez innych badaczy.
Proces poznawczy który spełnia te wymogi i jednocześnie jest celowy, planowy i systematyczny nazwiemy naukowym. Musi jednakże dotyczyć problemów poznawczo ważkich lub praktycznie znaczących.
Metodologia zajmuje się kontrolą twierdzeń, czyli zdań będących pewnymi fragmentami teorii. Rezultaty twierdzeń mogą być falsyfikowane i weryfikowane.
Sfalsyfikować twierdzenie - znaczy rozstrzygnąć, że jest to zdanie nieprawdziwe. Odrzucenie twierdzenia.
Dyskonfirmacja – podważenie twierdzenia, czyli osłabienie jego uzasadnienia.
Konfirmacja – uznanie zdania za wysoce prawdopodobne.
Weryfikacja – całkowite potwierdzenie zdania, czyli uznanie zdania za prawdziwe.
Zarówno falsyfikacja jak i weryfikacja są w naukach społecznych niemożliwe, choć w przypadku falsyfikacji są pewne schematy, które mogą do nich prowadzić. Nie można też dojść do weryfikacji poprzez zwiększenie liczby prób empirycznych.
Paradygmaty ujmowania i rozwoju nauki
· KUMULATYWISTYCZNY – zakłada, że nauka rozwinęła się na drodze ewolucji, czyli każde pokolenie badaczy wspomaga wiedzę w danym zakresie o dodane elementy
· ANTYKUMULATYWISTYCZNY – przyjmuje, że nauka rozwinęła się na drodze ewolucji, postępuje rozwój wiedzy do momentu, gdy grupa badaczy nie zmieni myślenia o danej teorii
W każdej nauce rozw. dokonuje się zarówno na drodze eolucji jak i rewolucyjnej. Pewne pokolenie badaczy gromadzi wiedzę przekazując innym, a CI zmieniają ale nigdy całkowicie, sposób myślenia
Stanowiska i ? ujmowanie rzeczywistości
Antynomie è alternatywnie ułożone opcje widzenia świata i sposobu jego poznania (epistemologia)
1. NATURALIZM – ANTYNATURALIZM
Naturalizm w warstwie ontologicznej zakłada istnieje jednej rzeczywistości przyrodniczo-społecznej. Występują w niej prawidłowości tego samego rodzaju a także regularności.
W warstwie epistemologicznej naturalizm postuluje wspólne wszystkim dyscyplinom metody poznania. Typowe są dla nich: obserwacja i eksperyment
Sądzi się, że każdy przedmiot poznania można ująć w sposób niezależny i opisać matematycznie.
Naturalizm zrodził się pod wpływem nauk przyrodniczych, a w szczególności fizyki i biologii. Wzory metodologiczne określone naturalizmem i rozpowszechnieniem w życiu społecznym rodzą umysłowość społeczeństw zwaną scjentyzmem.
Antynaturalizm w warstwie ontologicznej rzekł, że istnieją dwie różne rzeczywistości – przyroda i nieprzyroda (materia i kultura), w której działają prawidłowości o różnym elemencie. W przyrodzie mamy do czynienia z tzw. żelaznymi koniecznościami, a w świecie kultury działa możliwość, przypadek określony rolą działających podmiotów.
Antynaturalizm w przeciwieństwie do naturalizmu rozpatruje rzeczywistość zawsze jako konkretną, występującą zawsze w danym czasie i miejscu. W warstwie epistemologicznej przyjmuje się dwie niezależne sposoby poznania. ? się pewne elementy wspólne, jednak przeważają odmienności.
W świecie przyrody można stosować eksperyment, obserwację oraz metody statystyczne. Z kolei dla obiektów społeczno-humanistycznych nie wolno stosować eksperymentu (laboratoryjnego).
Rzeczywistość kulturowa ma charakter jakościowy, więc przypisywanie cyfr (metody statyczne) określają stanowie rzeczy nie jest w pełni ?. Nauki społeczne wymuszają opis typologiczny a nie klasyfikacyjny. Rzeczywistość kulturowa w większym stopniu daje się wyrazić za pomocą modeli opisowych aniżeli za pomocą funkcji i modeli ekonometrycznych.
Antynaturalizm przyjmuje, że rzeczywistość załamuje się w świecie podmiotów (każdy fakt może być inaczej odbierany przez różne osoby). Stąd postuluje się ujmowanie rzeczywistości społecznej z tzw. współczynnikiem ? (Znaniecki Florian)
2. INDYWIDUALIZM – ANTYIDYWIDUALZIM
Indywidualizm w warstwie ontologicznej przyjmuje, że realnie istnieją tylko indywidua, wytwory ich działań oraz sensy. Wszystko co ponadindywidualne ma albo charakter fikcji albo skrótu myślowego. W warstwie epistemologicznej indywidualizm kładzie naciska na badanie indywidualności i ich wytworów ale zawsze w powiązaniach i wzajemnych relacjach. Podejście to bazuje na takich doborach prób, które wyrażają kluczowe powiązania elementów a nie ich losowość.
Antyindywidualizm zakłada istnienie różnego rodzaju czynności ponadindywidualnych od najniższych (np. rodzice) poprzez pośrednie (np. społeczeństwo lokalne) do największych (społeczeństwo globalne). Elementy te stanowią ciąg składający się na mikro-, mezo- oraz makrostrukturę.
Istotą tych całości są nie tylko więzi ale również pewne cechy globalne jak tradycje, kultura czy doświadczenie zbiorowe. W warstwach epistemologicznych antyindywidualizm twierdzi, że chcąc zbadać określone zjawiska czy procesy jednego rzędu należy zawsze odwołać się do całości wyższego rzędu – badanie jest więc zawsze wielokontekstowe.
Z antyinduwidualizmem wiążą się dwie dodatkowe struktury:
* kolizm, który zakłada, że rzeczywistość da się opisać w całej złożoności, w sposób wielostronny i wielopoziomowy
* redukcjonizm, który przyjmuje, że ? pewne części losowej próby indywiduów ? do orzekania o szerszych całościach
3. HISTORYZM – AHISTORYZM
Historyzm w naukach społecznych zakłada, że wszystkie badane zjawiska i procesy ? się na jakimś czasie i miejscu. Zakłada, że nawet zjawiska o tej samej strukturze ? się w różnym czasie i miejscu miały inny przebieg.
Ahistoryzm rezygnuje z lokalizacji czasowej – przedstawianie różnych twierdzeń
Ahistoryzm è w ramach nauk przyrodniczych
4. STRUKTURALIZM – AMORFIZM
Strukturalizm przyjmuje, że każdy obiekt oraz każde zjawisko i proces posiadają strukturę, więc takie ułożenie treści, które może przyczyniać się do rozwoju albo rozpędu przedmiotu.
Zakłada się, że całość ? swej mocy częściom, części odbudowują całość.
Przykład struktury è organizm
W warstwie epistemologicznej zakłada poznanie struktur i zmian zachodzących w strukturach
Amorfizm zakłada, że rzeczywistość jest chaotycznie nieuporządkowana, nie da się w niej ? w związku z tym bada się dowolne relacje.
5
NataliaF5