modulvi.pdf

Moduł 6

Estetyka

Wstęp

6.1. Piękno

6.2. Sztuka

6.3. Psychoestetyka

6.4. Estetyka semiotyczna

6.5. Estetyzacja

Wstęp

Pojęcie estetyka pochodzi od greckiego słowa aisthesis, czyli ‘zdolność odczuwania’.

Najogólniej możemy powiedzieć, iż estetyka to wiedza o pięknie i innych kategoriach

z nim związanych takich jak komizm, tragizm czy wzniosłość. Ponadto przedmiotem

estetyki jest sztuka i łączące się z nią przeżycia. Podstawą wiedzy estetycznej jest tak-

że refleksja, która współtowarzyszyła pojawieniu się twórczości artystycznej i jej

odbiorowi.

Sam termin „estetyka” został wprowadzony do języka filozofii dopiero w połowie XVIII

wieku przez Aleksandra Baumagartena (1714–1762) w pracy Aesthetica . Mianem

estetyki określił Baumgarten naukę o pięknie odbieranym przez zmysły i związanym

bezpośrednio ze swoistymi wrażeniami zmysłowymi. Za sprawą Kanta zaczęto póź-

niej łączyć estetykę z teorią percepcji, a także teorią sądu o smaku czy też o uczuciu

przyjemności.

Współcześnie estetyka na pewno nie jest dyscypliną jednolitą. Zakres badań podej-

mowanych w jej obszarze, dotyczących procesu twórczego, odbioru dzieł sztuki,

kształtowania się ocen itp. wymaga wykorzystania metod różnych nauk szczegóło-

wych takich jak psychologia, socjologia czy semiologia.

Czy pojęcia „sztuka” i „piękno” można jednak zadowalająco zdefiniować? Co spra-

wia, że dany przedmiot jest godny miana dzieła artystycznego? Dlaczego pewnych

127

ludzi nazywamy artystami? Czy „wiedza naukowa” jest komukolwiek potrzebna, aby

zachwycać się dziełami sztuki?

128

6.1. Piękno

Estetyka określana jest mianem nauki o pięknie i o odczuciach, jakie ono w nas wzbu-

dza. Ale czym jest owo piękno? Czy piękno można zdefiniować?

Starożytni Grecy nazwą „piękno” obejmowali nie tylko piękne rzeczy, kształty, barwy,

dźwięki, ale także piękne myśli i obyczaje. Dla Platona piękny może być ludzki cha-

rakter czy też stworzone przez człowieka prawo. Co więcej, Platon nie wiązał wcale

tematyki piękna z zagadnieniem sztuki, bo tą pojmował jako naśladowanie świata

pozoru, a nie ujawnianie piękna samego w sobie. Dlatego też łączył on piękno z te-

matyką Erosa i miłości, którą pojmował jako siłę pośredniczącą pomiędzy tym, co

zmysłowe i nadzmysłowe, czyli pomiędzy światem zjawisk a światem stałych i nie-

zmiennych idei. Piękno było bowiem w takiej perspektywie tożsame z ideą dobra,

tym co duchowe, moralne i umysłowe. Eros opisany w Uczcie jest właśnie siłą, która

wznosi człowieka ku dobru, szczęściu, mądrości, Absolutowi i pięknu.

Już w V w. p.n.e. pojawiła się jednak definicja alternatywna w stosunku do platoń-

skiego obiektywizmu i absolutyzmu. Jej autorami byli znani nam starożytni relatywi-

ści – sofiści , którzy stwierdzili, że piękne jest to, „co przyjemne dla wzroku i słuchu”

– było to więc ujęcie subiektywistyczne i zarazem sensualistyczne.

Pomimo takich różnic starożytnym Grekom udało się jednak skonstruować ogólną

– „klasyczną” teorię piękna, która przetrwała aż do XVIII wieku. Mówiła ona, iż piękno

polega na proporcji części, a dokładniej mówiąc, polega na doborze proporcji i wła-

ściwym układzie części. Do powstania owej teorii niewątpliwie przyczynili się pitago-

rejczycy .

Zauważyli oni, iż doskonała proporcja daje się daje się ustalić przy pomocy liczb.

Punktem wyjścia była w tym przypadku obserwacja harmonii dźwięków: struny

współdźwięczą harmonijnie, jeśli stosunek ich długości jest stosunkiem prostych

liczb. Odkrycie to dokonane na gruncie teorii muzyki przeniesiono później na plasty-

kę, architekturę, rzeźbę, a także piękno żywych ciał. Konsekwencją takiej teorii było

poszukiwanie doskonałej proporcji dla każdej ze sztuk. I tak w muzyce greckiej pew-

129

ne melodie były nazywane nomoi, czyli ‘prawa’, podobnie w plastyce pewne propor-

cje zostały powszechnie przyjęte i nazwane kanon, czyli ‘miara’.

Kryzys przedstawionej powyżej teorii był związany z istotną zmianą smaku, która to-

warzyszyła pojawieniu się całkowicie „nieklasycznej’ sztuki późnobarokowej, a potem

romantycznej. Już Aleksander G. Baumgarten (1714–1762) twierdził w 1750 roku,

iż piękno jest dostępne zmysłom, a nie umysłowi. Ponadto w osiemnastowiecznych

analizach psychologicznych codziennych doświadczeń starano się pokazać, iż pięk-

no nie polega na jakiejś określonej proporcji i regularnym układzie części. Romantycy

twierdzili, że jest wręcz przeciwnie niż chce tradycyjna teoria, gdyż piękno polega

właśnie na braku regularności – jest wyrazem uczuć, pełni i żywotności.

Osiemnasty wiek zapoczątkował także krytykę samego pojęcia piękna jako wyrazu

wieloznacznego, który odsyła jedynie do najróżniejszych rzeczy, byle się w ten czy

inny sposób podobały.

Do opinii krytycznych dołączył się także Kant , który zauważył, iż wszystkie sądy o pięk-

nie są jedynie indukcyjnymi uogólnieniami twierdzeń jednostkowych i jak każde takie

uogólnienia mogą się okazać błędne. Według Kanta nie musi to jednak wcale prowadzić

do czysto subiektywnego rozumienia przeżyć estetycznych. Jak twierdził, przeżycie

i upodobanie estetyczne nie jest wywoływane ani przez samo wrażenie, ani przez sam

sąd, lecz przez ich łączne działanie – jest wywołane przez rzecz, która potrafi pobudzać

działanie obu, a może do tego doprowadzić tylko taka, która zbudowana jest odpowied-

nio do naszej natury.

Dlatego też, gdy rzecz taka działa na nas, to działanie jest konieczne i powszechne,

umysły ludzkie mają bowiem te same władze, a zatem można oczekiwać, że przed-

miot, który oddziałał estetycznie na jeden podmiot, oddziała podobnie na inne. Inny-

mi słowy, piękne jest to, co się podoba z subiektywną koniecznością, w sposób po-

wszechny, bezpośredni i ponadto całkowicie bezinteresownie.

W dwudziestym wieku wielu teoretyków zaczęło bronić subiektywizmu i twierdzić, iż

piękno zależy głównie od układu społecznego czy też sytuacji historycznej. Zaczął

też upowszechniać się pogląd, wedle którego piękno nie jest wcale rzeczą tak cenną,

130

jak przez wieki sądzono. Co więcej, nie jest też istotnym zadaniem dla sztuki – we-

dług awangardowych artystów jeśli dzieło sztuki wstrząsa, „silnie uderza odbiorcę”, to

jest to ważniejsze niż gdyby zachwycało swym pięknem. A wstrząs osiąga się nie

tylko przez piękno – jego źródłem może być brzydota czy też po prostu zaskoczenie.

Jak pisał francuski przywódca awangardy poetyckiej i inspirator surrealizmu — Guil-

laume Apollinaire (1880–1918): „Brzydotę lubimy dziś równie jak piękno”.

Przekonaniu o zbyteczności pojęcia piękna dobitnie dał wyraz pisarz William S. Mau-

gham (1874–1965): „Nie wiem, czy inni są tacy jak ja, ale o sobie wiem, że nie mogę

długo kontemplować piękna. Sądzę, że żaden poeta nie napisał większego fałszu niż

Keats w pierwszym wierszu Endymiona . Rzecz piękna działa na mnie magicznie; ale

potem umysł mój prędko od niej odbiega; słucham nieufnie tych, którzy mogą w za-

chwyceniu godzinami patrzeć na obraz. Piękno to ekstaza, to coś prostego jak drut.

Cóż o nim można by jeszcze powiedzieć? Jest jak zapach róży: można je wąchać, i to

już wszystko.

Dlatego też teoria sztuki jest czymś nużącym – chyba, że nie traktuje o pięknie, a więc

także o sztuce. Wszystko, co krytyk może powiedzieć o Złożeniu do grobu Tycjana,

które bodaj ze wszystkich obrazów świata ma w sobie najwięcej czystego piękna, to

tylko: idź i zobacz. Wszystko inne, co ma do powiedzenia, to historia, biografia i co kto

chce. Ludzie skłonni są dodawać do piękna inne zalety – wzniosłość, ludzkie potrzeby,

czułość – a to dlatego, że piękno ich nie zadowala. Piękno jest doskonałe – taka już

jest nasza natura – na krótko zatrzymuje tylko naszą uwagę […].

Nikt nigdy nie umiał wyjaśnić, dlaczego dorycka świątynia w Paestum jest piękniejsza

od szklanki zimnego piwa, chyba że brał pod uwagę rzeczy nic z pięknem niemające

wspólnego. Piękno jest jak ślepa ulica. Jest jak góra, na której szczyt można wejść,

ale dalej nie ma już drogi.” (Tatarkiewicz, 1988: 169–170).

Kategorii piękna używa się dzisiaj częściej w języku potocznym niż na gruncie este-

tyki. Współcześni artyści podchodzą do piękna z dystansem i ironią. Stąd estetyka

jest dzisiaj raczej filozofią sztuki, a nie nauką o pięknie. Ale czy sztukę można zdefi-

niować łatwiej niż piękno?

131

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: