Terapia zajęciowa dla chorych z zaburzeniami psychicznymi.doc

Marzena Skrzypek

PZ 11

Semestr V

Nr. Indeksu : 3270

Terapia zajęciowa dla chorych z zaburzeniami psychicznymi

Terapia zajęciowa to leczenie i usprawnianie za pomocą określonych czynności, zajęć i pracy. Pewne czynności i praca mogą mieć wartość kształcącą, wychowawczą a także leczniczą. Jako środek leczniczy terapia zajęciowa może oddziaływać ogólnie, tzn. na ogólną sprawność fizyczną i psychiczną jednostki lub miejscowo na zwiększenie sprawności i siły danej grupy mięśni lub kończyny. Terapia zajęciowa ma, więc szerokie zastosowanie w medycynie.

Terapia zajęciowa, to pewne określone czynności o charakterze zajęć fizycznych lub umysłowych, zlecona przez lekarza a prowadzona przez fachowców w danej dziedzinie, które mają na celu przywrócenie choremu sprawności życiowej. Jest bardzo duża ilość czynności i zajęć, które mogą służyć, jako środek leczniczy, stąd dziedzina terapii zajęciowej jest bardzo szeroka.

Terapia zajęciowa, to celowe organizowanie zajęć wytwórczych za pomocą prostych narzędzi i materiałów naturalnych (drewno, skóra, glina, wełna) w celu poprawy sprawności manualnej, zwiększenia zakresu ruchu, siły mięśni. Nie zawsze jednak musi powstać produkt, ważny jest proces aktywizacji pacjenta. Wartość terapii zajęciowej dla procesu usprawniania z punktu widzenia fizjologicznego i kinezyterapeutycznego polega na tym, że dany ruch - ćwiczenie w czasie pracy - pacjent może wykonywać przez dłuższy czas bez zmęczenia fizycznego i psychicznego. Tym samym przyspiesza się usprawnianie. Większość prac jest czynnością złożoną, po jednym rodzaju ruchu następuje inny, między poszczególnymi ruchami zachodzą przerwy, które wynikają z samej techniki prac. Stwarza to dla narządu ruchu, zwłaszcza dla mięśni oraz układu krążenia i układu oddechowego świetne warunki działania. W okresie, bowiem tych drobnych przerw następuje odpoczynek i odprężenie, odprowadzenie produktów zmęczenia i zaopatrzenie się w nowy zapas energii do pracy. Poza tym skoncentrowanie uwagi na samej technice i szczegółach pracy np. wykonywanie wzoru szalika na warsztacie tkackim, stwarza okoliczności, w których pacjent zapomina, że ćwiczy i dzięki temu może daną pracę wykonywać dłużej bez uczucia zmęczenia i znużenia.

Cel terapii zajęciowej w odniesieniu do poszczególnych pacjentów jest zawsze określany indywidualnie. Jednak do najważniejszych z nich należy:

·         Przestawienie toru myślenia chorego i zwrócenie uwagi na sprawy niezwiązane z chorobą.

·         Poprawa stanu fizycznego.

·         Neutralizowanie otępiającego działania nudy i bezczynności.

·         Zmniejszenie odruchu bólowego w wyniku rozluźnienia mięśni i koncentracji psychiki

·         Zmniejszenie napięcia w stanach depresyjnych i lękowych

·         Stworzenie u chorego poczucia własnej wartości oraz rozszerzenia kręgu zainteresowań

·         Wzbogacenie jego życia emocjonalnego

·         Zaktywizowanie chorych nieposiadających zajęcia

·         Umożliwienie szybciej i lżej przebiegającej akceptacji kalectwa

Terminem „rehabilitacja psychiatryczna" określa się system skoordynowanych oddzia­ływań społecznych, psychologicznych, wychowawczych i medycznych umożliwiają­cych chorym psychicznie w miarę samodzielną egzystencję i integrację społeczną.

Postępowanie rehabilitacyjne powinno być zindywidualizowane i oparte na elastycz­nym, często długotrwałym programie działania. Oprócz sytuacji psychospołecznej pa­cjenta, rodzaju i nasilenia zaburzeń psychicznych należy uwzględnić w tym programie przebieg choroby i czas jej trwania. Chorobom psychicznym szczególnie często towarzy­szy upośledzenie zdolności adaptacyjnych, umiejętności oceny i rozwiązywania trudno­ści w życiu społecznym. Podobnie zostają osłabione zdolności do pełnienia cenionych funkcji społecznych. Ze względu na negatywne nastawienie społeczeństwa do tej grupy pacjentów niekiedy związane są z tym skłonności do jej piętnowania.

Benett (1983) wyróżnia sześć etapów rozwoju rehabilitacji psychiatrycznej:

1)  Próby zmodyfikowania niepełnosprawności jednostki,

2)  Kompensowanie niesprawności przez rozwój innych zdolności oraz umieszczenie danej osoby w środowisku, w którym może z tych zdolności korzystać,

3)  Powrót osób niepełnosprawnych z powodu choroby psychicznej do pracy zarobko­wej (dla wielu ludzi jest to cel nierealistyczny),

4)  Przywrócenie osób z inwalidztwem spowodowanym chorobą psychiczną do poprze­dniego stanu, polepszenia ich zdrowia, konkretnie - przez zabranie ich z zakładów psychiatrycznych (jednak po otwarciu szpitali psychiatrycznych pacjenci wcale ich nie opuszczali, a poza tym wielu ludzi zostało inwalidami z powodu choroby psy­chicznej, chociaż nigdy nie byli hospitalizowani),

5)  Przywrócenie osoby z inwalidztwem spowodowanym chorobą psychiczną do środo­wiska domowego, szkolnego i/lub do pracy lub zintegrowanie jej ze środowiskiem przez rozwój odpowiednich umiejętności,

6)  Zwiększenie możliwości i kompetencji osoby z inwalidztwem spowodowanym cho­robą psychiczną - położenie nacisku nie na wyleczenie, lecz na radzenie sobie z ob­jawami,

7) ·proces pomagania inwalidzie z zaburzeniami psychicznymi w jak najlepszym wyko­rzystaniu jego zdolności, aby mógł optymalnie funkcjonować w możliwie normalnym środowisku społecznym (jest to obowiązujące obecnie rozumienie rehabilitacji).
     Zgodnie z zasadami ochrony zdrowia publicznego, potwierdzonymi przez Światową Organizację Zdrowia rehabilitacja psychiatryczna jest trzecim po prewencji pierwotnej i wtórnej (leczenie) stopniem ogólnie przyjętego modelu zapobiegania zaburzeniom psychicznym. Podział ten, wciąż aktualny w zakresie prewencji, nie odpowiada już w pełni potrzebom szerzej ujmowanej rehabilitacji; wczesna – rozpoczyna się od początku postępowania terapeutycznego, późna - odpowiada trzeciej fazie prewencji.

Kompleksowy program rehabilitacyjny uwzględnia główne problemy pacjenta, - wy­maga skonstruowania indywidualnego programu oddziaływań dla każdego chorego, zależnie od stopnia nieprzystosowania, w czterech podstawowych zakresach:

1)  Rodzinnym - adekwatność odgrywanych ról rodzinnych zależnie od wieku, pozycji pacjenta w rodzinie, spoistości wzajemnych stosunków między członkami rodziny,

2)  Zawodowym - wytrwałość, stałość lub dążenie do wykonywania użytecznego zajęcia oraz satysfakcja z tego płynąca,

3)  Środowiskowym - analiza kontaktów i związków z innymi ludźmi poza rodziną i pracą (częstość, spontaniczność, głębokość),

4)  Osobistym - zainteresowanie i dbałość o własne sprawy (wygląd, samodzielność,
samorealizacja, samowystarczalność).

    W celu uzyskania pełnego obrazu sytuacji i możliwości pacjenta należy ocenić, na jaki realny system oparcia może on aktualnie liczyć (zakres, intensywność, różnorod­ność i wielokiemnkowość). System ten zwykle w czasie choroby zostaje znacznie zu­bożony, należy, więc powoli go odbudować w trakcie rehabilitacji. System oparcia spo­łecznego jest ważny dla każdego człowieka, a szczególnie dla chorego. W razie nieocze­kiwanego lub przewlekłego kryzysu, niezależnie od jego przyczyny, system oparcia odgrywa rolę ochronną i wspomagającą.

Zasady rehabilitacji psychiatrycznej

Ustalając odpowiednio do potrzeby i możliwości pacjenta indywidualny program reha­bilitacyjny, należy również pamiętać o pewnych teoretycznych podstawach i zasadach rehabilitacji.

1.      Zasada partnerstwa

Polega ona na poszanowaniu praw i indywidualności chorego. Warunkiem skutecz­nej rehabilitacji jest zdobycie jego zaufania, akceptacji programu i współpracy. Reha­bilitacja pozostaje prawem, a nie obowiązkiem chorego psychicznie, nie może być, zatem prowadzona wbrew woli pacjenta i bez jego zgody. Wobec chorych psychicz­nie psychiatrzy niejednokrotnie muszą stosować leczenie bez zgody chorego - w sy­tuacjach, gdy zaniechanie leczenia stwarzałoby zagrożenie dla życia chorego lub je­go otoczenia. Zdarza się jednak, że w trosce o dobro chorego personel chce stosować w oddziaływaniach rehabilitacyjnych system nakazów, a nie propozycje współpracy. Zasada partnerstwa dotyczy także sposobu odnoszenia się do pacjenta. Traktowanie chorego z głębokimi utrwalonymi zaburzeniami psychicznymi z wewnętrznym prze­konaniem, że jest to człowiek nie mniej wart niż zdrowi ludzie i w każdym przypad­ku jest jakaś szansa poprawy, a przynajmniej ulżenia cierpieniu chorego i jego oto­czeniu, bywa trudne, łatwo zaś przyjąć postawę nadopiekuńczą. Wiele osób wśród personelu psychiatrycznego przejawia wobec pacjentów współczucie i życzliwość, sumiennie i z oddaniem wykonując swoje obowiązki. Znacznie trudniej jest im za­chować szacunek, dążyć do podtrzymania u pacjenta poczucia godności, autonomii i pozytywnej samooceny. Ludzie są skłonni do zachowania się w taki sposób, jakie­go oczekuje od nich otoczenie. Jeśli personel nie przejawia wobec chorego dostatecz­nego szacunku i zbyt mało się po nich spodziewa, to pogłębia jego inwalidztwo, nie­zależnie od troski o zapewnienie jak najlepszej opieki. Nie należy nigdy zakładać, że ktoś jest do czegoś niezdolny, bez próby wykonania przez niego tej czynności. W cza­sie badania i obserwacji chorego starannie są zbierane informacje dotyczące obja­wów patologicznych i deficytów sprawności, ale zbyt mało uwagi poświęca się zacho­wanym sprawnościom i korzystnym cechom osobowości pacjenta, które są punktem wyjścia do ustalenia indywidualnego programu rehabilitacji. Podkreślenie korzyst­nych cech pacjenta ułatwia nawiązanie z nim współpracy, wzbudza u personelu i w środowisku społecznym realistyczny optymizm, co przyczynia się do zwiększe­nia tolerancji na niektóre niedostosowane zachowania chorego i podnosi poziom oczekiwania wobec niego.

2.      Zasada wielostronności oddziaływań

Zasada ta oznacza, konieczność jednoczesnego oddziaływania w różnych sferach życia codziennego: rodzinnej, zawodowej, towarzyskiej, społecznej. Wymaga to ścisłej współpracy wielospecjalistycznego zespołu, dobrej znajomości problemów pacjenta i jego środowiska.

3.      Zasada stopniowania trudności

Zasada ta jest stosowana w zakresie wszystkich form oddziaływania, a jest spowodo­wana upośledzeniem zdolności adaptacyjnych, zwłaszcza adaptacji społecznej u wszy­stkich chorych z zaburzeniami psychicznymi. Realizacja tej zasady wymaga użycia różnych form pomocy, dostosowanych do zmieniających się możliwości chorego - od całkowitego zastępowania go w decyzjach i aktywności życiowej, które czasem bywa potrzebne w ostrej fazie choroby, aż do całkowitej lub prawie pełnej samodzielności; np. w zakresie pracy: od terapii zajęciowej, przez terapię pracą, zatrudnienie w warun­kach chronionych aż do aktywności zawodowej w zwykłym zakładzie pracy. Takie stopniowe zmiany wymagają tworzenia zróżnicowanych form opieki.

4.      Zasada powtarzalności oddziaływań

Zasada ta odnosi się do grupy pacjentów, u których proces chorobowy przebiega z okre­sowymi zaostrzeniami. U większości chorych psychicznie występują, co pewien czas rzuty choroby, w czasie, których niejednokrotnie wymagają oni parotygodniowego lub paromiesięcznego intensywnego leczenia farmakologicznego. Nierzadko, już podczas kolejnego leczenia lub bezpośrednio po nim, trzeba cierpliwie powtarzać od początku postępowanie rehabilitacyjne. U większości przewlekle chorych rehabilitacja, a raczej jej efekty mogą być tylko częściowe, nie można, bowiem osiągnąć ani pełnego, ani trwa­łego ich powrotu do zdrowia. Przyjęcie tej zasady w planowaniu leczenia i rehabilitacji oszczędza zarówno pacjentowi, jego rodzinie, jak i personelowi wielu rozczarowań.

5.      Zasada jedności metod

Zasada jedności metod w rehabilitacji psychicznie chorych polega na kompleksowym stosowaniu leczenia biologicznego i oddziaływań psychoterapeutycznych oraz psycho­społecznych. Niezbędne jest, zatem, aby każdy, kto prowadzi z pacjentem zajęcia akty­wizujące, znał dokładnie rodzaj i dawki przyjmowanych przez niego leków psychotro­powych, objawy niepożądane leku oraz ogólną wydolność chorego. Bez tych wiadomo­ści łatwo w stosowaniu różnych form aktywizacji przekroczyć bezpieczną granicę obciążenia wysiłkiem fizycznym. Jeśli zaś działanie niepożądane leków, np. senność, drżenie, wzmożone napięcie mięśniowe, uniemożliwia pacjentowi aktywny udział w zajęciach i przygotowanie go do powrotu do pracy zawodowej, trzeba rozważyć, czy nie da się zastosować środków korygujących lub zmienić rodzaj leku. Doświadczenie uczy, że wypełnianie czasu osób z zaburzeniami psychicznymi celową aktywnością, akceptowaną przez nich i dostosowaną do ich potrzeb, zmniejsza nasilenie ujawnia­nych objawów psychopatologicznych. Pozwala to na zmniejszenie dawek lub odstawie­nie leków psychotropowych. W zakładach opieki stacjonarnej, w których chorzy psy­chicznie mają swobodę ruchu, pracę i rozrywki, dawki stosowanych neuroleptyków są mniejsze. W domach pomocy społecznej, w których pensjonariusze spędzają czas bez­czynnie, stłoczeni w salach dziennego pobytu, personel musi tłumić ich uciążliwe, a często i niebezpieczne dla otoczenia zachowania dużymi dawkami leków.

6.      Zasada optymalnej stymulacji

Zasada ta zakłada, że dla chorych psychicznie szkodliwe są zarówno takie warunki, które nie dostarczają dostatecznie wielu wrażeń i nie tworzą stymulujących do działa­nia sytuacji społecznych, jak i takie, które powodują nadmiar stymulacji i zmuszają do sprostania zbyt trudnym lub zbyt licznym zadaniom. Niedobór bodźców, monoto­nia zdarzeń i deprywacja sensoryczna wywołują typowy zespół objawów, takich jak: bierność, utrata zainteresowań, spłycenie i zawężenie związków emocjonalnych, brak planów na przyszłość, brak dbałości o wygląd zewnętrzny, apatia, upośledzenie napę­du. Objawy te, obecnie uważane za cechy instytucjonalizmu (choroby szpitalnej), daw­niej uchodziły za wyraz defektu schizofrenicznego lub za odmianę otępienia. Wyniki rehabilitacji wskazują jednak, że w wielu przypadkach są to odwracalne zmiany wtór­ne, u których podłoża tkwią mechanizmy swoistego przystosowania do niekorzyst­nych warunków środowiskowych.

Nadmierna stymulacja - stawianie pacjentowi zadań zbyt trudnych lub zbyt szyb­kie przechodzenie w procesie readaptacji społecznej do dalszych faz aktywności i usa­modzielniania - w wielu przypadkach może powodować nawrót objawów psychotycz­nych lub też wywołać zespół objawów „depresji rehabilitacyjnej". Stan ten cechują: ob­niżenie nastroju, apatia, postawa rezygnacyjna, często odmowa udziału w rehabilitacji i innych formach celowej aktywności. Ze zjawiskiem tym można się spotkać również wtedy, kiedy pacjent nagle, po dłuższym pobycie w szpitalu wraca do środowiska sta­wiającego mu zbyt duże wymagania, oczekując zachowania dostosowanego do wyso­kiego poziomu aktywności w otoczeniu poza szpitalnym. Podobne objawy mogą wystą­pić również w razie zbyt nagłych zmian w środowisku szpitalnym, w czasie prób akty­wizacji zawodowej, a nawet wiązać się z korzystnymi zmianami sytuacji chorego (małżeństwo, nowe miesz...