HG Wykład 4
Geneza gospodarki rynkowej. Budowanie rynku światowego (1450-1750)
Determinanty przemian gospodarczych Znaczenie wielkich odkryć geograficznych dla Europy. Akumulacja kapitałów. Rozwój banków. Dysproporcje w rozwoju gospodarczym Europy. Dualizm agrarny Europy. Rewolucja cen (inflacja monetarna).
v Ludność
W połowie XV stulecia liczba ludności w Europie liczyła ok. 45-50 mln, czyli prawie 2/3 sprzed wybuchu epidemii. W połowie XVII w liczba ludności wynosiła około 100 mln.
Gęstość zaludnienia (XVI w) różniła się znacznie w zależności od regionu:
o największa była w Italii, która osiągnęła wysoki poziom rozwoju oraz w Niderlandach ze względu na dynamiczny rozwój tego regionu (ok. 40 osób na 1km kw., w tym w Lombardii, czy w prowincji Holandia ok. 100),
o we Francji (18 mln osób) – 34,
o w Anglii i Walii (4-5 mln) – nieco mniej,
o w Niemczech – 28,
o w Hiszpanii i Portugalii – 17,
o w Europie Wschodniej – 14 (bez Rusi),
o na Rusi i w krajach skandynawskich – 1,5-2 osób na 1 km kw.
o Gęstość zaludnienia była ściśle związana z produkcyjnością rolnictwa. Na przykład w Wirtembergii- jednym z najbardziej rozwiniętych rolniczo terenów Niemiec – wynosiła 44.
o Najsilniej zaludnione były tereny urodzajne dolin i nizin znacznie mniej płaskowyże i tereny górskie.
o Jednak pod koniec XVI w wystąpiło przeludnienie nawet w terenach górskich i na terenach nieurodzajnych. Miały miejsce migracje wewnętrzne. Ekspansje kolonialną uznano za sposób na rozwiązanie problemu przeludnienia.
o Jedną z konsekwencji migracji wewnętrznych był szybki wzrost liczby ludności miejskiej.
W latach 1500-1600
o ludność Londynu i Sewilli potroiła się (do ok. 150 tys.)
o ludność Neapolu podwoiła się (do ok. 250 tys.),
o ludność Paryża, będącego największym miastem europejskim wzrosła z 200 do 250 tys.,
o ludność Amsterdamu wzrosła blisko 10-krotnie – do 100 tys mieszkańców.
Czy wzrost liczby ludności był czynnikiem wzrostu gospodarczego? (R. Cameron – nie)
o miasta były głównie centami handlowymi i administracyjnymi, a nie ośrodkami przemysłowymi,
o wiele rodzajów działalności manufakturowej prowadzono w regionach wiejskich.
o Rzemieślnicy w miastach przynależeli do cechów, które wymagały długiej nauki rzemiosła. Mieszkańcy wsi, którzy migrowali do miast stanowili lumpenproletariat,
o sytuację ubogich w mieście pogarszał spadek płac realnych (zjawisko rewolucji cen). Rosły głównie ceny żywności (zboża),
o liczba ludności rosła szybciej niż produkcyjność rolnictwa,
o w pierwszej połowie XVII w. liczba ludności zaczęła spadać, do czego przyczyniły się nieurodzaje, nowe wybuchy zarazy morowej i innych chorób zakaźnych, a także zasięg działań wojennych , głównie wojny 30-letniej, która zdziesiątkowała ludność Europy Środkowej.
v Znaczenie wielkich odkryć geograficznych dla Europy
· Rozszerzenie horyzontów geograficznych.
o Pojawienie się nowych szlaków żeglugi morskiej łączących Europę z Azją, a także półkulą zachodnią, gdzie dokonano podboju i rozpoczęto proces osadnictwa.
o Europa zyskała nowe zasoby. Otwarły się przed kupcami nowe rynki zbytu.
· Przesunięcie głównych centrów gospodarczych w samej Europie
o spadek znaczenia miast basenu Morza Śródziemnego i miast hanzateckich, rozwój handlu transoceanicznego. Funkcje centrów handlowych przejmują: Lizbona, Kadyks, Sewilla, Antwerpia,
o nastąpił względny spadek znaczenia Italii. Miasta północnej Italii, najważniejsze ośrodki gospodarcze w średniowieczu, oddały monopol w handlu korzeniami Portugalczykom. Od połowy XVII w Italii nastąpił zastój, którego kraj ten nie mógł przełamać aż do XIX w.
o wzrosła (choć na krótko) potęga gospodarcza Hiszpanii i Portugalii w związku z handlem atlantyckim. Lizbona przejęła funkcję Wenecji, stając się wielkim portem przeładunkowym w handlu korzeniami.
o Habsburgowie hiszpańscy, częściowo dzięki złotu i srebru z ich posiadłości w Ameryce, stali się najpotężniejszymi monarchami w Europie.
o Dzięki odkryciom najwięcej zyskały także Niderlandy i północna Francja, choć korzyści Francji były mniejsze z uwagi na liczne wojny religijne i dynastyczne (zarówno domowe jak i z innymi państwami).
o W pierwszej połowie XVI wieku największym portem handlowym jest Antwerpia w Niderlandach. W drugiej połowie XVI wieku 7 północnych prowincji Niderlandów wyzwala się od panowania Hiszpanii, handel przesuwa się na północ i w XVII wieku Amsterdam staje się największą metropolią handlową i finansową.
o Przewagę Holandii w handlu światowym daje się zaobserwować do końca XVIII w, choć w XVII w handel światowy przeżywał kryzys. Gros obrotów handlowych Holandii stanowiła wymiana z krajami europejskimi (75-80%). Do handlu między kontynentalnego powołano dwie kompanie: Wschodnioindyjską (1602) i Zachodnioindyjską. Pierwsza penetrowała wody oceanu Indyjskiego i Spokojnego, druga – oceanu Atlantyckiego.
o Anglia, w porównaniu do Hiszpanii, Portugalii czy Niderlandów odegrała początkowo mniejszą rolę w handlu światowym. Potencjalne możliwości Anglii zwiększyły się wraz z inwestycjami w przemyśle stoczniowym (1651 – akt nawigacyjny). Wyspiarska Anglia, która była dotąd peryferią Europy, znalazła się w bardzo korzystnym miejscu dla wymiany z Europą. Londyn stał się stolicą handlową i finansową Europy w końcu XVII w.
· Rozwój handlu
o Wzrost różnorodności towarów wymianie handlowej. Jeszcze w XVI w handlu dominowały korzenie importowane z kolonii ze Wschodu oraz sztaby złota i srebra z Zachodu. Jeszcze w 1554 roku 95% legalnego eksportu z kolonii hiszpańskich w Nowym Świecie stanowiło złoto i srebro. Stopniowo rozwijał się handel innymi towarami, które w XVII i XVIII wieku zdominowały import z krajów zamorskich do Europy.
Na przykład:
o barwniki (indygo, koszenila), które zwiększyły atrakcyjność tkanin,
o kawa z Afryki, kakao z Ameryki, herbata z Azji, stały się popularnymi napojami europejskimi,
o na wielką skalę zaczęto handlować bawełną i cukrem – produktami znanymi w Europie.
o tytoń zyskał popularność w Europie,
o ponad to: owoce tropikalne, futra, skóry, egzotyczne drewno,
o do Europy sprowadzono nieznane dotąd art. Żywnościowe. Z Ameryki: ziemniaki, pomidory, fasola szparagowa, kabaczki, czerwony pieprz, dynia, kukurydza. Ryż pochodzący z Azji przyjął się zarówno w Europie jak i w Ameryce.
· Przenikanie kultur
o Hiszpanie kolonizowali i zasiedlali podbite terytoria. Przynieśli ze sobą techniki europejskie, wyposażenie i instytucje (łącznie z religią), które narzucili ludności indiańskiej. Oprócz manufaktur Hiszpanie wprowadzili uprawy roślin jadalnych, zboża (z wyjątkiem kukurydzy), kawę, owoce, warzywa. Wprowadzili hodowlę koni, bydła, owiec, osłów, trzody chlewnej i drobiu.
o Inne atrybuty cywilizacji europejskiej sprowadzone do Ameryki to: broń palna, alkohol, choroby (ospa, odra i tyfus). Aby zaradzić brakowi rąk do pracy Hiszpanie już w 1501 roku zaczęli sprowadzać na półkulę zachodnią niewolników z Afryki.
v Akumulacja kapitałów
Previous accumulation (A. Smith)
Źródła:
· renta gruntowa
· koncentracja ziemi w rękach wielkich właścicieli kosztem chłopów
· eksploatacja kruszców szlachetnych w Ameryce i innych częściach świata
· handel kolonialny oparty na monopolu kompanii handlowych
· pożyczanie państwu na procent
· realizacja haseł oszczędzania i ograniczania konsumpcji
Warunkiem gromadzenia kapitałów było pojawienie się możliwości inwestycyjnych, stąd staranie się o kapitały.
Na ziemiach polskich przeważały wewnętrzne źródła akumulacji kapitałów, a należały do nich:
· masowe rugi ludności chłopskiej (przyłączanie ziem chłopów do folwarków),
· działalność kapitału lichwiarskiego i kupieckiego,
· system podatków państwowych i samorządowych,
· polityka protekcyjna rządu,
· system dostaw państwowych,
· dzierżawa monopoli i podatków.
Okres akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich datuje się na:
1. drugą połowę XVIII wieku
2. okres Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (do 1830 r) – drugie pchnięcie
v Rozwój banków
· Handel międzynarodowy wymagał kapitałów. Bankierami byli najczęściej najbogatsi kupcy. Najzamożniejsi prowadzili domy bankiersko-handlowe. Ojczyzną instytucji bankowo-handlowych były miasta włoskie, spośród których największe znaczenie w XVI w miała Genua i Florencja. W centrach finansowych Europy Zachodniej – Lyonie, w Brugii, Liege – banki należały głównie do Włochów. Konkurentami stawały się rodziny mieszczańskie Augsburga, Norymbergii i Ratyzbony.
· Obok domów bankowych dla XVI w charakterystyczna stała się działalność kantorów wymiany walut, które przyjmowały gotówkę i dzięki operacjom finansowym zapewniały zysk, zamieniały weksle na gotówkę. Domy złotniczo bankierskie (szczególnie popularne w Anglii) zbierały kapitały i udzielały kredytów na cele handlowe, dworom książęcym i królewskim.
· Powstanie giełd umożliwiło kupcom i bankierom dokonywanie transakcji bezgotówkowych. Do najbardziej liczących się należała giełda w Antwerpii (zał. w 1531 r), Później powstały giełdy w Amsterdamie, Londynie, Kopenhadze.
· Powstają banki publiczne. Bank w Amsterdamie - od 1609 bank ten opierał się na depozytach, można było w nim realizować weksle, nie można było zaciągnąć kredytu.
Nowe instytucje finansowe powstają w całej Europie. Najbardziej liczącą pozycję osiągnęły: włoski Banco del Giro oraz miejskie banki Hamburga.
· Powstają banki centralne. Pierwszym historycznie był Bank Szwecji (Sveriges Riksbank) utworzony w 1668 z banku prywatnego, który powstał 12 lat wcześniej. Był to bank państwowy, posiadający monopol królewski na emisję banknotów. W 1694 powstał Bank Anglii, utworzony przez parlament jako spółka akcyjna, w którym kapitał pochodził z publicznej subskrypcji. W zamian za udzielenie rządowi pożyczki na prowadzenie wojny z Francją (1200 tys. funtów !) otrzymał on prawo emitowania biletów bankowych (reprezentowały pieniądz kruszcowy, były zobowiązaniem banku do wydania na ich podstawie złota). Dopiero od 1833 został wprowadzony pełny monopol emisyjny Banku Anglii. Państwo emitowało także skarbowy pieniądz papierowy, a w okresie wojen tzw. asygnaty (np. w czasie Rewolucji francuskiej, czy w czasie Powstania Styczniowego).
· W większości państw banki centralne powstają w XIX wieku. Na ziemiach polskich – 1828, w Belgii, Hiszpanii, Rosji (1860), po zjednoczeniu Niemiec – Bank Rzeszy (1875), Bank Japonii (1882), 1913 – system Rezerwy federalnej USA.
v Dysproporcje w rozwoju gospodarczym Europy. Dualizm agrarny Europy
· Rolnictwo było wciąż podstawową dziedziną działalności gospodarczej i wyżywienia społeczeństwa.
· W rolnictwie zatrudnionych było od 75% (w Niderlandach) do 90-95% (w Europie Wschodniej i Północnej) ludności zawodowo czynnej.
· Podstawowymi narzędziami były pługi, sierpy i cepy – wymagające pracy ręcznej. Stosowano zarówno dwupolówkę jak i trójpolówkę. Z wolna przechodzono od trójpolówki do płodozmianu.
· Organizacja społeczna była hierarchiczna, ale bez niewolnictwa lub poddaństwa.
· Najbardziej rozwiniętym regionem rolniczym w Europie były Niderlandy, zwłaszcza ich część północna (Holandia).
o Kluczem do sukcesu rolnictwa holenderskiego była specjalizacja (hodowla i mleczarstwo). Farmerzy holenderscy zajmowali się także ogrodnictwem, specjalizowali się w hodowli kwiatów na handel. Hodowali jęczmień, chmiel (do wyrobu piwa) oraz rośliny przemysłowe, takie jak len, konopie.
o Około ¼ zbóż konsumowanych w Niderlandach w połowie XVI w. pochodziła z importu.
o Wydzierano grunty morzu, osuszano jeziora i bagna, obsadzano roślinami torfowiska Specjalizowano się w rybołówstwie. Gospodarka rolna miała w znacznej mierze charakter intensywny.
· W Anglii między XVI a XVIII wiekiem miał miejsce proces ogradzania, stymulowany popytem na wełnę eksportowaną do Niderlandów. Oznaczały one komasację gruntów oraz podział gruntów wspólnych (gminnych) między lordów i chłopów proporcjonalnie do areału użytkowanych gospodarstw. Podstawę egzystencji utracili chłopi bezrolni. Pojawia się warstwa ubogich ludzi , stanowiąca potencjał taniej siły roboczej.
· ...
EkonomiaUJ