Tadeusz Do��ga-Mostowicz Z�ota Maska S�owo wst�pne Dylogia "Z�ota Maska" i "Wysokie Progi" ukaza�a si� w 1935 roku. Wznawiana jeszcze przed wojn� nie doczeka�a si� druku po 1945 roku. Ponad 50 lat kr��y�a w nielicznych zaczytanych do szcz�tu egzemplarzach z r�k do r�k wiernych pisarzowi czytelnik�w. W czasie wojny i w pierwszych latach powojennych mo�na j� by�o jeszcze znale�� w bibliotekach. Potem ksi��ki te podzieli�y los wi�kszo�ci tekst�w Do��gi-Mostowicza: posz�y na przemia�! By�a to jedna z najbardziej bezsensownych i bezmy�lnych decyzji ludzi odpowiedzialnych na prze�omie lat czterdziestych i pi��dziesi�tych za sprawy kultury. Zaiste, bogaty musi by� kraj i obfituj�ce w dzie�a kultury spo�ecze�stwo, kt�re pozwala na �wiadome zubo�anie w�asnych tradycji, odcina czytelnikom drog� do ksi��ek poczytnych i lubianych, nawet je�li odnosi si� to do tekst�w obiegu popularnego... Po ponad 50 latach nadrabiamy krzywdy wyrz�dzone czytelnikom i pami�ci Autora. Powstaje jednak oczywi�cie pytanie: czy p�wiecze nieobecno�ci "Z�otej Maski" i "Wysokich Prog�w" na rynku czytelniczym nie odebra�o powie�ciom ich walor�w i urok�w? W roku 1957 pisa� Stanis�aw Brucz, kt�ry zreszt� wyra�nie "nie kocha�" Mostowicza: "(Mostowicz) poj�� rol� kobiety w dziele kszta�towania masowych upodoba� literackich i nie kry� si� z tym, �e pisa� przede wszystkim dla kobiet (...) Przy czym czytywa�y go r�wnie� bardzo ch�tnie pani mecenasowa, pani doktorowa, pani in�ynierowa i pani majorowa"*1. To bardzo charakterystyczny cytat. Mostowicz by� pisarzem dnia dzisiejszego, aktualizuj�cym problemy swoich czas�w. I te wielkie: kryzys gospodarczy, bezrobocie, tragiczn� przepa�� mi�dzy �yciem "wy�szych dziesi�ciu tysi�cy" i �yciem bezrobotnego. I te ma�e: codzienny obraz �ycia stolicy, warszawskie ulice, sklepy, place targowe. I wielkie nami�tno�ci i pasje ludzkie, i codzienne, male�kie marzenia widz�w z peryferyjnych kin. Jego uwadze, bystrego obserwatora i wsp�uczestnika �ycia nie mog�y uj�� tak�e procesy przemian obyczajowych i zmieniaj�ca si� po pierwszej wojnie �wiatowej rola i funkcja kobiet w �yciu spo�ecznym. Lata dwudzieste i pocz�tek lat trzydziestych to okres, gdy kobiety walczy�y tak�e o to, aby by� pani� mecenas, pani� doktor, pani� in�ynier. Liczba kobiet studiuj�cych na wy�szych uczelniach, podejmuj�cych prac� urz�dnicz�, s�owem 1 St. Brucz, Kariera Do��gi-Mostowicza, "Kronika" 1957 nr 21 usamodzielniaj�cych si�, by�a w�wczas ju� niema�a. Ka�dy krok przynosi� nowe zjawiska w walce kobiet o r�wnouprawnienia spo�eczne i obyczajowe. Ka�dy krok potwierdza�, �e tendencje emancypacyjne s� nieodwracalne. Problemy r�wnouprawnienia kobiet wielokrotnie stawa�y si� tematem powie�ci. Wystarczy tu powo�a� si� na "Emancypantki" Prusa, na powie�ci Reymonta ("Komediantka"; "Fermenty"), �eromskiego ("Dzieje grzechu"), Zapolskiej ("Janka", "Fin-de-siecle-istka"). D��enia emancypacyjne obejmowa�y tak�e sfer� obyczaj�w erotycznych. Pocz�tek lat trzydziestych stawia te w�a�nie sprawy bardzo wyrazi�cie... By� to okres, gdy kobiety d���c do usamodzielnienia si�, d��� tak�e do r�wnych z m�czyznami praw dla prze�y� erotycznych, do tego, aby by� traktowane jak partnerki w grze mi�osnej, aby mie� prawo wybiera� sobie partnera wed�ug w�asnej woli i ch�ci. To w�a�nie tu: na styku innowacji i tradycji, nowych spo�ecznych kobiet, uk�ad�w dwu p�ci, musia�y wynika� konflikty i sytuacje absorbuj�ce uwag� pisarza i odbiorc�w (szczeg�lnie za�, przyznajmy: odbiorczy�) tekst�w. Aktywno�� spo�eczna i przemiany w �wiadomo�ci emancypuj�cych si� kobiet znajdowa�y w kulturze odbicie w dwu wielkich obszarach: aktywnej tw�rczo�ci) i lektur (odbioru). Nie jest przecie� spraw� przypadku, �e lata 1932-1939 to prawdziwa "inwazja" kobiet w literaturze: Z. Na�kowska, M. D�browska, H. Kuncewiczowa, J. Krzywicka, H. Naglerowa, P. Gojawiczy�ska, W. Melcer, H. G�rska, J. Brzostowska, M. Jasnorzewska-Pawlikowska, Ginczanka, M. Ukniewska - oto pierwsze tylko nasuwaj�ce si� nazwiska z bardzo d�ugiej listy kobiet-pisarek. Jak�e by bez ich tw�rczo�ci wygl�da�a nasza literatura tamtych lat? Jak bardzo by�aby zubo�ona i niepe�na. Tak realizowa�y si� kobiece prawa do r�wnouprawnienia, do emancypacji. W dziedzinie za� odbioru kultury; w naszym przypadku czytelnictwa, kobiece audytorium to ca�a skomplikowana sprawa si�gaj�ca swymi korzeniami wieku XVIII i �wczesnej Anglii. To w�a�nie w�wczas w zwi�zku z "rewolucj� przemys�ow�"; powstawa�y klasy �rednie, kt�rych przedstawicielki dysponowa�y wolnym czasem. Wytworzy�a si� w�wczas w�r�d kobiet moda czytywania "romans�w": By�o to zjawisko tak powszechne, �e angielski historyk literatury okre�la lektur� powie�ci jako zaj�cie typowo kobiece w�a�nie. Wiek XIX z kolei to okres �ywio�owej niemal emancypacji i edukacji kobiet. Przyczyny tego zjawiska s� z�o�one i wielorakie. Jedn� z nich by� fakt, �e wielkie wydarzenia historyczne przynosi�y jako jeden ze skutk�w i to �e wiele kobiet musia�o przyj�� na siebie obowi�zki nieobecnych, bo walcz�cych lub uwi�zionych, zabitych i zaginionych m�czyzn. Ale i to, przy ca�ym obci��eniu czasowym, k�opotach, troskach przyczynia�o si� do rozwoju czytelnictwa w�r�d kobiet. Lektury powie�ci bowiem by�y jedn� z niewielu dost�pnych w�wczas form rozrywek i ucieczki od trud�w �ycia. Lektury co wa�niejsze, zaspokaja�y sfer� uczu� i fantazji. W zwi�zku z tymi potrzebami posta� szczeg�lny typ bohaterki zwanej postaci� z epoki wiktoria�skiej. Badacze literatury popularnej tej epoki skodyfikowali cechy heroin tamtych powie�ci. Bohaterka reprezentowa�a niezmienny typ urody (s�odka, delikatna, pastelowa), by�a m�oda, s�aba fizycznie. Jej postaw� moraln� kszta�towa�y nakazy religijne, bez zbytecznej dewocji jednak. By�a uczciwa, pos�uszna wobec autorytet�w, uleg�a wobec prawa. Jej wiedza o �wiecie by�a po�owiczna. Za� jedynym celem - ma��e�stwo - uwie�czone macierzy�stwem. Nie orientowa�a si� w z�o�onych problemach politycznych i spo�ecznych oraz w transakcjach finansowych dokonywanych przez ojca lub m�a. Ten typ bohaterki tzw. wiktoria�ski dominowa� szczeg�lnie w drugiej po�owie XIX wieku, a tak�e jeszcze w okresie przed pierwsz� wojn� �wiatow�. Przemiany spo�eczne i obyczajowe po pierwszej wojnie, musia�y wp�yn�� oczywi�cie tak�e i na zmian� portretu kobiety w powie�ci, zw�aszcza w obiegu popularnym. Warto wiedzie�, �e zar�wno "Z�ota Maska" jak i "Wysokie Progi" s� swoist� cz�ci� cyklu "emancypacyjnego" powie�ci Mostowicza. Dylogi� o Magdzie Nieczaj�wnie poprzedzi�y dwa teksty: "Trzecia p�e�" i "�wiat pani Malinowskiej". By� mo�e b�dzie jeszcze okazja napisa� o tych tekstach z okazji ich wznowienia. Wszystkie cztery powie�ci, podejmuj�ce kwesti� r�wnouprawnienia kobiet powsta�y w latach 1934-35, a wi�c w okresie, gdy problematyka ta znajdowa�a si� u swego szczytu. Mostowicz bezustannie poszukiwa� nowych atrakcyjnych sposob�w kontaktu z czytelnikiem. Szuka� temat�w atrakcyjnych fabularnie i to zar�wno dla czytelnik�w tradycyjnych, jak dla ca�ej owej rzeszy czytelniczek, o jakiej pisa� Brucz: owych pa� mecenasowych i majorowych. Dodajmy do nich tak�e i skromne sprzedawczynie ze sklep�w i krawcowe, a nawet kucharki. Pami�tajmy tak�e, i� jest Mostowicz pisarzem obiegu popularnego. Nie m�g� do swych tekst�w wprowadza� element�w wielkiej filozofii, refleksji i rozwa�a�, aczkolwiek czyni� to niekiedy tak�e. Najtrafniej chyba, cho� do�� brutalnie, uj�� spraw� Gombrowicz: "W powie�ci dla kucharek nie mo�na intelektualizowa� ani przerafinowywa�. Tam musi by� mi�o��. Mi�o�� wielka, �wi�ta i jedyna"*2. Dodajmy tu nawiasem, �e sam przeramowany i przeintelektualizowany Gombrowicz tak�e "pope�ni�" powie�� dla kucharek, drukowan� zreszt� w czasopi�mie i pod pseudonimem... Mostowicz szuka� wi�c odpowiedniego tematu, odpowiedniej fabu�y dla ukazania z�o�onych problem�w emancypacji kobiet. Znalaz� je i wykorzysta� w "Z�otej Masce" i "Wysokich Progach". Tu jednak musimy ju� m�wi� o ka�dej z tych powie�ci oddzielnie, mimo �e stanowi� one, jak wspomnia�em, dylogi� po��czon� postaci� g��wnej bohaterki. S� to jednak powie�ci realizuj�ce r�ne za�o�enia estetyczne i ideowe i si�gaj�ce do r�nych �r�de� tradycji literackiej i obyczaju spo�ecznego. Zatem: w powie�ci "Z�ota Maska" si�gn�� pisarz do tematyki w okresie mi�dzywoiennym przed nim w�a�ciwie jeszcze nie wykorzystanej. By� ni� motyw 2 T. K�pi�ski, Witold Gombrowicz i �wiat jego m�odo�ci, Krak�w 1976, s. 225 kariery artystycznej i kulis teatrzyku rewiowego. Pami�tajmy, jest rok 19 Najg�o�niejsza w�wczas powie�� z �ycia girls wyst�puj�cych w kabaretach "Strachy" Marii Ukniewskiej, uka�e si� dopiero w roku 1938. Pierwsze�stwo wi�c w ods�oni�ciu niedost�pnych przeci�tnemu czytelnikowi kulis teatru rewiowego nale�y zdecydowanie do Mostowicza. Ale przecie� nie by� Do��ga pierwszym w og�le pisarzem, kt�ry podj�� motyw kariery m�odej dziewczyny marz�cej o pracy na deskach scenicznych, o s�awie i sukcesach. Nie by� tak�e pierwszym, kt�ry pokaza� jak�e trudn� drog� do tych desek i rozczarowania wi���ce si� z (dos�ownie) zakulisowym �yciem i stosunkami. Mia� w tym poprzednika nie byle jakiego, bo samego W�adys�awa Reymonta i jego "Komediantk�"; a tak�e szkic powie�ciowy poprzedzaj�cy ten tekst: "Adeptk�". Zestawienie los�w bohaterki "Adeptki"; a tak�e cz�ciowo "Komediantki" z losami Magdy Nieczaj�wny ze "Z�otej Maski"; pozwoli nam nie tylko uchwyci� podobie�stwa lecz i istotne r�nice w uj�ciu tematu przez obydwu autor�w. Nie chodzi tu jednak, rzecz prosta, ani o udowodnienie plagiatu ani o wykazanie, o ile ni�ej stoi popularna powie�� Mostowicza od dzie�a jego wielkiego poprzednika. Przeciwnie: wydaje si�, �e w tych zestawieniach i por�wnaniach Mostowicz nie traci nic, okazuje si� godnym ...
REGJ