J.Culler - Co to jest literatura (...) (notatka).doc

J. Culler - Co to jest literatura i czy pytanie to ma jakiekolwiek znaczenie?

Nie ma sensu pytać, co to jest literatura, bo:

1.       Teoria przejmuje pojęcia z różnych dziedzin „nieliterackich”;

2.       Istnieje literackość zjawisk nieliterackich;

·         Przed rokiem 1800 – literatura to „piśmiennictwo”, „wiedza książkowa”;

·         Od 1800 (pani de Staël O literaturze) – literatura jako fikcja pisarska;

·         Literatura – to, co dane społeczeństwo uważa za literaturę – zbiór tekstów, zaliczanych w poczet dzieł literackich;

·         Literaturę cechuje brak znaczenia praktycznego, ma skupiać uwagę i skłaniać do refleksji;

·         Wypowiedź wyrwana z kontekstu, pozbawiona swojej pierwotnej funkcji, może być interpretowana jako literatura;

·         Literatura – akt mowy, / zdarzenie tekstualne budzące uwagę szczególnego rodzaju; różni się od innych aktów mowy – udzielania informacji, zadawania pytań, składania obietnic.

Literatura jako wysuwanie na I plan języka:

Na ogół czytelnik zauważa szczególne uporządkowanie języka wtedy, gdy tekst się uzna za literacki, nie odwrotnie.

Literatura jako integracja języka:

Tekst, w którym język jest najważniejszy, niekoniecznie musi być dziełem literackim.

Literatura jako fikcja:

Fikcyjność – to nie tylko postacie i wydarzenia,

Kontekst fikcji literackiej zostawia otwarte pole dla rozważań, czego ta fikcja dotyczy.

Literatura jako przedmiot estetyczny:

Kant: „celowość bez celu”,

Pomost między światem materialnym i duchowym.

Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny:

Dzieła tworzone są z innych dzieł - intertekstualność,

Dzieło istnieje poród innych tekstów dzięki relacjom, w jakich do nich pozostaje,

Autoteliczność – dzieło o innych dziełach, o próbach naśladowania ich formy itp.

Te właściwości dzieła literackiego są też konsekwencją ujmowania czegoś jako literackiego.

·         Literackość literatury może polegać na napięciu, interakcji między materiałem językowym a konwencjonalnym wyobrażeniem czytelnika na temat tego, co to jest literatura;

·         Żadna z właściwości nie jest ostatecznie definiująca;

·         Uniwersalizm literatury i rola w kształtowaniu świadomości narodowej;

·         Literatura miała być szczególnym rodzajem piśmiennictwa, którego zadanie to cywilizowanie różnych warstw społecznych;

·         Literatura ma wzywać do bezinteresowności, uczyć wrażliwości i sztuki wnikliwej obserwacji;

·         Może być narzędziem ideologicznym, może ideologię demaskować;

·         Ułatwia nawiązanie kontaktu ze światem, ale i wywołuje pragnienie czegoś nowego;

·         Instytucja umożliwiająca powiedzenie wszystkiego, co można sobie wyobrazić, potrafi dowieść bezsensu tego, co uważano za sensowne, może zakwestionować zasadniczość dowolnego pojęcia;

·         Domena działalności elity kulturalnej, „kulturalny kapitał”;

·         Krytykuje i demaskuje nakładane przez siebie ograniczenia.

* * *

Teoria przejmuje pojęcia z zakresu filozofii, lingwistyki, historii, politologii i psychoanalizy, więc teoretycy nie powinni się przejmować, czy analizowane przez nich teksty należą do literatury. Zarówno teksty literackie, jak nieliterackie można analizować równolegle i w podobny sposób. Nie musimy się martwić o nieliterackość dzieła, bo teoretycy wyodrębnili coś, co najprościej określa się mianem „literackości” zjawisk nieliterackich. Cechy przypisywane zwykle dziełom literackim odgrywają niezmiernie istotną rolę także w dyskursach i działaniach nieliterackich, przykład: w dyskusjach o naturze pojmowania zjawisk historycznych obrano za wzór mechanizm rozumienia opowieści. Modelem analizy historycznej jest zatem logika opowieści, która objaśnia, w jaki sposób doszło do konkretnego wydarzenia, łącząc w przekonujący sposób punkt wyjścia, rozwój sytuacji i wynikające stąd konsekwencje à mechanizm rozumienie procesu historycznego wzoruje się na literackiej narracji. Teoretycy, kierując się podobnymi przesłankami, zaczęli podkreślać istotną rolę, jaką w tekstach nieliterackich – czy to Freudowskich opisach przypadków psychoanalitycznych, czy to w rozprawach filozoficznych – odgrywają figury retoryczne. Ukazując w jaki sposób figury retoryczne kształtują tok myślenia również w dyskursach innego rodzaju, teoretycy uzmysławiają nam istotne nacechowanie literackością tekstów rzekomo nieliterackich, utrudniając tym samym rozróżnienie między literaturą i nieliteraturą.

!! CZYM JEST LITERATURA? !!

W świetle teoretycznych rozważań odpowiedzią na to pytanie jest nie definicja, lecz analiza, a czasem nawet spór o to, czy w ogóle warto zajmować się literaturą. Co odróżnia utwory literackie od nieliterackich? Jakie są wspólne cechy wszystkich utworów literackich? Dzieła literackie występują we wszelkich możliwych kształtach i rozmiarach, a lwia ich cześć wykazuje większe podobieństwo z tekstami, których zwykle nie nazwalibyśmy literackimi, niż z innymi rodzajami utworów, uważanymi za literaturę. Czy można wyodrębnić cechy wspólne wierszy, dramatów i powieści, które odróżniałyby je od, powiedzmy, piosenek, zapisów rozmów i autobiografii?

Termin „literatura” przed rokiem 1800 oznaczał bądź „piśmiennictwo”, bądź „wiedzę książkową”. Rozpowszechnione w dzisiejszej kulturze Zachodu pojmowanie literatury jako fikcji pisarskiej zawdzięczamy niemieckim teoretykom romantyzmu z końca XVIII wieku. Przynależność do kategorii literatury jest jednak niejasna. Chciano by zakończyć temat literatury stwierdzeniem, że literatura jest tym, co dane społeczeństwo uważa za literaturę – zbiorem tekstów, zaliczanych przez kulturalnych arbitrów w poczet dzieł literackich à co jest dla nas „chwastem”,a  co nie – należy pytać o to co dana społeczność zalicza do literatury, a nie co to jest literatura, bo na to drugie pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Wypowiedź wyrwana z kontekstu, pozbawiona swojej pierwotnej funkcji, może być interpretowana jako literatura (aczkolwiek musi mieć pewne cechy, które sprawiają, że poddaje się tego rodzaju interpretacji). Jeśli literatura jest językiem oderwanym od kontekstu, odartym z innych funkcji i celów, to jest również sama kontekstem, wzbudzającym szczególnego rodzaju uwagę. Czytelnicy śledzą uważnie możliwe zawiłości i szukają ukrytych znaczeń, nie zakładając na przykład, że dana wypowiedź każe im coś zrobić. Określenie „literatury” polegałoby zatem na analizie zbioru założeń i czynności interpretacyjnych, jakie czytelnicy mogą stosować przy takich tekstach. Można traktować dzieło literackie jako język o określonych cechach czy właściwościach, można też uznać literaturę za wytwór konwencji oraz specyficznego rodzaju uwagi, jakiej wymaga.

1.       Literatura jako „wysuwanie na pierwszy plan” języka.

Literatura to wypowiedź, która wysuwa na plan pierwszy sam język: udziwnia go, wypycha na spotkanie z czytelnikiem, nie pozwalając mu zapomnieć, że ma do czynienia z językiem kształtowanym na niecodzienną modłę.

2.       Literatura jako integracja języka.

Literatura jest formą wypowiedzi, w której rozmaite elementy i składniki tekstu wchodzą między sobą w złożone relacje. W literaturze występują związki – wzmacniające siłę przekazu lub podkreślające kontrast - między poszczególnymi strukturami na różnych poziomach języka: między dźwiękiem, a znaczeniem, między strukturą gramatyczną a wzorcami tematycznymi. Nie jest prawdą, że każde dzieło literackie wysuwa język na pierwszy plan, jak sugeruje pierwsza koncepcja. Z kolei tekst w którym język odgrywa pierwszorzędną rolę, niekoniecznie musi być dziełem literackim.

3.       Literatura jako fikcja.

Specyficzna relacja między literaturą, a światem zewnętrznym – tak zwana „fikcyjność”. Utwór literacki jest zdarzeniem językowym, będącym projekcją pewnego fikcyjnego świata, obejmującego mówiącego, postaci, wydarzenia oraz zakładanego (idealnego) odbiorcę (którego kształtują strategie tekstu – decyzje, co należy wyjaśnić, co zaś odbiorca powinien wiedzieć z góry). Kontekst fikcji literackiej jawnie zostawia otwarte pole dla rozważań, czego w istocie dotyczy owa fikcja. Odniesienie do świata rzeczywistego jest nie tyle cechą dzieła literackiego, co funkcją nadawaną mu przez interpretację. Fikcjonalność literatury wyodrębnia język z innych kontekstów, w jakich mógłby być użyty, i sprawia, że relacja dzieła do rzeczywistości może być przedmiotem interpretacji.

4.       Literatura jako przedmiot estetyczny.

Z historycznego punktu widzenia estetyka jest synonimem teorii sztuki, a jej przedmiotem są rozważania, czy piękno jest obiektywną właściwością dzieł sztuki, czy też subiektywnym odczuciem odbiorcy, a także próba określenia racji piękna do prawdy i dobra. Wg Immanuela Kanta celem uprawiania estetyki jest przerzucenie pomostu między światem materialnym i duchowym, między światem sił i wielkości a światem pojęć. Przedmioty estetyczne, takie jak obrazy albo dzieła literackie, łącząc w sobie zmysłową formę (kolory, dźwięki) i duchową treść (ideę), stanowią przykład, że możliwe jest złączenie w jedno warstwy materialnej i duchowej. Przedmioty estetyczne charakteryzuje „celowość bez celu”. Celem estetyki jest wywołanie przyjemności jaka wypływa z danego teksu, lub się w nim znajduje, ale nic głębszego.

5.       Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny.

Dzieła tworzone są z innych dzieł: ich powstanie możliwe jest dzięki dziełom wcześniejszym, do których nawiązują, z którymi polemizują, które powtarzają bądź przetwarzają. Zjawisko to bywa czasem określane wymyślnym mianem „intertekstualności” – dzieło istnieje pośród innych tekstów wskutek relacji, w jakich do nich pozostaje. „autoteliczność” literatury – powieści traktują niejako o innych powieściach, o problemach i możliwościach przedstawiania, nadawania kształtu lub znaczenia doświadczaniu rzeczywistości. Literatura pośrednio jest refleksją nad samą sobą.

1