E. Morin - Antropologia śmierci.pdf - filologia polska - Eriatarka

EdgarMorin–Antropologiaśmierci

NAGRANICYNOMAN'SLANDU

Jedynym waŜnym, racjonalnym, naukowym i oczywistym

dokumentem,którymtrzebasięwylegitymowaćpokonującgranicęnoman's

landu,gdziedokonałosięprzejściezestanu"natury"wstanczłowieczeństwa,

jest narzędzie. Człowiek jest homo faber. Kolejne epoki ludzkości

wyznaczająjejnarzędzia.

IstniejejednakteŜinnydokument,bardziejzwiązanyzuczuciami,

dokument,któryniestałsięprzedmiotemŜadnejmetodologii,Ŝadnych

klasyfikacji,Ŝadnychwyjaśnień,wktórymbrakwizy,aktóryjestjednak

nośnikiempewnegoporuszającegodogłębiodkrycia:jesttopogrzeb,czyli

troskaozmarłych,troskaośmierć.BadaczprehistoriiczyteŜantropolog

ulegasilnemuwzruszeniu:neandertalczycy„niepylitacynieokrzesani,jak

sięsądzi.Zapewnialiswoimzmarłympochówek"—stwierdzaEugene

Pittard 1 .Eseistazaśzeswejstronyzupełniespontanicznieodnajdujepewne

ludzkieczłowieczeństwo:„Pierwszewskazówki,mówiąceonowym

ukierunkowaniuczłowieka,zawartesąwnarzędziachzkrzemieniaiw

śladachznajdywanychwjaskiniach.Dochodząjednakdonichbardzo

wcześnieinnedowodyuczłowieczenia,duŜobardziejwedługnaszajmujące:

sątopochówki.

Neandertalczyknietylkochowaswoichzmarłych,alewniektórych

wypadkachchowaichrazem(grotadzieciwpobliŜuMenton).NiejesttojuŜ

kwestiajakiegośinstynktu,aleraczejzapowiedź,jutrzenkąludzkiejmyśli,

którą moŜna tłumaczyć jako pewien rodzaj buntu przeciw śmierci" 2 .

Podobną emocjonalną reakcję moŜna spotkać u geografa: „Geografia

religijna,czylimówiącbardziejdokładnie,geografiapraktykzwiązanychze

zmarłymi,okazujesięgeografiąwnajwyŜszymstopniuludzką” 3 .

AŜnadtowyraziściewidać,dojakichkomunałówmusiałobynas

doprowadzićporównaniepochówkuinarzędzia.Zjednejstronyzaświaty,

„duchowość",zdrugiejzaśstrony„tuziemskość",zmaganianapoziomie

ziemi, materia. Powstrzymajmy się od dalszych, tak kuszących myśli:

pierwotna myśl jest równie ziemskiej natury jak narzędzie. Zmarli są

odwzorowani na podobieństwo Ŝyjących: mają | poŜywienie, broń, swoje

łowy,pragnienia,chwilegniewu...,Ŝyciecielesne.Nieodbierajmyjednak

pochówkowi wszelkiej wartości, zestawiając go z narzędziem: nazbyt

proste byłoby przeciwstawienie. skutecznej, przemyślnej, wynalazczej,

zawsze pozostającej w stanie gotowości inteligencji, która przekształca

człowieka w człowieka, umysłowemu kalectwu, które kaŜe wyobraźni

wybiegać w zaświaty... Narzędzie i śmierć trzeba uchwycić w ich

sprzecznej i równoczesnej obecności w samym łonie pierwotnej ludzkiej

rzeczywistości. CóŜ moŜe łączyć narzędzie, które Ŝłobi swoją drogę w

realnymświeciewzgodziezprawamimateriiinatury,zpochówkiem,który

stanowiąc próg fantastycznego świata, gdzie zmarli Ŝyją po śmierci,

zaprzeczawsposóbnajbardziejniewiarygodnyinaiwnypewnejbiologicznej

oczywistości?Jesttoniewątpliwieczłowieczeństwo.CóŜtojednakjestowo

człowieczeństwo? Niewiele daje stwierdzenie, Ŝe narzędzie uczłowiecza

naturę, a Ŝycie pozagrobowe — śmierć, jak długo pierwiastek ludzki

pozostajepojęciempodatnymnanajrozmaitszewpływy.Ludzkicharakter

śmierci moŜna pojąć tylko wtedy, gdy zrozumie się specyficzność

pierwiastkuludzkiego.Wówczasrzucasięwoczyjedynieto,Ŝeśmierćjest

potwierdzeniemjednostkiwczasie,podobniejaknarzędziawprzestrzępi;

stara się przystosować człowieka do świata, a jednocześnie wyraŜa jego

nieprzystosowalność do tegoŜ świata, a takŜe moŜliwości podboju świata

przez

OCZYMMÓWIPREHISTORYCZNANIEŚMIERTELNOŚĆ

Tak więc pogrzeb jest pierwszą, podstawową, uniwersalną

przesłankąludzkiejśmiercinagranicyantropologicznegonoman'slandu.

Zmarlizokresumustierskiegosągrzebani:ichszczątkiprzykrywane

sąkamieniami,którepokrywajązwłaszczatwarzigłowę.Zapewne dopiero

później zmarłemu zaczęto dodawać broń, kości zwierząt, poŜywienie.

Szkieletowi nadawano barwę krwi. Kamienie nagrobne zaś, czy mają

chronićzmarłegoprzedzwierzętami,czyteŜuniemoŜliwićjegopowrótdo

Ŝywych? Zawsze działo się tak, Ŝe zwłoki ludzkie wywoływały emocje,

którympraktykipogrzebowenadawałyspołecznycharakter,itakonserwacja

zwłoknasuwałamyśloprzedłuŜeniuŜycia.Ztroskiozmarłychwynikaich

nieśmiertelność. . Nie istnieje praktycznie Ŝadna grupa pierwotna, nawet

najbardziej"prymitywna" 4 ,którapozostawiazmarłychichlosowi,czyteŜ

czyni to bez obrzędów. I tak np. Ŝyjący we wschodniej Syberii Koriacy

wrzucają swoich zmarłych do morza — są oni powierzani morzu, a nie

porzucaninapastwęlosu.

Etnologia ukazuje nam, Ŝe zmarli wszędzie 5 byli lub są

przedmiotem trosk, które odpowiadają wierze w ich Ŝycie pośmiertne (w

formie widm, duchów, zjaw itp.) łub w ich odrodzenie. Frazer, któremu

zawdzięczamynajwiększyzestawwierzeńdotyczącychzmarłych,zamyka

jedno ze swoich dzid takim stwierdzeniem: „Nie sposób nie być

zdziwionym ową siłą — czy teŜ moŜe naleŜałoby raczej powiedzieć:

powszechnością — wiary w nieśmiertelność” 6 . Nieśmiertelność zaś

definiujejako„przedłuŜenieŜyciaopewiennieokreślony,aleniekoniecznie

nieskończonyczas"(wiecznośćjestpojęciemabstrakcyjnymistosunkowo

późnym).Praktykiodnoszącesiędozwłok,wiarawewłasneŜyciezmarłych

jawiąnamsięwięcjakozjawiskarówniepierwotnejaknarzędzie.

Śmierćjestzatem,napierwszyrzutoka,rodzajemŜycia,które

(przedłuŜawtenlubwinnysposóbbytjednostkowy.Ztejperspektywyjest

onanie„ideą",leczpewnym„obrazem"(jakmawiałBachelard),metaforą

ŜyciaczyteŜ,jeślisięwoli,pewnymmitem.Irzeczywiście,wdawnych

słownikachśmierćniewystępowałajakojakieśpojęcie:mówionooniej

jakoospoczynku,podróŜy,narodzinach,chorobie,

człowieka.

wypadku,nieszczęściu,wejściudokrainyprzodków,anajczęściej o

wszystkimtymnaraz.

Owa nieśmiertelność kaŜe zatem nie tyle ignorować śmierć, ile

wprost przeciwnie, uznać jej obecność. Jeśli śmierć jako pewien stan jest

przyswajanaŜyciu,poniewaŜwypełniasięjąmetaforamiŜycia,tojestona,gdy

się pojawia, pojmowana dokładnie jako zmiana stanu, „coś", co zmienia

normalnyporządekŜycia.Uznajesię,ŜezmarłyniejestjuŜdłuŜejzwyczajnym

Ŝyjącym, przenosi się go bowiem, poddaje specjalnym obrzędom, składa w

ziemilubpali.Istniejezatempewnarealistycznaświadomośćśmierci,którą

moŜnaodkryćwdanychprehistorycznychietnologicznychodnoszącychsiędo

nieśmiertelności:niejesttoznajomość„istoty"śmierci,tabowiemnigdynie

byłainigdyniebędziepoznana,poniewaŜśmierćniema „bytu":jestto

znajomośćrealnościśmierci.Jeśliśmierćniema„bytu",totakczyowakjest

onaczymśrealnym,przychodzi,miewamiejsce.Owarealnośćotrzymujezatem

swojeimię—śmierć—i,cozatymidzie,zostajeuznanajejnieuchronność:

w tej samej chwili, kiedy człowiek ogłosił się nieśmiertelnym, uznał się

takŜezaśmiertelnika.

I tak oto właśnie świadomość zarazem neguje i uznaje śmierć:

negujejąjakounicestwienie,uznajezaśjakozdarzenie.Podobnasprzeczność

zdaje się juŜ kiełkować pośród pierwszych danych świadomości. Nie

zatrzymalibyśmy się jednak obecnie nad nią, gdyby niej to, Ŝe między

odkryciemśmierciawiarąwnieśmiertelność,wsamymisercutejpierwotnej

niepodzielności, pojawiła się, nie mniej pierwotnie, pewna strefa strachu i

zakłopotania.

„BEZKSZTAŁTNAŚMIERĆ,OKROPNA,GDYSIĘNANIĄPATRZY..."

JuŜ sam pierwotny fakt prehistorycznego pochówku dopuszczał

myśloistnieniuowejstrefyzakłopotania,aleniepozwalałjejjeszczeodkryć.

TakŜe pewne archaiczne „metafory", które słuŜyły wyjaśnianiu faktu

zakończeniuŜycia,jakchoroba,pewnacechaodziedziczonapoprzodkach,

los,któryprzeznaczanamczarowniklubbóstwo 7 ,jakiśpechlubnieszczęście

—wszystkotopozwalałonampodejrzewaćistnienietejstrefy.

tylko jednym z moŜliwych ich zakończeń) stanowią zespół praktyk,

uświęcających i wyznaczających zmianę stanu zmarłego, a zarazem nadają

zinstytucjonalizowany kształt mieszanym emocjom: odzwierciedlają powaŜne

perturbacje,wywoływaneprzezśmierćuŜywych.Pompamortismagisterret

ąuammorsipsa — mówił wszakBacon. Uroczystościtowarzysząceśmierci

napawają większym strachem niźli sama śmierć. Lecz owe uroczystości są

pochodnątegostrachu.Tonieczarownicyikapłaniczyniąśmierćstraszną;jeŜeli

juŜ,towykorzystująraczejstrachprzednią.

NiemniejwaforyzmieBaconazachowałosięjakieśźdźbłoprawdy:

uroczystościpogrzebowewykraczająpozazjawiskośmierci 8 .Wrzeczywistości

bowiem pewne przejawy uczuć, które są wyzwalane w czasie pogrzebu,

odpowiadają pewnym przesadnym manifestacjom, do których prowadzi

zbiorowe uniesienie, towarzyszące wszelkiego rodzaju uroczystościom

religijnym 9 .Gdy,np.uWaramungów 10 ,ludzie,kobietyimęŜczyźni,rzucająsię

naumierającego,zadającsobieprzytymcięŜkierany,tozjawiskotomoŜna

z powodzeniem odnieść zarówno do samookaleczeń towarzyszących

podstawowymformommistyki,jakidoszokuwywołanegośmierciąjako

taką. Skądinąd zaś uczucia, jakim się daje wyraz w czasie uroczystości

pogrzebowych, połączone z określonym, rzucającym się w oczy rytuałem,

mogą bądź wykraczać, i bądź nie uwzględniać rzeczywistych uczuć

wywołanych przez śmierć, bądź teŜ nadawać im inne znaczenie. Jawne

okazywanie bólu, tak charakterystyczne w niektórych obrzędach

pogrzebowych,madowieśćzmarłemuszacunku,jakimdarzągoŜywi,poto,

by zapewnić sobie jego przychylność. U niektórych ludów w tej samej

sytuacji okazuje się radość — a robi się to, by zarówno Ŝywym, jak i

zmarłemuwykazać,Ŝetenostatnijestszczęśliwy.

MoŜnajuŜjednakwyczuć,Ŝeówgrymasudawanegocierpieniajest

zwiastunemjakiegośpierwotnegowzruszenia 11 .Tojesttosamowzruszenie,

które stara się podwaŜyć oficjalną radość 12 , dającą się odnaleźć w

okaleczonejformiewnaszychkondolencjach:„pocóŜpłakać,wszakonjest

terazszczęśliwszyodnas” 13 .

ItakmoŜemyprzeczućcałysplotperturbacjizwiązanychześmiercią.

Jeśli pragniemy je wydzielić i poznać, to spośród działań

związanych z pochówkiem musimy wyróŜnić te, które mają najbardziej

gwałtowny

6—Antropologiaśmierci

Cowięcej,sytuującesięmiędzychwiląśmierciachwiląpozyskania

nieśmiertelności uroczystości pogrzebowe (w których pochówek jest

charakter, dlatego, Ŝe ich następstwem jest owa pierwotna, a

równie jak uroczystości pogrzebowe uniwersalna instytucja, jaką jest

Ŝałoba] Odkryjemy szybko, iŜ najistotniejsza rola przypada tutaj lękowi

przedrozkłademzwłok.

Lęk ten jest źródłem wszystkich praktyk, do jakich uciekał się

człowiek, począwszy od pradziejów, by przyśpieszyć rozkład ciała

(kremacjaiendokanibalizm),bygouniknąć(balsamowanie)bądźteŜ,bygo

oddalić (ciało wywoŜone gdzie indziej lub opuszczane przez Ŝywych).

Nieczystośćrozkładającegosięciałaokreśla,jaktoniebawemzobaczymy,

traktowanie trupa w czasie uroczystości pogrzebowych. Napawający

strachemrozkładciałakogośdrugiegojestodczuwanyjakozaraźliwy.U

UnalitówzAlaskiwszyscymieszkańcywioskinazajutrzpoczyjejśśmierci

czująsiębardzosłabi(weFrancjimówisię:toodejmujeręceinogi);w

dzieńpóźniejsąjuŜtrochęsilniejsi,atrzeciegodniaichŜyciepowracado

normy:zwłokizamarzają.Andamanie,gdyktośumrze,opuszczająwioskę

na kilka miesięcy i zawieszają girlandy z liści, by ostrzec obcego przed

niebezpieczeństwem.Wracajądopiero,gdyszczątkiulegająjuŜ„odkaŜeniu"

iurządzająwówczasrodzinnąceremonięzamykającąokresŜałoby.

Znaczna część praktyk pogrzebowych i popogrzebowych ma na

celuochronęprzedzaraźliwąśmiercią,nawetjeślitepraktykimająsłuŜyć

tylko ochronie zmarłego, którego złowieszcze widmo, związane

nierozłączniezulegającymrozkładowiciałem,prześladujeŜyjących:stan

zakaŜenia,wjakimpozostajeowo„widmo" w momencierozkładu,|jest

jedynie fantastycznym przeniesieniem stanu skaŜenia Ŝyjących. Jak to z

powodzeniem ukazał Robert Hertz 14 , okres Ŝałoby odpowiadaj okresowi

rozkładu ciała. „Nieczystość" zmarłego polega na tym, Ŝe ulega on

rozkładowi,tabuzaśzwiązaneznieczystością,któreuderzawkrewnychi

zobowiązuje ich do noszenia jakiegoś wyróŜniającego znaku lub teŜ do

ukrycia się, to właśnie Ŝałoba, czyli poddanie kwarantannie rodziny, w

którejpanujezaraźliwaśmierć.Itaknajsilniejszezzaburzeńujawniających

sięwtrakcieuroczystościpogrzebowychobrałysobiezasiedzibęgnijące

zwłoki,owąstraszliwąrzecz,to„niewiadomoco,któreniemanazwyw

Ŝadnymjęzyku".Leczrozkładzwłokniejestjedynymźródłemzaburzeń:

dowodem na to jest fakt, iŜ poza rozkładem, poza obrzędami

pogrzebowymi,

ŜałobąnadcałymludzkimŜyciempanujedającysięwykryćstałysystem

obsesji i lęków, który ujawnia tak niezwykle istotna dla pierwotnych

ludów ekonomia śmierci. Ekonomia śmierci moŜe przeniknąć do głębi

ŜyciacodziennegoiowoŜyciezdominować 15 .NawysokichpłaskowyŜach

MadagaskaruKiborysowiebudująprzezcałeŜyciemurowanydomswojej

śmierci. Pochówek często doprowadza do ruiny chińską rodzinę, której

oszczędności całego Ŝycia zostają przeznaczone na budowę domu dla

zmarłego.WwielukulturachdomostwazmarłychsąoileŜwspanialszeod

domów zajmowanych przez Ŝywych. Bachofen zupełnie słusznie mógł

wołać,„iŜbudowanoraczejdlazmarłychniŜdlaŜywych".Awkońcu,cóŜ

nampozostałowspadkupominionychtysiącleciach,jeśliniepomnikowe

grobowceiświątynie?Owepotwornewykwity,któreskaziłycałeludzkie

Ŝycie,taniewola,którejkresemsądni,kiedyprzeŜywasięwłasnąśmierć,

ten wspaniały patologiczny strup, o którym mówią nam zniszczenia

spowodowanerakowatościąśmierci.

Obok tej obsesyjnej obecności śmierci trzeba takŜe uwzględnić

obsesyjnąobecnośćzmarłych,cojestjednymznajbardziejrzucającychsię

woczyinajlepiejpoznanychaspektówarchaicznejmentalności."Duchy"

(czyli zmarli) są stale obecne w codziennym Ŝyciu, rządzą losami,

polowaniem,wojną,zbiorami,deszczemitd.PojawiająsięrównieŜwczasie

snu, co jest ostatecznym sprawdzianem obsesji. Spośród stu siedemnastu

snów Indian z Ameryki Północnej zebranych przez panią Blackwood

trzydzieści osiem dotyczyło śmierci i widm zmarłych, dwadzieścia Ŝycia

codziennego, osiemnaście miało zabarwienie seksualne. J.S. Lincoln 16

potwierdza ową obecność śmierci w snach, interpretuje ją jednak jako

przejawkompleksuEdypa,tzn.obsesjizwiązanejzpokrewieństwem.

Takainterpretacja,którajestjakbydodatkiemdowszelkich

istniejącychjuŜuprzedniointerpretacjidotyczącychroli„duchów"w

społecznościarchaicznej,ukazujenam,iŜnienaleŜyaprioryczniepróbować

sprowadzaćobsesjizwiązanejzezmarłymidoobsesjiśmierci.MoŜemy

jednakoczywiściedorzucić,iŜniebyłobyobsesjizmarłych,gdybyu

samegoźródłaniepojawiłasięburzącawszystkośmierć.Itęwłaśnie

rzeczywistośćniejakoinstatunascendimoŜnawyśledzićwświadomości

dziecka.

poza

Przez długi czas nie doceniano obecności śmierci w świecie

dziecka.MimoiŜprzynajmniejwnaszymspołeczeństwieniedoświadcza

onorozkładalnościzwłok,bardzowcześniepoznajelękiiobsesjezwiązane

ze śmiercią. S. Anthony 17 w swoim bardzo waŜnym studium ukazał siłę

uczuć i nawyków, jakie u siedmio lub ośmioletniego dziecka wywołuje

śmierć,gdystaniesięonadlaniegosamoistnąkategorią.M.Thomasna

podstawie wyników testu Historia, do której trzeba dopowiedzieć

zakończenie,przeprowadzanegowceluwykryciadziecięcychkompleksów,

stwierdza,Ŝew66%przypadkówodnoszącychsiędotychhistoriipojawił

sięzupełnieniezwykłytemat—śmierć 18 .S.Morgensternopowiadazaśo

małej czteroletniej dziewczynce, którą płakała przez całą dobę, gdy

dowiedziała się, Ŝe wszystkim Ŝywym istotom pisana jest śmierć. Matce

udałosięjąuspokoićdopierowtedy,gdyuroczyściejejobiecała,Ŝeona,

maładziewczynka,nieumrze I9 .

Lęk przed śmiercią wywołuje magiczne reakcje, takie jak tabu.

Jednozdziecipostanawianigdysięniegolić,gdyŜstarcy(ci,którzyumrą)

mająbrodę.Adzieckoniebędziemiałobrody,jeślisięniebędziegoliło.

Brakbrodysprawia,Ŝeczłowieksięniestarzejeinieumiera.Innedziecinie

chcą dotykać kwiatów, które następnego dnia zwiędną. Później przyjdą

jeszcze wróŜby, związane z przynoszącymi nieszczęścia ptakami,

skrzypiącymimeblami,pechowymiliczbami,wktórychlękprzedśmiercią

będzie zgłębiać przyszłość. A gdy lęk ów osiąga punkt kulminacyjny,

pojawiasięwnaszymspołeczeństwiekatechizmiboskaobietnica,która

mawielewspólnegozprzyrzeczeniemzłoŜonymprzezrodziców:„Ty,tyna

pewno nie umrzesz". I w ten oto sposób ekonomia śmierci, obrzędy

pogrzebowe,Ŝałobazarównowmentalności„archaicznej",jakidziecięcej,

gdytylkodziecizdadząsobiesprawęześmierci,potwierdzająwspólniei

ostatecznie istnienie pewnej przesłanki nie mniej istotnej i podstawowej

niŜświadomośćśmierciiwiarawnieśmiertelność:sątozaburzenia,które

powodujeśmierćwludzkimŜyciu,to,cookreślasięmianem„«okropność»

śmierci".

Nawet dziecko, nawet „dziki człowiek", nawet niewolnik, jak

mówi Eurypides, rozmyśla o śmierci i odczuwa stracił przed nią. Strach

zarazem zgiełkliwy, jak i cichy, który w owej podwójnej postaci da się

odnaleźć w całych ludzkich dziejach. Zgiełkliwy – wybucha w trakcie

uroczystości pogrzebowych, w czasie Ŝałoby, rozbrzmiewa gromkim

głosem z ambon, da się go słyszeć w wierszach: „CóŜ za przeraŜający

widok:bezkształtnaśmierć,okropna,gdysięnaniąpatrzy,straszna,gdysię

oniejmyśli,leczjeszczestraszniejsza,gdysięjejzaznaje” 20 .Cichy–toczy

człowieka,niewidoczny,tajemniczy,jakbywstydliwy,dochodzidogłosu

nawet w zwykłym codziennym Ŝyciu. KtóŜ, dotknięty wspólnym

nieszczęściem, ośmieliłby się westchnąć? KaŜdy kryje się ze swoją

śmiercią,zamykająnadwaspusty,podobniejakśydzizwileńskiegolub

warszawskiego getta, którzy wiedząc, Ŝe są skazani przez nazistów,

oddawalisięwciąŜswoimzajęciom,graliwkartyiśpiewali.Iniechodzi

tutaj, przynajmniej nam, o uromantycznianie tego strachu, uczynienie z

niego rilkeańskiego jądra owocu Ŝycia: nie moŜemy go jeszcze nijak

wymierzyć,umiejscowićwludzkiejrzeczywistości;niemoŜemygojednak

takŜe nijak rozrzedzić; on jest w samej swojej rewoltującej

rzeczywistości 21 , która moŜe przejawiać się niezwykle gwałtownie —

pewną"uniwersalnącechąludzkości" 22 .

StrachówwładarzeczywistościaminapozórróŜnorodnymi:moŜe

tobyćcierpieniezwiązanezpogrzebem,lękprzedrozkłademzwłokczyteŜ

obsesja śmierci. Ale cierpienie, lęk i obsesja mają pewien wspólny

mianownik,jestnimutrataindywidualności.

Cierpienie–wywołaneprzezjakąśśmierćpojawiasiętylkowtedy,

gdy zmarły jako jednostka był znany i obecny. Im bardziej zmarły byt

bliski,imbardziejbyłosięznimzŜytym,imbardziejbyłzwiązanywięzami

rodzinnymi, kochany czy szanowany, czyli „wyjątkowy”, tym

gwałtowniejszejestcierpienie;brakzaśemocjilubjestichniewiele,gdy

śmierćdotykajakiejśistotyanonimowej,któramebyła„niezastąpiona”.W

społecznościacharchaicznychśmierćdziecka,któraunicestwiaławszelkie

związaneznimŜyciowenadzieje,jeślichodziouroczystościpogrzebowe,

wywoływała niewielki oddźwięk. U Kafrów śmierć wodza wywołuje

przeraŜenie,podczasgdyśmierćkogośobcegolubniewolnikaprzechodzi

niezauwaŜona.Wsłuchajmysięwnaszeplotki:śmierćgwiazdyfilmowej,

jakiegoś znanego kolarza, głowy państwa lub teŜ sąsiada z tego samego

piętra jest odczuwana silniej niŜ śmierć dziesięciu tysięcy Hindusów w

czasiepowodzi.

Itaksamo:strachprzedrozkłademniejestniczyminnymniŜ

strachemprzedstratąindywidualności.NienaleŜysądzie,iŜzjawisko

E. Morin - Antropologia śmierci.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: