11_skarby.pdf

Archeologia • Etnografia • Historia • Język • Kulinaria • Tradycja • Zabytki

ISSN 1898-6579

Wydawnictwo dofinansowane ze środków

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego oraz Urzędu Miasta Rzeszowa

2 www.zielonepodkarpacie.pl

Gramy

Rozmowa z Agnieszką Pieniążek,

wiceprezesem Stowarzyszenia „Pro Carpathia”

i asystentem projektu ds. szkoleń

w zielone!

„Zielone Podkarpacie”. Ładna nazwa, ale

kto finansuje ten projekt i merytorycznie

za niego odpowiada?

jewództwa znajdują się 2 parki narodowe,

10 parków krajobrazowych, 82 rezerwaty

przyrody oraz 17 obszarów chronionego

krajobrazu. Ale w najgorszym położeniu

znajdują się tereny historycznych parków

i ogrodów podworskich. I ich szczególnie

dotyczy ten projekt. Bowiem tylko nieliczne

z dawnych założeń ogrodowo-parkowych są

starannie utrzymane. Znaczna ich część,

zwłaszcza położonych na terenach wiej-

skich, popada w coraz dalej idące znisz-

czenie. W wielu przypadkach na tych te-

renach wzniesione zostały nowe budynki

i osiedla mieszkaniowe, a obecnie jedynie

pojedyncze drzewa świadczą o dawnej

świetności. W niektórych ogrodach prze-

trwały również pewne elementy założeń hi-

storycznych: groble, wały obronne, sadzaw-

ki i stawy dworskie.

Agnieszka Pieniążek: – Projekt „Zielone

Podkarpacie” realizowany jest przez Sto-

warzyszenie „Pro Carpathia” od stycznia

tego roku dzięki wsparciu udzielonemu

przez Islandię, Liechtenstein, i Norwegię

poprzez dofinansowanie ze środków Me-

chanizmu Finansowego Europejskiego Ob-

szaru Gospodarczego oraz Norweskiego

Mechanizmu Finansowego, a także ze

środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej

w ramach Funduszu dla Organizacji Poza-

rządowych Komponent II – Ochrona środo-

wiska i zrównoważony rozwój. Partnerami

naszego projektu są Arboretum i Zakład

Fizjografii w Bolestraszycach, Regionalna

Dyrekcja Lasów Państwowych z siedzibą

w Krośnie oraz Magurski Park Narodowy

z siedzibą w Krempnej.

parków i ogrodów, tj. ich odkrzaczanie,

uprzątnięcie, oznakowanie.

Przedstawicieli instytucji publicznych (urzę-

dów gmin, szkół), organizacji pozarządo-

wych – w wiedzę na temat możliwych źródeł

finansowania tego typu przedsięwzięć.

Z kolei nauczycieli w umiejętności wkom-

ponowania zasobów przyrodniczych w rea-

lizowane programy edukacyjne, osoby trud-

niące się agroturystyką oraz planujące

otworzyć taką działalność w umiejętności

przygotowywania oferty turystycznej, z wy-

korzystaniem zasobów przyrodniczych.

Uzupełnieniem wiedzy teoretycznej będzie

przygotowanie i opracowanie wzorcowej

ścieżki kulturalno-przyrodniczej, przy współ-

pracy środowisk lokalnych. Elementem pla-

nowanej ścieżki będzie właśnie obecność

obszaru chronionego, np. ogrodu, parku.

Ale co konkretnie chcecie zrobić?

Do sierpnia 2009 roku wiele. Po pierwsze,

działania przygotowujące, polegające na

wyposażeniu różnych grup społecznych

w niezbędną wiedzę. Lokalnych liderów

– w wiedzę na temat zakresu prawnie do-

puszczalnych działań związanych z tere-

nami chronionymi, ich promocją, wykorzy-

staniem zasobów naturalnych, popartą prak-

tycznymi działaniami: uporządkowaniem

tych najbardziej zagrożonych zniszczeniem

Jaki obszar obejmuje projekt?

To teren całego województwa podkarpac-

kiego, który odznacza się szczególnie

wysokimi walorami środowiska naturalne-

go, dysponuje ogromnym potencjałem za-

sobów przyrodniczych, geograficznych, jak

również lokalnej tradycji i historii. Istotnym

elementem krajobrazu wielu podkarpackich

gmin są tereny chronione. Na obszarze wo-

Co pozostanie nam na trwale po pro-

jekcie „Zielone Podkarpacie”?

Całemu projektowi towarzyszyć będzie,

za pośrednictwem portalu internetowego

www.zielonepodkarpacie.pl, popularyzacja

ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kul-

turowego. Portal ten będzie pierwszym tego

typu ogólnowojewódzkim serwisem poświę-

conym ochronie przyrody, z możliwością

pobierania zdjęć, filmów, materiałów edu-

kacyjnych itp.

Ponadto w ramach projektu przygotowane

zostaną wydawnictwa i filmy poświęcone

problematyce obszarów chronionych. Wy-

dane zostaną m.in. mapa, przewodnik po

obszarach chronionych oraz Księga Dzie-

dzictwa Przyrodniczego. We współpracy

z oddziałem rzeszowskim Telewizji Polskiej

powstanie 16 filmów o rezerwatach, ogro-

dach i parkach podworskich oraz obszarach

chronionych. Pięć z nich już zostało wyemi-

towanych w telewizji regionalnej i niedługo

będą dostępne na portalu internetowym

www.zielonepodkarpacie.pl. Ponadto upo-

rządkujemy zaniedbane parki, powstanie

też wzorcowa ścieżka przyrodnicza. Mamy

nadzieję, że projekt „Zielone Podkarpacie”

będzie przygodą, która wniesie równocześ-

nie w nasze zielone, zabytkowe otoczenie

trochę należnego im ładu i dostojeństwa.

Zapraszamy do współpracy miłośników przyrody

Celem projektu „Zielone Podkarpacie” jest populary-

zacja parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody,

obszarów chronionego krajobrazu, a w szczególno-

ści historycznych ogrodów i parków podworskich.

Projekt ma na celu również pobudzenie i aktywi-

zację lokalnych społeczności do działań na rzecz

ochrony zasobów przyrodniczych, kulturowych i ich

wykorzystania dla zrównoważonego rozwoju danej

miejscowości.

Obecnie organizowane są na terenie całego woje-

wództwa bezpłatne szkolenia z zakresu: poszukiwa-

nia środków finansowych na ochronę, konserwa-

cję, rewitalizację i działania towarzyszące; prawnie

dopuszczalnych działań związanych z ochroną,

porządkowaniem terenów chronionych (ogrodów

i parków podworskich); wykorzystania zasobów

przyrodniczych i kulturalnych w kreowaniu oferty

turystycznej; opracowywania i przygotowywania

ścieżki przyrodniczej .

Uczestnikom szkoleń zapewniamy materiały szko-

leniowe, poczęstunek, zwrot kosztów dojazdów.

Dodatkowo wszyscy uczestnicy otrzymają mate-

riały, publikacje i filmy powstałe w ramach pro-

jektu. Szczegółowe informacje dotyczące termi-

nów planowanych szkoleń i warsztatów dostępne

będą na stronie internetowej Stowarzyszenia

(www.procarpathia.pl).

Już na przełomie września i października br. przewi-

dziane jest pierwsze porządkowanie wytypowanych

ogrodów i parków podworskich. Stowarzyszenie

pozyskało środki finansowe na odkrzaczanie, ko-

szenie i oznakowanie danego terenu. Zachęcamy

do zgłaszania nam propozycji terenów parków i ogro-

dów, które należy uporządkować. Prace porządko-

we zaczynamy jesienią, a kontynuowane będą na

wiosnę przyszłego roku.

Zainteresowanych współpracą prosimy o kontakt

(017 852 85 26) lub mail: info@procarpathia.pl.

Od redakcji

W numerze m.in.:

4–11 ARCHEOLOGIA

Drodzy Czytelnicy

Zamek w Czudcu • Kurhan w Sólcy • Czekany z Hłud-

na • Skarby z Horodyszcza • Enkolpion z meteory-

tem • Kafle z Będziemyśla • Miecz celtycki z Rze-

szowa • Akinakes scytyjski z Rozborza • Skarb ze

Świlczy • Skarb z Wiśniowej • Studnia z Terliczki

• Skarb z Załęża • Podkarpacka Troja w Trzcinicy

Często słyszę pytanie, czy aby nie wyczerpią się

nam pomysły na teksty do „Skarbów Podkarpac-

kich”. I aby dać odpór takim wątpliwościom,

prezentujemy letni numer „Skarbów”: w sumie 72

krótsze lub dłuższe teksty i ponad 160 zdjęć.

A praktycznie – jest to zaledwie „liźnięcie” tema-

tów dotyczących archeologii, etnografii, przyrody czy kulinariów na

Podkarpaciu. Z pierwotnej listy „extra tematów” zamieściliśmy zaledwie

15 procent. Na resztę po prostu zabrakło miejsca, co nie znaczy, że do nich

nie wrócimy.

W dotychczasowych numerach generalnie najczęściej zamieszczane były

teksty poświęcone architekturze i dziełom sztuki. Zmieniliśmy tę zasadę, jak

i formułę prezentacji wybranych obiektów. Dzięki krótkim tekstom, mo-

gliśmy zamieścić ich zdecydowanie więcej, zachęcając w ten sposób naszych

Czytelników do poszukiwania ciekawych i mniej znanych miejsc na mapie

Podkarpacia.

Wiele z prezentowanych tematów znajduje się często w zasięgu ręki.

Warto zajrzeć – po zakończeniu remontu – do Muzeum Okręgowego w Rze-

szowie, wręcz wypełnionego skarbami archeologicznymi sprzed wieków.

Na odwiedzających czeka np. Muzeum Etnograficzne w Rzeszowie, którego

ściany zdobią niecodzienne dzieła, będące wytworem nie tylko sztuki

ludowej.

Kulinaria to dobry pretekst na zwiedzanie Podkarpacia, szczególnie na

przełomie lata i jesieni. Zachęcam do tropienia dożynkowych imprez

i posmakowania potraw serwowanych przez Koła Gospodyń Wiejskich, jak

i w licznych regionalnych karczmach.

Mogę mieć tylko nadzieję, że każde z wydań „Skarbów” stanie się inspi-

racją do obejrzenia na własne oczy kolejnego opisanego dzieła sprzed lat.

Awięc,Czytelnicy„Skarbów”–wdrogę.

12–20

ETNOGRAFIA

Muzeum łemkowskich strojów w Komańczy • Świę-

to kultury ukraińskiej „Nad Osławą” • Kapliczka

w Radoszycach • Kamienny most w Olchowcu • Mu-

zeum Budownictwa Ludowego w Sanoku • Mrzy-

głód – miasto garncarzy • Kronika z Rakszawy • Piec

z Wierzawic • Tajemnicze drzwi z 1620 roku • Mu-

zeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej • Stanisław

Wyżykowski – ludowy lirnik • Haft i strój haczowski

I–VIII

ZIELONE PODKARPACIE

O podkarpackich drzewach słów kilka • Rezerwat

przyrody „Broduszurki” • Sosna Sobieskiego z Żo-

łyni • Szachownica kostkowata • Rezerwat jałow-

ców „Sołokija” w Dziewięcierzu • Gipsiarnia w Sie-

dliskach • Solanka we wsi Sołonka • Flisz karpacki

• Jar Wisłoka • Lubaczowskie wywierzyska • Ka-

mieniołom na Kozińcu

PRZYRODA

Rezerwat geologiczny „Prządki” • Rezerwat przy-

rody „Kołacznia” • Koniki polskie w Tuszymie

22–25

ETNOGRAFIA

Zagroda Garncarska w Medyni Głogowskiej •

Skansen łemkowski w Zyndranowej • Zajazd „Pa-

stewnik” w Przeworsku

Krzysztof Zieliński

26–31

KULINARIA

Łemkowski chleb z Dźwiniacza Dolnego • Karczma

regionalna w Sanoku • Karczma „Pod semaforem”

w Bachórzu • Miody z Bandrowa Narodowego • Ro-

solisy Potockich z Łańcuta • „Hartini” z Harty • Krze-

szów: kulinaria z procentami • Schab pieczony ze

SMAK-GÓRNO • Powidlaki w Krzeszowie • Jede-

naście produktów z pilźnieńskiego TAURUSA

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 4(11) (07–08 2008, Rzeszów)

ISSN 1898-6579

Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/319

tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; info@procarpathia.pl

www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Krzysztof Zieliński

W. Bałda, A. Chmura, B. Frydrych,

J. Górnicki, A. Józefczyk, K. Kamiński, S. Kłos, P. Kocząb,

A. Komski, B. Lorenc, A. Lubelczyk, J. Motyka, I. Oleniuch,

E. Perec, J. Pękala, K. Pomes, B. Rup, S. Ryciuk,

M. Sempień-Sałek, M. Staszewska

32–33

MIEJSCA NIEZWYKŁE

Kapliczka z Bóbrki • Ikona Bogurodzicy z Sanoka

• Pogańska świątynia w Nowinach Horynieckich •

Czart z cerkwi w Chotyńcu • Tutivillus z kościoła

w Porębach Dymarskich

Redaktor naczelny:

Współpracują:

34–36

NEKROPOLE

Opracowanie graficzne, łamanie:

Piramida z Międzybrodzia • Grób prawnuka Kościusz-

ki? • Pomniki „przechodnie” z Krzeszowa i Dubiecka •

Kapliczka z Leżajska • Mogiła mieszczan w Strzyżowie

KORAW Dorota Kocząb

RESPRINT Rzeszów

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych

i zastrzega sobie prawo redagowania nadesłanych

tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych

materiałów wymaga zgody Wydawcy.

37–39

ZABYTKOWY RZESZÓW

Stary Cmentarz w Rzeszowie • Podziemna Trasa Tu-

rystyczna • Aleja Pod Kasztanami • Weduta Wie-

demanna

Na okładce: zabytkowa monstrancja

z kościoła pw. św. Marii Magdaleny

w Nowosielcach k. Przeworska

fot. Krzysztof Zieliński

Wszelkie prawa zastrzeżone

Wydawca:

Redakcja:

Druk:

4 Archeologia

Wzgórze odsłania tajemnice

ania tajemnice

Warownię w Czudcu wybudowano na wzniesieniu u podnóża rzeki Wisłok. W X–XII wieku

znajdował się tu gród wczesnośredniowieczny o konstrukcji drewniano-ziemnej. Z roku 1264

pochodzi wzmianka, że Czucz (bo tak wówczas nazywał się Czudec) był ważną twierdzą granicz-

ną Małopolski, broniąca szlaku handlowego w dolinie Wisłoka.

M ożliwe, że kamienny zamek postawił w XIII wieku Gryfita –

Gozdawa. Oni to także w XVI

wieku przebudowali gotycki

zamek na renesansową modę.

W 1692 roku Władysław i He-

lena Grabieńscy herbu Pomian

uciekli z płonącego zamku, pod-

palonego przez Tatarów. Za

uratowanie życia wybudowali

nową świątynię w Czudcu, jako

budulec wykorzystując... kamien-

ne mury spalonej fortalicji. Do-

piero w 2001 r. rozpoczęto, pod

kierunkiem archeologa Anto-

niego Lubelczyka z Muzeum

Okręgowego w Rzeszowie,

kompleksowe prace wykopalis-

kowe. W ciągu ośmiu sezonów

odkryto mury gotyckich wież ob-

ronnych, późnośredniowiecz-

ny bruk kamienny oraz pozostałości baszty – bramy wjazdowej

z XVI w. Ma ona sześć metrów średnicy, mur gruby na półtora metra

i jest sześciokątna. Długość zamku okre-

ślono na 50 metrów. Podczas prac natra-

fiono na pokaźny zbiór kafli renesanso-

wych oraz – w zasypanej studni – kilka

renesansowych kamiennych obramowań

do okien pokrytych wysokiej klasy zdo-

bieniami.

– Mamy mnóstwo detali pochodzących

z tej budowli. Moglibyśmy odtworzyć

zamek i jego wnętrze za pomocą wizu-

alizacji komputerowej, ale to bardzo ko-

sztowna operacja – mówi prof. Irena

Mury baszty, po prawej odsłonięty fragment sklepienia

Jeden z odnalezionych

renesansowych kafli

Ofiary rytualnego mordu

temat snuto różne hipotezy. Wielce prawdopodobne, że

jest to mogiła (kurhan), jednak jego pochodzenie i oko-

liczności powstania – pomimo przeprowadzonych ba-

dań – pozostają zagadką.

W latach 1979–1980 archeolodzy rozkopali część kop-

ca, a to, co odkryli, wzbudziło sensację. Odkopano

szkielety kilku kobiet i jednego mężczyzny. Jak stwier-

dzono osoby te zginęły na skutek uderzenia tępym

narzędziem w głowę. Jeden szkielet był bez głowy, inne

miały w stopy i czaszki powbijane gwoździe. Przy

szczątkach ludzi znaleziono bogatą, srebrną i pozłacaną

biżuterię – pierścienie ze szlachetnymi kamieniami, wi-

siorki, paciorki i zausznice. Jej pochodzenie datowano

na XI–XII wiek. Nie było to więc zabójstwo dla zysku.

Archeolodzy sądzą, że osoby te były ofiarami rytual-

nego morderstwa, tym bardziej zagadkowego, że popeł-

nionego już w czasach chrześcijaństwa. Sam kopiec jest

jednak budowlą znacznie starszą. Jakie tajemnice skry-

wa jeszcze jego wnętrze?

Na południe od Przemyśla, u podnóża pierwszych wzniesień

Pogórza Przemyskiego, leży mała wioska Sólca. Zapewne nikt

by o niej nie wiedział, gdyby nie starożytny kopiec, dzięki

któremu trafiła do fachowej literatury naukowej.

Usytuowany na lokalnej wyniosłości widoczny jest z daleka, po-

siada też imponujące rozmiary. Ma wysokość 6 m i około 50 m

średnicy u podstawy oraz charakterystycznie ścięty wierzchołek.

Tajemniczy kopiec od dawna wzbudzał zainteresowanie. Na jego

Teodor Czador, wojewoda krakowski. W datowanym na

1354 r. dokumencie mówi się o zamku czudeckim. Pierwsi

jego znani ze źródeł historycznych właściciele to Strzyżowscy herbu

Archeologia

Czudec

2007 – odkopany szkielet zamordowanej kobiety

Antoni Lubelczyk na murach baszty – bramy

Kuryłowska, archeolog z Uniwersytetu Rzeszowskiego. – Nie wolno

jednak pozostawić tych odsłoniętych ruin, muszą znaleźć się środki

na zabezpieczenie odkrytych kamiennych murów i uczynienie z nich

atrakcji turystycznej.

Bogato zdobione renesansową dekoracją okienne nadproże (?)

wydobyte z zasypanej zamkowej studni

Sierpień 2008 – kolejna baszta w trakcie odsłaniania

Najstarsze z miedzi

Każdy ma po 17 centymetrów długości, czekany z Hłudna należą do

najstarszych wyrobów miedzianych znalezionych na ziemiach pol-

skich, datowane są na IV tysiąclecie p.n.e. Ich odkrycie w Hłudnie,

w obrębie jednej miejscowości, stanowi

swojego rodzaju ewenement,

bowiem tego typu zabyt-

ków odnaleziono w Polsce

zaledwie kilka.

Czekany bojowe z krzyżowym

ostrzem są importem tzw. kul-

tury bodrogkereszturskiej z tere-

nu Kotliny Karpackiej, z najstarszego

ośrodka metalurgicznego w Europie

Środkowej. Można je zobaczyć na

ekspozycji w Muzeum Okręgowym

w Rzeszowie.

RZESZÓW

Czudec

Hłudno

Sólca

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: