NOWOJORSKIE OBRAZY.pdf

NOWOJORSKIE OBRAZY

VERMEERA I TER BORCHA

ANDRZEJ M. KOBOS

W kilka tygodni po przeczytaniu w Tygodniku Powszechnym 34/1998

komentarzy Zbigniewa Herberta o malarstwie Johannesa Vermeera i

Gerarda ter Borcha (Terborcha) znalazłem się w Nowym Jorku. Jest to

znakomite miejsce dla obcowania z malarstwem Vermeera a również i ter

Borcha. W nowojorskiej The Frick Collection znajdują się trzy płótna

Vermeera a w The Metropolitan Museum of Art – pięć płócien Vermeera i

trzy ter Borcha. Tylko pomiędzy rokiem 1887 a rokiem 1919 do Stanów

Zjednoczonych przywieziono trzynaście obrazów Vermeera.

I. VERMEER

Johannes Vermeer (1632-1675), pomimo pewnej reputacji za życia, został

po śmierci rychło zapomniany. W połowie XIX wieku "powrócił" triumfalnie

jako wielki malarz, głównie za sprawą francuskiego pisarza Theo Thoré. Był

człowiekiem skromnym, zamkniętym, bez historii, "Sfinksem," jak nazwał

go Thoré. Pozostała po Vermeerze niewielka ilościowo spuścizna, która

zachowała się do dzisiaj nieomal w całości: 35 płócien bezspornie uznanych

za jego autorstwa i kilka mu przypisywanych. Nie zachowały się żadne jego

notatki ani listy, tylko 63 dokumenty, głównie notarialne, weksle

pożyczkowe i akta sprzedaży obrazów, które wymieniają jego nazwisko. W

swoim życiu, Vermeer prawdopodobnie ani na jeden dzień nie opuścił

swojego rodzinnego miasta, Delft. Od roku 1653 był tam członkiem gildii

malarskiej Św. Łukasza (czyli uznanym malarzem) i handlarzem dziełami

sztuki. Syn właściciela tawerny, jednakże nie prowadził jej po śmierci ojca

w 1652 roku. Nie malował też scen tawernowych, jak wielu współczesnych

mu malarzy flamadzkich, których liczne obrazy o takiej tematyce można

dziś oglądać np. w Rijksmuseum w Amsterdamie, czy w Ermitażu w St.

Petersburgu. Ojciec jedenaściorga dzieci, Vermeer borykał się z kłopotami

finansowymi; w kilka dni po jego śmierci, wdowa po nim, Catharina,

zastawiła dwa obrazy, zaś w kilka tygodni później sprzedała 26 obrazów.

* * *

Vermeer był malarzem światła, tonów, perfekcji. Skupiał swoją uwagę na

ludziach we wnętrzach, utrwalał ich chwilę codzienną, czynność, gest,

niekiedy niemal teatralny aczkolwiek autentyczny. Zatrzymywał ich czas,

ułamek czasu, moment. A jednak niektórzy za najpiękniejszy obraz

Vermeera uważają Widok Delft (1661, Mauritshuis, Den Haag). Marcel

Proust twierdził że jest to "najpiękniejszy obraz świata". Ten obraz i Ulica

w Delft (Rijksmuseum) stawiają Vermera również w rzędzie wielkich

malarzy architektury.

To co uderza u Vermeera, to gra pełnego, magicznego jakby światła. Światło

wydaje się być jego obsesją malarską, poddawał się światłu, rekonstruował je

farbą. To nie jest dyskretne, acz potężne, smugowe światło Rembrandta,

wydobywające z cienia rysy twarzy albo szczegóły bogatego stroju albo ozdób.

U Rembrandta stroje są często nienaturalne, przeładowane, a u Vermeera

proste, codzienne, naturalne. Rembrandt był na ogół malarzem przepychu,

Vermeer malarzem zwykłych ludzi i zaobserwowanej ich autentycznej

codzienności, którą z cienia wydobywał światłem.

Światło Vermeera jest prawie zawsze (poza tylko kilkoma jego ostatnimi

obrazami) pełnym światłem, wpadającym zwykle przez otwarte okno i

zalewającym twarz, najczęściej młodej kobiety. Dla kontrastu, pod to światło

malowane są twarze lub postacie innych: meżczyzn, żołnierzy, kobiet

służebnych. Niektórzy dopatrują się w obrazach Vermeera jego wspomnień z

młodości. Istnieją domniemania (np. André Malraux), iż głównymi modelkami

Vermeera były jego żona i córka.

Dziewczęta czy kobiety przedstawiane są przez Vermeera najczęściej w

chustach lub czepkach na głowie, z widocznym wysokim czołem, z którego

włosy odgarnięte są gładko do tyłu. Otwarte okno jest zwykle ornamentowane,

z witrażem herbowym. Meble proste: stół, skórzane krzesło na pałąkach.

Oglądamy na obrazach Vermeera przegląd mody i fryzur, wnętrz, mebli,

sprzętów, wręcz życia codziennego w siedemnastowiecznej Holandii. Na

ścianie często ogromna mapa, zwykle Niderlandów. Nic w tym dziwnego:

Amsterdam był w owym okresie stolicą kartografii; mapy na obrazach

Vermeera to głównie mapy Willema Janszoona Blaeu'a. Znamienne zresztą, że

zapewne w każdym średnio nawet zamożnym domu wisiały wówczas wielkie

mapy. Holendrzy byli narodem morskim, walczącym z morzem i pokonującym

ogromne morskie dystanse. Ponadto był to okres początkowego rozkwitu

Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) – Holenderskiej Kompanii

Wschodnich Indii.

* * *

Płótna Vermeera w The Frick Collection

Najpiękniejszy i najnaturalniejszy dla mnie z nowojorskich Vermeerów, to

w The Frick Gallery Oficer i roześmiana Dziewczyna (ok. 1658). Przy stole

siedzi oficer w bogatym, czerwonym stroju, w ogromnym czarnym

kapeluszu, odwrócony od widza półprofilem w cieniu. Naprzeciw niego

siedzi młoda dziewczyna, w pełnym świetle z okna. Światło zalewa

pomieszczenie, drga na jej roześmianej twarzy i żółtej sukni w czarne

pasy. Szczerze roześmiane usta, półotwarte w jakiejś zabawnej czy

romansowej opowieści dla pięknego zapewne oficera. Opowiadanie swoje

wspiera wyjaśniającym gestem jej otwartych dłoni wokół małej karafki

wina na stole. Dziewczyna nie-piękność, ot prosta, radosna dziewczyna,

cała w szczęściu nieskrępowanej, może nawet intymnej rozmowy z młodym

oficerem, który z zadowoleniem podpiera się w bok. Z jej twarzy

promieniuje młodość, radość, szczęście, flirt, antycypacja miłego,

wymarzonego ciągu dalszego.

Drugi obraz Vermeera w The Frick Collection to Przerwana lekcja muzyki

dziewczyny (1655-1661). Śliczna dziewczyna siedzi przy stole, nuty w jej

ręku i na lutni na stole. Nad nią, lekko pochylony, stoi młody nauczyciel.

Ktoś najwyraźniej przerwał lekcję muzyki a może i zaloty nauczyciela.

Dziewczyna w czerwonym żakiecie i białej chuście patrzy na niewidocznego

intruza, jakby coś mu tłumaczyła, jest zaskoczona, zdziwiona. Nauczyciel

również zaskoczony, zakłopotany, spogląda w dół, na nuty trzymane

wspólnie z dziewczyną. Ledwo widoczny na ścianie przyciemniony obraz

przedstawiający amora potwierdza miłosne asocjacje.

I trzeci, większy rozmiarami, Vermeer w The

Frick Collection - Mistress and Maid (Pani i

Służąca) (1665-1670). Nad stołem stoi

nachylona ciemnoskóra służąca, o rysach z

holenderskich wysp dzisiejszej Indonezji, z

niezaadresowanym listem w ręce, z lekkim

uśmiechem wyjaśniając coś pani domu. Może to

list miłosny do kogoś, wręczony jej właśnie

przez nieco zakłopotaną panią domu z

poleceniem doręczenia. Ta siedzi profilem przy

stole, z piórem w dłoni na innym rozpoczętym

liście, obok srebrnych kałamarzy i ozdobnej

skrzyneczki. Młoda pani o delikatnych rysach,

blond włosy ma upięte do tyłu w kok, z lokami

na czole i policzku. Palcami drugiej dłoni

podpiera brodę, usta ma półotwarte w rozmowie.

Na szyi ma sznur pereł a we włosy wpleciony

drugi sznur mniejszych pereł, iskrzących się w świetle, w uchu kolczyk z

ogromną perłą. (To także i jako malarz pereł zasłynął Vermeer.) Ubrana jest w

nocny kaftan z żółtego atłasu, obszyty futrem gronostaja i przepasany

czerwoną wstęgą. Musi to być więc poranek. Niezwykła jest delikatność rysów

twarzy pani domu, kontrastująca z grubymi rysami służącej, aczkolwiek nie ma

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: