Surowiec
Nazwa
Występowanie
Skład chemiczny
Działanie i zastosowanie
Wg FPVIII
Chelidonii herba – zielie glistnika
Chelidonium maius – glistnik jaskółcze ziele, Papaveraceae – makowate
Pospolity w Europie i basenie Morza Śródziemnego. Występuje też w Ameryce Północnej, przewieziony tam przez osadników jako zioło lecznicze na choroby skóry. W Polsce jest pospolity na całym obszarze.
Surowiec zawiera alkaloidy izochinolinowe (0,1–1%): typu benzofenantrydyny (chelidonina, chelerytryna, sangwinaryna, izonorchelidonina); typu protopiny (protopina, allokryptonina); typu protoberberyny (koptyzyna, berberyna, stylopina); typu aporfiny (magnofloryna); kwasy organiczne (chelidonowy, jabłkowy i cytrynowy), estry kwasów fenolowych (głównie kwasu kawowego z kwasem jabłkowym), karotenoidy, flawonoidy, olejek eteryczny, enzymy proteolityczne.
rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i oskrzeli oraz żółciopędnie, nieznacznie uspokajająco i przeciwbólowo. Działanie przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne oraz przeciwwirusowe wykazuje głównie chelerytryna i sangwinaryna. Alkaloidom izochinolinowym typu benzofenantrydyny przypisuje się także działanie cytostatyczne.
Nie mniej niż 0,6% sumy alkaloidów w przeliczeniu na chelidoninę
Fumariae herba – ziele dymnicy
Fumaria officinalis - Dymnica pospolita, (dymnica lekarska),
Papaveraceae – makowate
Występuje w stanie dzikim w całej Europie z wyjątkiem dalekiej północy. W Polsce na całym obszarze. Archeofit.
Protopina, fumaryna
żółciopędne, moczopędne, rozkurczające mięśnie gładkie. Ma zastosowanie przy chorobach pęcherzyka żółciowego, odwary i herbatki stosuje się przeciw chorobom skórnym.
Nie mniej niż 0,40% sumy alkaloidów w wrzeliczeniu na protopinę
Ipecacuanhae radix – korzeń wymiotnicy
Psychotria ipecacuanha (Cephaelis ipecacuanha) – wymiotnica (ipekakuana) prawdziwa, Rubiaceae – marzanowate
Występuje w lasach Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, uprawiana w Indiach, na Cejlonie.
do 6% alkaloidów (emetyna, cefelina, psychotryna); ok. 2,5% saponin, skrobia, żywica, kwas chelidonowy. Według FP VI surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2,0% alkaloidów w przeliczeniu na emetynę.
wyciągi mają działanie wyksztuśne. Alkaloidy drażnią silnie błony śluzowe żołądka, pobudzają wydzielanie oskrzelowe, większe dawki działają wymiotnie. Emetyna wykazuje też działanie pierwotniako- i prątkobójcze.
Nie mniej niż 2,0% sumy alkaloidów w przeliczeniu na emetynę
Hydrastidis rhizoma – kłącze gorzknika
Hydrastis canadensis - Gorzknik kanadyjski,
Ranunculaceae - jaskrowate
Pochodzi z Ameryki Północnej (Stany Zjednoczone, Kanada), gdzie ze względu na duże zapotrzebowanie na jej leczniczy surowiec została prawie całkowicie wyniszczona.
Alkaloidy: hydrastyna (ok. 2–3%), berberyna
Powoduje on zwężenie się naczyń krwionośnych, stosowany przy krwotokach.
Hydrastyna: nie mniej niż 2,5%,
Berberyna: nie mniej niż 3,0%
Opium crudum, Opii pulvis normatus – opium, opium proszek standaryzowany
(Surowiec stanowi sok mleczny, otrzymany przez nacięcie niedojrzałych torebek maku, wysuszony na powietrzu i dosuszony w temperaturze 60°C)
Papaver somniferum – mak lekarski; Papaveraceae – makowate
Wywodzi się z Azji Mniejszej lub z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, uprawiany na większą skalę w Afganistanie, Chinach, Indiach, w Iranie, Turcji i wielu krajach Bliskiego Wschodu głównie dla uzyskania opium, zaś w wielu krajach Europy, równieŜ w Polsce, uprawiany dla celów przemysłowych, leczniczych a także spożywczych.
Surowiec zawiera alkaloidy izochinolinowe, związane częściowo z kwasem mekonowym, mlekowym lub siarkowym typu morfinanu (morfina, kodeina, tebaina); typu benzyloizochinoliny (papaweryna, laudanina, laudenozyna, laudanidyna, kodamina, retikulina); typu ftalidoizochinoliny (narkotyna (noskapina), narkotylina, narceina); typu protopiny (protopina, kryptopina, allokryptopina); typu protoberberyny (berberyna, koptyzyna); typu benzofenantrydyny (sangwinaryna); alkaloidy aporfinowe (izoboldyna, korytuberyna); kwasy alifatyczne (fumarowy, mlekowy) i heterocykliczne (mekonowy), flawonoidy, fitosterole, węglowodany, enzymy, żywice, kauczuk, białko, związki mineralne: sole magnezu i wapnia.
przeciwbólowe (wzrasta z dawką), przeciwkaszlowe. Powoduje sedację i senność, może wywołać euforię lub dysforię. W dawkach anestetycznych zwalnia czynność elektryczną mózgu. Działa depresyjnie na układ oddechowy. Powoduje uwolnienie histaminy oraz poszerzenie pojemności naczyń żylnych. Zwalnia opróżnianie żołądka i perystaltykę jelit, co prowadzi do zaparcia. Powoduje zwężenie źrenicy. Morfina poraża ośrodki bólu w korze mózgowej, działa euforystycznie i nasennie, powoduje depresję ośrodka oddechowego i porażenie oddechu, co jest najczęstszą przyczyną zgonów. Działa kurcząco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, wywołuje zaparcia, kurczy zwieracze, zwiększa napięcie dróg żółciowych, pobudza wydzielanie hormonu antydiuretycznego, hamuje diurezę, uwalnia histaminę, może powodować rozkurcz naczyń krwionośnych, spadek ciśnienia krwi, skurcz oskrzeli. Dawkę śmiertelną morfiny określono na 200–400 mg per os, 100–200 mg podskórnie. Morfiniści tolerują jednak dawki wielokrotnie przekraczające śmiertelne - mają zmniejszeną wrażliwość komórek nerwowych na morfinę przy niezmienionej wrażliwości receptorów ośrodka oddechowego.
- Opium crudum:
Morfina: nie mniej niż 10%
Kodeina: nie mniej niż 2,0%
- Opii pulvis normatus:
Morfina: zawartość 9,8-10,2%
Kodeina: nie mniej niż 1,0%
Rauwolfiae radix – korzeń rauwolfii
Rauwolfia serpentina – rauwolfia żmijowa, Apocynaceae – toinowate.
Krzew pochodzi z okołorównikowych rejonów półwyspu Indochińskiego, Jawy, Sumatry.
do 1-2% alkaloidów indolowych:
-typu johimbanu (rezerpina, johimbina, rescynamina, korynantyna, izorauhimbina);
-typu heterojohimbanu (ajmalicyna, serpentynina, serpentyna);
-typu ajmalanu (ajmalina);
-typu sarpaganu (sarpagina);
ponadto: fitosterole, kwasy tłuszczowe, sole wapnia i magnezu.
wyciągi i sproszkowany korzeń obniżają ciśnienie krwi. Działa tak rezerpina, która uniemożliwia magazynowanie noradrenaliny w zakończeniach pozazwojowych układu adrenergicznego, zmniejsza zapasy katecholamin i serotoniny w mózgu, sercu i innych narządach. Obniża ona ciśnienie tętnicze krwi i zwalnia akcję serca. Rezerpina zwalnia tez przemianę materii, obniża ciepłotę ciała, zwiększa wydzielanie prolaktyny, hamuje prawidłową owulację, zmniejsza libido. Wywiera także istotne działanie na OUN, działa uspokajająco, zwłaszcza w stanach lękowych. Rezerpina łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego, przenika do OUN, gromadząc się w tkankach bogatych w lipidy. Ajmalicyna działa inotropowo ujemnie, obniża objętość wyrzutową serca, działa chinidynopodobnie, przedłużając czas refrakcji. Ajmalina działa przeciwarytmicznie.
-
Strychni semen – nasiona kulczyby
Strychnos nux-vomica – kulczyba wronie oko, Loganiaceae – połatowate.
Występuje w Indiach, Cejlonie, Malezji i północnej Australii. Uprawiana w Indiach, Pakistanie, Kamerunie.
2-5% alkaloidów indolowych (strychnina, brucyna, kolubryna α- i β-, womicyna, nowacyna, pseudostrychnina); fenolokwasy (chlorogenowy, loganinowy), glikozyd irydoidowy loganina, olej tłusty zawierający kwasy linolowy, palmitynowy i linolenowy, sterole.
wyciągi działają pobudzająco na OUN oraz krążenie krwi i oddychanie, w mniejszych dawkach jako środek gorzki zwiększający łaknienie. Strychnina izolowana z nasion była stosowana jako lek o działaniu analeptycznym. Brucyna ze względu na bardzo gorzki smak, używana jako substancja wzorcowa do oznaczania wskaźnika goryczy.
Vincae minoris herba – ziele barwinka pospolitego.
Vinca minor – barwinek pospolity,
Apocynaceae – toinowate
Wystepuje w Europie. W Polsce na niżu i w najniższych partiach górskich.
Surowiec zawiera alkaloidy indolowe typu:
-eburnanu (winkamina, wincyna, epiwinkamina, eburnamonina);
-aspidospermanu (winkadiformina, minowincyna, winkadyna); flawonoidy takie jak diglikozydy kemferolu i kwercetyny, leukoantocyjanidyny, triterpeny (kwas ursolowy).
winkamina poprzez bezpośredni wpływ na mięsnie gładkie naczyń mózgowych, powoduje ich rozszerzenie, a w efekcie obniżenie ciśnienia mózgowego krwi. Stosowana w zaburzeniach krążenia mózgowego, zaburzeniach pamięci u osób w podeszłym wieku. Nie należy stosować w nowotworach mózgu
Secale cornutum –– sporysz Buławinka
Claviceps purpurea – buławinka czerwona, Hypocreaceae – gruzełkowate
pasożytuje na zbożach i innych trawach. W lecznictwie miały zastosowanie przetrwalniki. Surowiec pochodził poprzednio ze stanu dzikiego a następnie ze zbioru żyta specjalnie zakażonego. Surowiec służy do otrzymywania alkaloidów sporyszowych. Obecnie alkaloidy uzyskuje się głównie z kultur tkankowych.
0,2-1,0% alkaloidów pochodnych kwasu lizergowego (ergometryna, ergotamina, ergokrystyna, ergokryptyna), alkaloidy pochodne klawiny, 0,1% ergosterolu.
sporysz jest silnie toksyczny dla ludzi i zwierząt. Wywołuje skurcze naczyń krwionośnych powodując niedokrwienie, zwłaszcza kończyn, prowadzących do zmian zgorzelinowych. Ergotamina wykazuje działanie adrenolityczne, blokuje receptory α–adrenergiczne, kurczy mięśnie gładkie naczyń, zwalnia tętno, zmniejsza nasilenie procesów metabolicznych, stosowany także jako lek przeciw migrenie. Ergokryptyna ma właściwości zbliżone do ergotaminy, zmniejsza wydzielanie hormonu prolaktyny, hamuje rozwój nowotworów sutka. Ergometryna silnie kurczy macicę, wywołując falę rytmicznych skurczów, zwiększa jej napięcie.
Physostigmatis semen – nasiona bobu kalabaryjskiego
Physostigma venenosum – bób kalabaryjski (fasola kalabaryjska), Fabaceae – bobowate
Występuje w lasach zachodniej Afryki, na kontynentach o klimacie zwrotnikowym.
0,15-0,5% alkaloidów, z których najważniejsza jest fizostygmina, a także norfizostygmina, ezeramina, fizowenina, genezeryna.
topolow