POJĘCIE I DEFINICJE WYCHOWANIA

Etymologia pojęcia „wychowanie”

„Wychowanie istnieje prawdopodobnie tak dawno jak cywilizacja, i objawia się we wszystkich rasach i pod wszystkimi szerokościami geograficznymi. Jest to więc olbrzymia masa faktów stanowiąca część socjalnego wychowania człowieka” (Z. Mysłakowski, 1964).

„Wychowanie” nie jest określeniem neutralnym, ale obciążonym treścią historyczną, społeczną, filozoficzną i historyczną.

→ Analiza wychowania musi być odniesiona do jego treści, a więc nadawanych mu znaczeń.

„Wychowanie” w języku polskim – żywienie, utrzymywanie kogoś przez dostarczanie mu środków do życia: „dobrze kogoś chować” → wychowanie odnoszono też do zwierząt i roślin: wychowywać psa, wychować kwiat, chować świnię (przeciwnie niż u I. Kanta: wychowanie zastrzeżone tylko dla człowieka, który może stać się człowiekiem tylko przez wychowanie; jest tylko tym, co wychowanie z niego czyni).

Starożytna Grecja: rozróżnienie trefein – pieczy nad chłopcem (żywienie, karmienie, pielęgnacja) od pedagogii – zabiegów, czynności i umiejętności związanych z jego formowaniem umysłowym i moralnym. Sofiści, V/IV wieku p.n.e. – paideia: czynności związane z wykształceniem ucznia w zakresie gramatyki, retoryki i dialektyki (obywatel! życie – zadaniem, paideia – środkiem jego realizacji). Paideia – nie tylko wyposażenie człowieka w niezbędną wiedzę. To ruch: nie tyle z cienia jaskini do światła idei, ale ruch wewnętrzny człowieka, zwrot, przebudzenie duszy, troska o duszę).

Pojęcie wychowania

Dopiero w XIX wieku – nadanie wychowaniu znaczenia e-dúcâre (łac.): wyciąganie, wydobywanie, wyprowadzanie ku górze. Pedagogika – stworzona przez J.F. Herbarta na początku XIX w. – do dziś nie wyeliminowała wieloznaczności pojęcia wychowania. Znaczenia zależne od przyjętej antropologii filozoficznej, aksjologii, ideologii, psychologicznej koncepcji człowieka.

G.E. Lessing (filozof oświeceniowy): wychowanie nie może dać człowiekowi nic, czego nie mógłby on mieć sam z siebie, jednak społeczeństwo nie mogłoby normalnie funkcjonować bez odpowiedniego przygotowania ludzi do pełnienia w nim określonych obowiązków.

Naturaliści (J.J. Rousseau, J. B. Basedow): wychowanie nie może kończyć się na etapie edukacji szkolnej, ale powinno wyposażać wychowanków w tyle środków, by w późniejszym życiu mogli stać się wychowawcami samych siebie, potrafili pracować nad otoczeniem i nie podlegali biernie jego wpływom. Basedow – pojecie „wychowalności”: możliwość wychowywania w ogóle, które ma różne stopnie – od niskiego do optymalnego.

Racjonalizm: odsunięcie na plan dalszy dociekania możliwości wychowania innych; w to miejsce éducationnisme – przesadnie absolutyzowana wiara w wychowanie. Proces pedagogizacji wytworem nowoczesnych społeczeństw, tak jak np. technicyzacja. Paradoksalne zadanie: w nowoczesnej organizacji kształtować przednowoczesne, całościowe formy życia – by zapewnić osobom nim objętym sukces w życiu społecznym, politycznym, kulturalnym i zawodowym. Pedagogizacja – zagrożenie rozciąganiem w nieskończoność przymusu wychowania człowieka (przeciwko – J. Locke: potrzeba powściągliwości: różnice indywidualne, więc wychodzić z rozpoznania temperamentu dziecka).

Współczesny spór o istotę wychowania: czy wychowawca intencjonalnie orientuje się w relacjach
z wychowankiem na potrzeby, oczekiwania, interes i normy zewnętrzne, transcendentne, czy raczej uwzględnia przede wszystkim podmiot owych oddziaływań, zdobywanie przezeń tożsamości osobowej, urzeczywistnianie samego siebie.

W obu sytuacjach – wychowawca zmierza do wywołania trwałych zmian w osobowości, postawach, zachowaniach wychowanka (mniej czy bardziej świadomie i systematycznie, korzystając z presji, przymusu i urabiania, albo z wolności, wspierania, wyzwalania).

Wychowanie – przedsięwzięcie złożone: bardziej sztuka niż zaprogramowane z góry oddziaływanie; zwykle pojmowane jako:

a)       proces – swoisty rodzaj oddziaływań wychowawczych starszego pokolenia na młodsze (może też obejmować dorosłych → z teorią wychowania powinni się zapoznać wszyscy pedagodzy; człowiek rozwija się nieustannie, dlatego „... wychowanie dziś odnosi się do całego życia ludzkiego, staje się wychowaniem całożyciowym” [S. Kunowski]; dużą rolę odgrywają w nim dezyderaty postępowania wychowawczego z osobami młodszymi, zwłaszcza wynikające z humanistycznej wizji i rozumienia wychowania); ujęcie częstsze – i to w wąskim rozumieniu – odnoszącym się do sfery emocjonalno-motywacyjnej wychowanków, mniej do intelektualnego ich rozwijania;

b)       wynik tego rodzaju oddziaływań (wychowanie = wydobywanie na jaw tego, co chowane – umożliwienie zobaczenia tego, co skrywa natura ludzka, jej duchowego bogactwa: człowieczeństwa i osobowości; dzięki temu staje się ona osobą świadomie realizującą siebie).

Rodzaje wychowania:

a)       w zależności od przedmiotu wychowania – sfery wyodrębnianej w osobowości wychowanka:

umysłowe, religijne, moralne, fizyczne, seksualne, estetyczne;

b)       ze względu na wiek osoby wychowywanej:

- wychowanie dzieci, dorosłych, ludzi starszych;

c)       uwzględniając podejście do wartości:

- normatywne i aksjologiczno-relatywistyczne;

d)       ze względu na sposób kierowania procesem wychowania:

- dyrektywne, autorytarne i niedyrektywne, funkcjonalne;

Socjologia: społeczno-historyczny kontekst wychowania – najstarszego procesu społecznego istnienia człowieka, sprowadzającego się do oddziaływania pokolenia dorosłych na niedojrzałe do życia społecznego jednostki; dzięki niemu zachowane czy rekonstruowane są wartości i struktury bytu społecznego, środowiskowego; wychowanie – interwencja w procesy uspołecznienia
i wdrożenia, zaadaptowania do pożądanego stanu kultury czy do uczestnictwa w społeczności.

Antropologia pedagogiczna: wychowanie jako fenomen ludzkiej egzystencji, zjawisko „dane człowiekowi” w jego potocznym „byciu w świecie”. „Fenomen wychowania jest zawsze „jakimś” doświadczeniem, a zarazem zrozumieniem, który upomina się i wymaga dalszych interpretacji”
(K. Ablewicz). Rola – wspomaganie procesów ludzkiego dorastania i dojrzewania, umacnianie sposobów stawania się człowiekiem. W wychowaniu chodzi przede wszystkim o ruch dotyczący Ja,
o kształtowanie jednostki – zwraca się ono do głębi istoty ludzkiej, aby ona sama stawała się sobą, by szukała i odnalazła siebie.

Różnorodność definicji wychowania

E. Weniger: z istoty rzeczy nie można przedstawić ogólnej definicji wychowania, a tym samym określić, jakie czynniki determinują ten proces.

F. Nietzsche: „ wszelkie pojęcia, w których usiłuje się semiotycznie zawrzeć cały proces, nie nadają się do definicji. Definiowalne jest tylko to, co nie ma swojej historii”.

Trudność zdefiniowania pojęcia wychowania: niełatwe oddzielenie jego istoty od poprzedzającej go socjalizacji – procesu częściowo pochłaniającego lub wręcz wykluczającego jego znaczenie.

Wychowanie współcześnie – różnie rozumiane. Zwykle utożsamiane z:

1)       dyrektywnym (bezpośrednim) kierowaniem rozwojem wychowanków: wychowawca jest
w pełni odpowiedzialny za ich rozwój i wie najlepiej czego potrzebują, w jakim dokładnie kierunku powinni podążać, co im zagraża i od czego ich chronić;

2)       wspomaganiem wychowanków w ich osobistym (samodzielnym) kierowaniu własnym rozwojem: wychowawca poczuwa się do współodpowiedzialności za ich wychowanie (wtedy „wychowywać”: wyzwalać, dodawać odwagi, uwalniać od ubezwłasnowolnienia, sprzyjać naturalnemu rozwojowi, mobilizować aktywność itp.).

Używając słowa „wychowanie” – myślimy o:

a)       działaniu wychowawczym (czynnościach wychowawców),

b)       warunkach, okolicznościach i bodźcach (sytuacjach wychowawczych),

c)       wyniku (wytworze wszystkich działań i warunków),

d)       zachodzących zmianach (o całkowitym procesie rozwoju wychowawczego człowieka).

Złożoność treści, wieloznaczność – brak dotychczas jednolitej klasycznej definicji wychowania (wskazującej najbliższy rodzaj pojęciowy i różnice gatunkowe).

Główne grupy definicji (podział logicznie nieostry – dwie pierwsze grupy mogą obejmować tez definicje dwóch pozostałych grup):

        prakseologiczne (najstarsze), podkreślające jako istotne dla wychowania przede wszystkim działania wychowawców, wpływanie na wychowanków i urabianie ich – pomimo różnicy celów dotyczą problemu metody: jak działać, by wychowywać; związek z socjologizmem, tj. społecznym działaniem dorosłych (T. Waitz – „wychowanie jest planowym oddziaływaniem na jeszcze dające się kształcić wewnętrzne życie innych”; O. Willmann – „wychowanie jest opiekuńczym, regulującym i kształcącym oddziaływaniem ludzi dojrzałych na rozwój dojrzewających, ażeby mogli mieć udział w dobrach, które są podstawą życia społecznego”; G. Kerchensteiner – „świadome urzeczywistnianie wartości w kimś jest wychowaniem innych”);

        ewolucyjne – podkreślające nie celowe urabianie wychowanka przez wychowujące społeczeństwo, ale swobodny proces rozwojowy jednostki: wychowanie jako proces samorzutnego rozwoju w zakresie różnego rodzaju doświadczenia nabywanego przez wychowanka (np. J. Dewey – „wychowanie jest procesem wrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku”; I. Doughton – „wychowanie jest procesem rozwoju, który zachodzi w indywidualnej jednostce jako rezultat jej działalności w środowisku i jej reakcji na to środowisko”; Bagley – „wychowanie jest procesem zdobywania przez jednostkę doświadczeń”); drogą do tych doświadczeń jest uczenie się → wychowanie utożsamiane z procesem uczenia się – definicje ewolucyjne: pajdocentryzm, głównym problemem – wyjaśnienie, na czym polega rozwój człowieka;

        sytuacyjne – podkreślające znaczenie warunków i bodźców środowiska wychowawczego, przyczyniających się do rozwinięcia wychowanka: jako problem – jak organizować środowisko wychowujące; związek z ekologizmem, zwracanie uwagi na nieświadomie działające wpływy zajęć, odpoczynku, kina, czytelnictwa itp.

(O. Decroly – wychowanie jako „przygotowanie do życia przez życie”; P. Petersen – wychowanie jako pierwotna funkcja ducha, która jest przepojeniem i udoskonaleniem ludzkiej formy życia przez wspólnotę duchową rodziny, narodu, ludzkości; wychowanie jako „szkoła wspólnoty” – organizowanie przeżycia wspólnotowego przez zabawę, pracę, rozmowę, wyrażanie, ekspresje twórczą, uroczystości itp. jako „sytuacje wychowawcze”);

        adaptacyjne – dotyczące osiąganych skutków i wytworów działania wychowawczego, utożsamiające proces wychowania z jego wynikiem, którym ma być dobre przystosowanie się wychowanka do społeczeństwa; związek z aksjologizmem socjologicznym; proces wychowania – kształtowaniem się charakteru lub osobowości wychowanka, jego wykształcenia lub światopoglądu; najczęściej chodzi jednak o najdalszy, ostateczny wynik wychowawczy – przystosowanie wychowanka do środowiska biologicznego lub społecznego (np. E. Durkheim – „Wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Zmierza ono do wywołania i rozwinięcia w dziecku pewnej liczby stanów fizycznych, umysłowych
i moralnych, jakich domagają się od niego i społeczeństwo polityczne jako całość i środowisko specjalne, do którego jest ono szczególnie przeznaczone”).

B. Śliwerski – inne podejście do klasyfikacji definicji wychowania:

«       jako jednostronne oddziaływanie wychowawcy na wychowanka:

          świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na „stosunku wychowawczym miedzy wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka”;

          formowanie, kształtowanie, zmienianie czyjejś osobowości, spowodowanie czy wyzwalanie w niej pożądanych zmian;

          wyzwalanie „człowieka spod ucisku wszelkiej nieimmanentnej dla niego transcedencji”;

«       jako swoisty rodzaj relacji dwustronnej, w toku którego dochodzi do zwrotnego oddziaływania osób na siebie:

          praca z człowiekiem i nad człowiekiem przy jego aktywnym współudziale, jako osobą, która znajduje się w stanie dojrzewania i rozwoju;

          „szczególna relacja międzyludzka, w której podmiotem i zarazem przedmiotem czynów wychowujących jest osoba”;

          „szczególny przypadek wzajemnego kontaktu osób, dzięki któremu każda z nich powoli się zmienia”;

«       jako proces zachodzący w środowisku życia człowieka – w wymiarze zjawisk psychospołecznych, dziejowych i kulturowych:

          życie, czyli proces „zależności wzajemnej pomiędzy jednostką a środowiskiem fizycznym
i społecznym, którego funkcją jest najlepsze dostosowanie jednostki do tego środowiska, przez stopniowe wzbogacanie jego doświadczenia”;

          proces „wrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku”;

          proces, czyli ciąg „zmian prowadzących do nowego stanu fizycznego i psychicznego człowieka”, uważanego przynajmniej czasowo za nowy i zakończony.

1