Agnieszka Gromkowska - Melosik „Stratyfikacja, ruchliwość społeczna i edukacja”
STRTYFIKACJA SPOŁECZNA
Stratyfikacja społeczna dotyczy – jak ujmuje to p. Sztompka – „różnic dostępu do cenionych społecznie celów”, do bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia i zdrowia.
Stratyfikacja społeczna – to oparte na strukturze hierarchicznej – uszeregowanie grup społecznych (a wraz z nimi jednostek) w ramach społeczeństwa na przynajmniej jednej płaszczyźnie nierówności.
Kategoria stratyfikacji jest --> nieodłącznie związana z nierównością społeczną p ↓ nierówności urzeczywistniane są według takich kategorii jak: p -płeć
P - etniczność
P - rasa
P - klasa
Dwa przykłady uchwycenia we współczesnych społeczeństwach „systemów stratyfikacji” (odnoszące się do współczesnych Stanów Zjednoczonych).
1. Punkt wyjścia klasyfikacji – kategoria klas społecznych.
Na szczycie hierarchii stoi klasa wyższa („wierzchołek elity”) ---> której członkowie odziedziczyli bogactwo od swoich rodziców. Otrzymują oni dyplomy z najlepszych uniwersytetów, a „pieniądze wydają tak, jakby nie miały żadnego znaczenia”, przy czym społeczna pozycja tych jednostek jest bardzo stabilna.
Druga z kolei to niższa klasa wyższa ---> składa się z osób, które – dzięki swojej prestiżowej profesji i cechom osobowościowym – uzyskują bardzo wysokie dochody tzw. Nowobogaccy.
Trzecia klasa to wyższa klasa średnia ---> dla której kluczowym pojęciem jest „kariera”. Należą do niej osiągający sukces wykształceni profesjonaliści, którzy pragną prowadzić życie na wysokim poziomie.
Kolejna niższa klasa średnia ---> to typowi Amerykanie, którzy są zorientowani na tradycyjne wartości: szacunek, ciężką pracę i przywiązanie do kulturowo zdefiniowanych norm i wartości. Nie mają zaufania do swojego smaku i kupują standardowe produkty, Zasze porównując ceny.
Wyższa klasa niższa ---> tworzy największy segment społeczeństwa. Jej członkowie prowadzą rutynowe życie z dnia na dzień , żyją w małych domkach lub mieszkaniach w gorszych dzielnicach. Nie mają dobrego wykształcenia i zwykle należą do grupy pracowników fizycznych. Martwią się, że mogą być postrzegani jako osoby znajdujące się na samym dnie. W swoich zachowaniach konsumenckich wykazują dużą lojalność wobec marki i firmy. Ich społeczne interakcje ograniczają się do bezpośredniego sąsiedztwa i rodziny.
Wreszcie na samym dole niższa klasa niższa ---> ich poziom życia jest bardzo niski, często odrzucają typowe nomy społeczne, a ich wybory konsumenckie są zwykle nieracjonalne.
2. Punkt wyjścia klasyfikacji – zawód (stanowiący konsekwencję wykształcenia danej jednostki za punkt wyjścia uzyskania określonego poziomu życia).
J. Dronkers pisze o tym tak: „ większość skal stratyfikacji społecznej opiera się na hierarchicznym uszeregowaniu zawodów na jednej lub więcej płaszczyznach nierówności”, przy czym „uzasadnienie przyjęcia takiego podejścia do rozróżniania jest logiczne: poszczególne profesje/zwody różnią się między sobą zakresem możliwości, jakie dostarczają wykonującym je jednostkom. A zatem od wykonywanego zawodu zależą dochód, bogactwo lub władza […]”.
Istnieją dwie główne skale społecznej stratyfikacji w relacji do struktury zawodowej:
a) skala prestiżu
b) skala socjoekonomiczna
Skala prestiżu – odnosi się do symbolicznego wymiaru stratyfikacji. Reprezentuje ona kolektywne percepcje i przekonania na temat hierarchii zawodowej.
Skale socjoekonomiczne – dotyczą „kulturowych i ekonomicznych korzyści” i są „konstruowane przez uśrednianie przeciętnego dochodu i poziomu uzyskanej edukacji u jednostek w ramach jednego zwodu, a następnie średnie te są przedstawione na jednej […] skali.
Tak więc zawód wyznacza miejsce jednostki (i jej rodziny) w określonej klasie społecznej. Przykład amerykańskiego społeczeństwa.
Najwyższy status ---> posiadają w nim rodziny (wyższa klasa średnia), których „głowa” (zwykle, choć nie zawsze – mężczyzna) jest „osiągającym sukcesy biznesmenem lub wziętym przedstawicielem jednego z najbardziej prestiżowych zawodów względnie urzędnikiem bardzo wysokiej rangi”.
Reprezentanci klasy średniej ---> osoby na wysokim stanowisku i z dobrym wykształceniem, lecz nie na szczycie.
Na kolejnej pozycji plasuje się niższa klasa średnia ---> drobni przedsiębiorcy oraz pracownicy umysłowi, zajmujący mniej ważne stanowiska (tak zwani „białe kołnierzyki”).
Wreszcie na najniższym szczeblu ---> znajdują się bezrobotni, a także wszystkie inne osoby, które zależne są – w takim czy innym stopniu – od opieki społecznej.
RUCHLIWOŚC SPOŁECZNA
Ruchliwość społeczna – występuje gdy członkowie społeczeństwa „przemieszczają się”, zmieniając miejsce swojego położenia we wszystkich możliwych aspektach, przy czym oczywiście większość z nich pragnie „iść w górę”.
Ruchliwość społeczna może mieć charakter:
a) wertykalny – odnosi się wówczas do „przemieszczania się” jednostki w górę lub w dół (drabiny społecznej) na jednej lub kilku płaszczyznach życia społecznego.
Np. „skok” z klasy niższej klasy średniej do wyższej klasy średniej.
b) horyzontalny – dotyczy zmiany położenia jednostki niejako „w bok” – pozostaje ona bowiem na tym samym poziomie statusu.
Dystans ruchliwości – związany jest z odległością między jednym (wyjściowym) punktem, jaki jednostka posiada w hierarchii, a drugim – tym, który uzyskała w rezultacie swojej ruchliwości.
„Szybkość ruchliwości” – dotyczy czasu, który ona na „przemieszczenie się” z jednego punktu do drugiego.
„Kanał ruchliwości” – odnosi się do sposobów przemieszczania się w społeczeństwie.
W innym podziale istnieją 2 następujące typy ruchliwości:
a) intrageneracyjna (wewnątrzpokoleniowa) – odnosi się do „przemieszczania” się jednostki na drabinie społecznej w ciągu całego swojego życia.
b) intergeneracyjna (międzypokoleniowa)– odnosi się do różnicy między pozycją, jaką posiadają w systemie społecznej stratyfikacji dzieci, a tą zajmowaną przez ich rodziców.
Przyczyny ruchliwości intergeneracyjnej wynikają ze zmiany liczby stanowisk/pozycji społecznych, których dostęp posiada pokolenie następujące w stosunku do poprzedniego.
Ważnym instrumentem wyjaśniania mechanizmów stratyfikacji staje się też – wprowadzona do socjologii przez E. Hoppera – kategoria „sztywności statusu społecznego”.
Sztywność statusu społecznego – dotyczy ona właśnie możliwości, jakie posiadają jednostki w zakresie zmiany swojej pozycji społecznej.
Sztywność statusu wiąże się z istotnymi aspektami hierarchicznej u podstaw struktury statusów i jej związków z systemem stratyfikacyjnym istniejącym w danym społeczeństwie.
Należy w tym miejscu wymienić – za E. Hopperem – owe aspekty:
1. Sztywność statusu dotyczy zakresu wzajemnego wykluczania się członkostwa w poszczególnych, posiadających określonych status społeczny grupach.
[Istotny jest tutaj brak możliwości jednoczesnego członkostwa w grupach, które znajdują się w różnych miejscach społecznej struktury. Im większa sztywność statusu, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że jednostka w jednej ze swoich ról społecznych będzie się znajdowała w grupie o mniejszym statusie, a w innej roli – w grupie o wysokim statusie.]
2. Sztywność statusu dotyczy stopnia, do którego style życia związane z każdą grupą statusu są możliwe do odróżnienia od siebie, a także stopnia trudności w zakresie uzyskania dostępu do określonego stylu życia lub pozbycia się go.
[Istotne wydaje się tutaj zachowanie jednostki w życiu codziennym, jej sposób bycia oraz (nie mniej ważne) zewnętrzny wizerunek. W społeczeństwach o wysokiej sztywności statusu niemożliwe jest przejęcie przez jednostki z niskich grup społecznych stylu życia, który cechuje grupy wysoko stojące w hierarchii. W społeczeństwach o niskiej sztywności statusu jednostka łatwo może pozbyć się stylu życia, który symbolizuje jej przynależność do grupy o niskim statusie i prowadzić życie zgodnie ze stylem wyróżniającym grupy o statusie wysokim. ]
3. Sztywność statusu dotyczy społecznego dystansu, który występuje między sąsiadującymi ze sobą grupami (o określonym statusie), a także między grupami, które znajdują się na szczycie, w centrum i na dole hierarchii społecznej.
[W społeczeństwach o wysokiej sztywności statusu między poszczególnymi grupami istnieje – niemożliwa do zasypania – przepaść. Z kolei tam, gdzie sztywność statusu jest niska, łatwo jest „przeskoczyć” z jednej do drugiej grupy; awans jest ty niekiedy kwestią nieomal przypadku.
4. Sztywność statusu dotyczy stopnia, do którego możliwe jest uprawomocnienie nowo uzyskanej pozycji ekonomicznej poprzez łatwe przejście do grupy społecznej o wysokim statusie.
[W sytuacji społeczeństw o wysokiej sztywności statusu wzbogacenie się może przynieść wiele korzyści w innych – poza poziomem materialnego życia – sferach społecznych. Jednostka niewywodząca się z grup uprzywilejowanych i tak nie ma szans na to, aby stać się członkiem elity. Z kolei tam, gdzie sztywność statusu jest niska, sukces ekonomiczny daje nieomal autentyczny dostęp do władzy i prestiżu. Jednostka „przeskakuje” w jednej chwili do grup wysoko stojących w hierarchii.]
5. Sztywność statusu dotyczy stopnia, do którego różne profesje (zawody) są bezpośrednio związane z pewnymi grupami statusu, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii „rekrutowania” ich nowych członków.
[Im wyższa sztywność statusu, tym trudniej jednostce z niskich grup społecznych uzyska dostęp do takiej profesji. „Klanowość” czy „rodzinność” wspomnianych zawodów sprawia, że nawet uzyskanie formalnej edukacji w danym zakresie nie daje gwarancji zdobycia prestiżowego stanowiska, że można być ciągle na jej marginesie – oprócz dyplomu konieczne są dodatkowe koneksje lub atrybuty jednostki. W sytuacji niskiej sztywności statusu dostęp do wszystkich bardzo prestiżowych zwodów jest łatwy – i to zarówno pod względem uzyskania „kredencjałów”, jak i uprawomocnienia w danej profesji.
6. Sztywność statusu dotyczy zakresu regulowania – poprzez system edukacyjny – dostępu do wyższych szczebli edukacji jednostek z grup posiadających różny status społeczny.
[ W przypadku występowania wysokiej sztywności statusu selekcja jednostek występuje wcześnie i ma charakter bardzo zdecydowany. Cześć osób traci niemal nieodwołalnie możliwość ukończenia szkoły wyższej. Dyplom uniwersytecki uzyskują głownie osoby pochodzące z grup o wysokim statusie. Z kolei w społeczeństwach, w których występuje niska sztywność statusu jednostki z grup o niskim statusie mają relatywnie duże możliwości uzyskania dostępu do edukacji na wyższych poziomach.]
„niespójność statusu” - odnosi się do sytuacji, w której pozycja, jaką jednostka posiada w różnych hierarchiach, nie jest jednakowa.
W generalnej, występującej we współczesnych społeczeństwach hierarchii statusów główną rolę odgrywają trzy kategorie, które potocznie określa się jako: „ pieniądze”, „władza” i „prestiż”.
Wart dodać za E. Hopperem, że spójność statusu występuje w sposób bardziej zdecydowany w społeczeństwach o jasnej strukturze klasowej.
KONTROWERSJE WOKÓŁ STRATYFIKACYJNEJ ROLI EDUKACJI
W ramach próby „ obiektywizacji debaty” można stwierdzić, że problem relacji edukacji do równości/nierówności społecznej należy rozpatrywać przynamniej w dwóch kontekstach.
1. wiąże się z dostępem do poszczególnych szczebli szkolnictwa; najprościej ujmując - im więcej osób z danej grupy wiekowej uczy się na danym poziomie szkolnictwa, tym większa równość albo lepiej – mniejsza nierówność.
2. nie dotyczy już tego, co się dzieje w ramach szkolnictwa jako takiego, lecz odnosi się do roli wykształcenia w determinowaniu możliwości uzyskania życiowego sukcesu.
3. aspekt łączy się z makrostrukturalnymi uwarunkowaniami stratyfikacyjnej funkcji edukacji. Można tu wyróżnić dwie podstawowe zmienne:
a) pierwsza dotyczy polityki i rządów państw.
b) z drugiej strony trudno podważyć znaczenie tej zmiennej na poziomie makro, jakim jest globalizacja.
Tomasz Gmerek
Młodzież i dyplom akademicki. Społeczne konstrukcje sukcesu życiowego.
TEORIA LUDZKIEGO KAPITAŁU
C. J. Hurn – edukację postrzega jako – inwestycję w ludzki kapitał, który spłaci się w formie powiększonych dywidend w przyszłości”.
Inwestowanie w młodych ludzi = z powiększaniem „społecznego potencjału możliwości”
Młodzi ludzie stają się w ten sposób „końcowym produktem”, „jakością”, która ma zostać osiągnięta poprzez odpowiednie społeczne inwestycje. [ O. Kivinen].
Koncepcja ta zakłada optymistycznie możliwość nieustannego powiększania wkładu inwestowanego w ludzki kapitał.
W koncepcji tej sukces życiowy młodzieży jest więc bezpośrednio powiązany nie tylko z edukacją, lecz także z rozwojem społeczeństwa jako całości.
W tym kontekście edukacja wyższa reprezentuje „najważniejszą formę inwestycji w ludzki kapitał”. Przyczynia się w ten sposób do ekonomicznego rozwoju, a to poprzez „dostarczanie i podnoszenie umiejętności, wiedzy i uzdolnień potrzebnych na wyższym poziomie zawodowym, technicznym i zarządzania”.
Teoria ludzkiego kapitału zakłada, że pracodawcy chętniej zatrudniają absolwentów, ponieważ „wierzą, iż prestiż (dyplomów) połączony jest z zawodowymi kwalifikacjami”.
T. Juster (jeden z twórców teorii ludzkiego kapitału) uważa, że wskutek tego powstaje zróżnicowanie „poziomów życiowego wynagradzania realizowanych poprzez jednostki na rynku”.
Teoria ludzkiego kapitału zakłada zatem nieustanny wzrost nie tylko „ilości”, lecz także „jakości” wykształcenia ludzi.
W praktyce miałoby to oznaczać permanentne zwiększanie poprzez jednostki zakresu swoich kompetencji i kwalifikacji. Jednocześnie zakłada się ciągły wzrost produktywności systemu ekonomiczno-gospodarczego, zwiększający zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowaną siłę roboczą.
Wzrost liczby dyplomów à źródło wzrostu ekonomicznego oraz rosnącego dobrobytu społecznego.
[z punktu widzenia władzy --- młodzi ludzie stają się jedynie „posłusznym trybikiem” w maszynie społeczno –ekonomicznej]
KONCEPJA SPOŁECZEŃSTWA MERYTOKRATYCZNEGO
W podejściu tym twierdzi się, że:
- zadaniem edukacji jest tworzenie wstępnych warunków równości oraz „możliwości przemieszczania się ludzi w sposób swobodny w górę i w dół zawodowej hierarchii, stosownie do osobistych zasług”.
- system edukacyjny umieszcza jednostki w strukturze społecznej stosownie do ich zdolności i osiągnięć.
Jego praktyczną funkcją jest też „przerywanie związków pomiędzy społecznym pochodzeniem a sukcesem społecznym” – chodzi o to aby „urodzenie w biednej rodzinie nie stwarzało barier dla sukcesu, a urodzenie w bogatej lub o wyższym statusie nie gwarantowało uniknięcia porażki”.
- społeczeństwo merytokratyczne sankcjonuje społeczną nierówność.
- istotą funkcjonowania systemu edukacji jest dążenie do wytworzenia nowych mechanizmów stratyfikacyjnych, które będą w optymalny sposób kanalizować ludzi zarówno do niskich, jak i wysokich pozycji społecznych.
- „nierówność społeczna powinna być rezultatem indywidualnych różnic w posiadanej inteligencji lub talentach” i stanowić konsekwencję „rywalizacji o nierównomiernie rozdzielaną władzę i nagrody”.
- cel à wychwycenie najlepszych
- osiągnięcia edukacyjne => najważniejszy czynnik determinującym miejsce jednostki w strukturze nagród.
Koncepcja merytokracji wpisuje się dobrze w teorię ludzkiego kapitału, ponieważ – jak zauważaC. J. Hurn - to właśnie „ekspansja szkolnictwa jest postrzegana jako decydujący element tworzenia bardziej merytokratycznego społeczeństwa”.
J. Coleman Trzy funkcje które powinien spełniać system edukacyjny w społ. merytokratycznym:
-1- dostarczenie bezpłatnej edukacji do poziomu, który konstytuuje punkt wejścia na rynek pracy,
-2- dostarczenie wspólnego programu szkolnego dla wszystkich dzieci niezależnie od pochodzenia,
-3- stworzenie możliwości uczęszczania do tych samych szkół dzieci z różnych grup społecznych.
Koncepcja merytokracji zakłada zatem sprawiedliwy podział prestiżowych stanowisk społecznych i zawodowych, władzy i przywilejów pomiędzy tych młodych ludzi, którzy zdobędą dyplomy akademickie.
KONCEPCJA SPOŁECZEŃSTWA KREDENCJALNEGO
Wg kredencjalistów – „rosnące wykorzystanie dyplomów jako mechanizmu selekcyjnego na rynku pracy staje się ekonomicznie rozrzutne i społecznie niesprawiedliwe.”
Wg zwolenników tego podejścia, złożoną funkcją systemu edukacyjnego jest wprawdzie „dystrybucja społecznych nagród pomiędzy tych >>z<< dyplomami i tych >>bez<< dyplomów”, lecz – jak stwierdza D. Davis – zadaniem szkoły jest raczej „sortowanie młodych ludzi niż rozwijanie w nich wartości czy nauczanie określonych umiejętności”.
W tym kontekście dyplomy są ważnymi wyznacznikami życiowego sukcesu, a ich zdobycie warunkiem społecznego i zawodowego awansu. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że zdobycie dyplomu staje się dla młodego człowieka celem samym w sobie. ...
Olffcia