W pracy z dzieckiem niedowidzącym i niewidomym należy wziąć pod uwagę, jaki jest wpływ wad wzroku na rozwój psychofizyczny dziecka. Mogą one bowiem powodować ograniczenie sprawności ruchowej, zmniejszenie orientacji w przestrzeni, niepełne, nieadekwatne i utrudnione poznanie świata, nieprawidłowy rozwój emocjonalno-społeczny, poczucie mniejszej wartości, poczucie izolacji społecznej, zniechęcenie i rezygnację. Mając to na uwadze nauczyciel powinien przyjąć pewne zasady postępowania z dzieckiem niewidomym i niedowidzącym. Przede wszystkim powinien wykorzystywać naturalną w tym wieku ciekawość świata i duży ładunek emocjonalny, dostarczać interesujący, konkretny materiał poznawczy, uporządkowany w zasadnicze schematy poznawcze, materiał wzięty z najbliższego otoczenia. Okres przedszkolny to czas, kiedy dziecko musi nauczyć się posługiwać dotykiem i już musi uczyć się racjonalnego sposobu eksploracji dotykowej(analizującej i syntetyzującej). Należy kształtować w dzieciach te wszystkie dyspozycje psychiczne i fizyczne, które są niezbędne do opanowywania orientacji przestrzennej, swobody ruchów oraz samodzielności w zakresie samoobsługi, nauczyć je właściwego zachowania zgodnego z przyjętymi zwyczajami moralno-społecznymi. W okresie przedszkolnym należy zwrócić szczególną uwagę na stwarzanie dziecku niewidomemu warunków najbardziej sprzyjających zabawie i jak najbogatszego materiału do niej. Chodzi tu o umiejętne inicjowanie zabaw nie tylko zbiorowych, ale i indywidualnych, podsuwanie pomysłów do zabaw, które sprawiając mu przyjemność, pomagają mu w rozwoju fizycznym, umysłowym i uczuciowym. Należy jednocześnie stwarzać sytuacje, które kształciłyby naśladownictwo, jego brak bowiem bardzo utrudnia rozwój niewidomego. Nauczyciel powinien szczególnie pamiętać o dwóch zasadach: · dziecko niewidome ma takie same potrzeby jak dziecko widzące; · należy wykorzystywać inne zmysły w poznawaniu świata (słuch, dotyk, węch, smak) i dbać o nie.
TYFLOPADAGOGIKA
Przedmiotem działalności tyflopedagogiki są działania dotyczące wdrażania kompetencji życiowych osób niewidomych. Kompetencje te umożliwiają życie i działania w świecie widzących. Dzięki wzrokowi dociera do nas 90 % informacji.
Osobą ociemniałą jest osoba, która widziała i później utraciła wzrok nagle lub stopniowo. Utrata nastąpiła całkowicie lub częściowo po się. Mają oni w pamięci zachowane wrażenia wizualne z różnych obrazów życia, im później nastąpiła utrata wzroku tym proces rehabilitacji będzie efektywniejszy.
Osobą niewidomą – jest osoba, która nie widzi od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa i nie mają żadnych wrażeń w pamięci.
Osoby szczątkowo widzące – to te, które maja duży ubytek wzroku ograniczający znaczne pole widzenia, ostrość, odróżniają światło od ciemności.
Najistotniejsze są uszkodzenia najwrażliwszych czynności wzrokowych:
- uszkodzenia widzenia centralnego obniżenia ostrości widzenia – występują gdy układ nie widzi przedmiotów o określonej wielkości z odległości jakiej widzi oko pełnosprawne . Ostrość wzroku badanej osoby ustala się biorąc pod uwagę stosunek odległości z jakiej oko widzi dany znak, do odległości z jakiej powinno go widzieć .
- uszkodzenia widzenia obwodowego – ograniczenie i ubytki pola widzenia, uszkodzenie pola widzenia przejawia się w ubytkach pola widzenia.
Występują następujące formy uszkodzeń pola widzenia:
1. koncentracyjne:
- niewielkie – średnica pola 120 i mniej,
- umiarkowane – średnica pola 60 i mniej,
- znaczne – średnica pola 20 i mniej,
- głębokie – średnica pola 5 i mniej,
- widzenie kinetowe – widzenie bardzo małą cząstką siatkówki .
2. połowiczne, polega na wypadnięciu połowy pola widzenia po lewej lub prawej stronie.
3. wysypkowe, polega na ubytkach w postaci mroczków oraz ćwiartkowe wypadnięcie pola widzenia.
Następstwa uszkodzenia analizatora wzroku:
1. konsekwencje fizyczno – zdrowotne:
- rozwój wadliwych postaw poznawczych, emocjonalnych i społecznych osób niewidzących od urodzenia,
- występuje permanentna hipokinezja,
- zniekształcenie postawy sposobu poruszania się niewidomego,
- dylematy zdrowotne.
2. konsekwencje orientacyjno – poznawcze:
- mniejszy odbiór informacji o otaczającym świece (brak wzroku)
3. konsekwencje psychospołeczne
- zaburzone poczucie własnej wartości
Zadania rewalidacji osób niewidomych i ociemniałych:
- uczenie sztuki poznania świata oraz kształtowanie pojęć poprzez analogie,
- nauka orientacji i samodzielnego poruszania się,
- nauka czynność dna codziennego,
- kształtowanie nawyków prozdrowotnych
- akceptacja utraty wzroku i rozwój motywacji do wysiłku uczenia się sztuki życia
- nauka pisania dotykowego systemem Braille’a.
Osoby niewidome:
- mają takie same potrzeby psychiczne, co osoby zdrowe
- odczuwają dotkliwe niezaspokojenie potrzeby poznania i nowych doświadczeń
- mają trudności w rozwoju emocjonalnym i społecznym
- mają zaburzone poczucie własnej wartości
- występuje u nich poczucie izolacji i zniechęcenia
Osoby słabowidzące mają trudności i ograniczenia w:
- spostrzeganiu różnic i podobieństw
- spostrzeganiu małych przedmiotów
- w koordynacji wzrokowo – ruchowej
- mają obniżoną sprawność motoryczną
- maja mniejszą dokładność i precyzje
- wolniejsze ruchy
Kryterium funkcjonalno – zawodowe
- osobami niewidomymi są ci, którzy w pracy zawodowej bazują głównie na pozostałych zmysłach, a więc całkowicie niewidomi. W odniesieniu do innych osób z uszkodzeniami wzroku oznacza to, że zachowana sprawność wzroku jest niska do wypełniania funkcji orientacyjnej w miejscu pracy oraz funkcji kierującej, kontrolnej w trakcie pracy. Te osoby są zawodowo niewidome.
- osoby słabowidzące, to osoby, które pomimo znacznego uszkodzenia wzroku wykorzystują go do orientacji, kierowania i kontrolowania przebiegu pracy.
- dla niewidomych nauka orientacji i samodzielnego poruszania się oraz nauka czynności dnia codziennego są uczeniem się samodzielności i drogą do osobistej niezależności i osiągania celów fizyczno – zdrowotnych.
O specyfice pracy nauczyciela domowego decydują następujące czynniki:
- szczególny czas pracy
- CELE realizowane przez nauczyciela
- specyficzny teren
- układ elementów tego procesu i powiązań między nimi
- specjalne zadania do wypełnienia i sposoby ich realizacji
- specjalne wymagania stawiane nauczycielowi
Wielozmysłowe poznanie świata przez dziecko:
- percepcja dotykowa i sprawność manualna
- orientacja przestrzenna, bezpieczne, samodzielne poruszane się
- poznanie przez zmysły wzroku, słuchu, węchu
- sprawność motoryczna
- kontakty społeczne i dążenie do samodzielności
- kształtowanie umiejętności praktycznych
Praktyczne umiejętności ludzi niewidomych:
- odróżnianie pieniędzy
- poruszanie się (przy pomocy białej laski możliwe jest lokalizowanie schodów, ludzi, krzeseł, mebli, stołów, drzwi innych przedmiotów; - przy pomocy psów przewodników)
- rozpoznawanie ubrań
- robienie zakupów w sklepie spożywczym
- rozpoznawanie po kształcie opakowania (ryż, makaron, itp.), które niewidomi są w stanie rozpoznać przez dotyk
Rola Polskiego Związku Niewidomych (PZN)
- wspieranie procesu rewalidacji – pomoc udzielana członkom związku
- reprezentowanie środowiska wobec władzy
- tworzenie stanowisk pracy dla niewidomych
- wspierane ośrodków rehabilitacyjno – leczniczych
Aby stworzyć odpowiednie warunki do pełnego i wszechstronnego rozwoju osobowości dzieci słabowidzących, należy w pierwszej kolejności zadbać o możliwie pełne zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka obarczonego niepełnosprawnością.
Potrzeba to wynik stałej zależności i konieczności wymiany między żywym organizmem a jego otoczeniem. T. Majewski definiuje potrzebę jako stan zachwianej równowagi między organizmem a jego środowiskiem. Niezaspokojenie potrzeb jest źródłem silnych, negatywnych emocji, stąd człowiek dąży do ich usunięcia, a tym samym do zaspokojenia określonej potrzeby.
W. Okoń podaje następującą definicję potrzeby: potrzeba to stan, w którym jednostka odczuwa chęćzaspokojenia jakiegoś braku, np. w zapewnieniu sobie warunków życia, utrzymania gatunku, osiągnięciu pozycji społecznej i innych.
J. Reykowski definiuje potrzebę jako stan braku, którego uzupełnienie stanowi niezbędny warunek egzystencji i rozwoju. Potrzeba to "właściwość żywych organizmów, polegająca na tym, że dla ich utrzymania się przy życiu, rozwoju i reprodukcji muszą być spełnione określone warunki. Tymi warunkami może być uzyskanie czegoś, usuwanie czegoś, wykonanie określonej czynności, zaistnienie określonych okoliczności. Konsekwencją niespełnienia tych wymaganych warunków jest uniemożliwienie rozwoju, naruszenie lub zniszczenie struktury".
Rozróżnia się potrzeby:
- podstawowe, które wiążą się z biologicznymi funkcjami organizmu (potrzeby biologiczne) i potrzeby psychiczne, których źródłem są struktury psychiczne; bez zaspokojenia tych potrzeb jednostka nie może prawidłowo egzystować,
- instrumentalne, uwarunkowane strukturą czynności.
Zaspokojenie większości potrzeb fizjologicznych dokonuje się dzięki odpowiedniej konstrukcji organizmu oraz odpowiednim warunkom środowiskowym.Środowisko, szczególnie społeczne, w którym człowiek wzrasta i nabywa określonych doświadczeń, w zakresie kultury, języka, świata wartości, kształtuje indywidualny system potrzeb jednostki. Ich źródłem są struktury biologiczne, warunkujące potrzeby biologiczne i struktury psychiczne, kształtujące się w układzie nerwowym w toku życia (J. Konarska, 2002). Powtarzające się we wczesnym okresie życia doświadczenia emocjonalne, są źródłem potrzeb psychicznych. Na przykład tak zwane doświadczenia afektywne, wiążące się z bliskim kontaktem fizycznym dziecka z matką, stają się źródłem potrzeb czułości, serdeczności, kontaktu emocjonalnego z drugim człowiekiem. Potrzeby bazują na trwałych nastawieniach. Potrzeba nie powstanie, jeżeli w toku rozwoju nie wytworzy się trwałe nastawienie i gdy oczekiwania jednostki nie będą spełniane.
Utrwalone we wczesnym dzieciństwie doświadczenia wywołują określone nastawienia i oczekiwania w późniejszych okresach życia, a więc kształtują wielkość i rodzaj potrzeb każdego człowieka. Potrzeby jako ważny składnik osobowości skłaniają dziecko do podejmowania określonych działań, są więc motywem tych działań. Każdy człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb biologicznych i psychicznych. Według J. Konarskiej: "Dopóki człowiek żyje, jego rozwój osobowościowy wiąże się z odkrywaniem coraz tonowych potrzeb..." Decydującą rolę w kształtowaniu owych potrzeb mają rodzice, gdyż stanowią najbliższe i najważniejsze środowisko życia dziecka, to oni decydują o wzbudzaniu i zaspokajaniu potrzeb psychicznych swoich dzieci.
Inwalidztwo wzroku jest czynnikiem mającym określony wpływ na rozwój i zaspokajanie potrzeb. Odnosi się to przede wszystkim do potrzeb psychicznych i społecznych.
Niezbędnym warunkiem efektywności wszelkich poczynań wychowawczych jest gruntowna znajomość istotnych, indywidualnych potrzeb dziecka, w szczególności dziecka odbiegającego od normy psychofizycznej. Możliwe jest występowanie u takich dzieci pewnych specyficznych odczuć niektórych potrzeb, związanych z rodzajem i stopniem kalectwa.
Jak twierdzi Z. Palak, badań, dotyczących stopnia zaspokajania potrzeb biopsychicznych dzieci niedowidzących, jest bardzo niewiele. Konsekwencją braku wiadomości o psychice dzieci niedowidzących jest nie zawsze właściwy dobór metod wychowawczych i dydaktycznych. Potwierdzają to badania przystosowania emocjonalnego i akceptacji społecznej osób niedowidzących oraz badania porównawcze wyników nauczania w szkołach dla niedowidzących i niewidomych.
Z. Palak badała potrzeby podstawowe, tzn. takie, których zaspokojenie jest niezbędnym warunkiem utrzymania się przy życiu i prawidłowego psychicznego funkcjonowania: potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, miłości i przynależności, szacunku, samourzeczywistnienia, potrzeby pragnienia wiedzy i rozumienia, potrzeby estetyczne. Dodatkowo badała stopień zaspokojenia dwu innych potrzeb, które odgrywają ważną rolę w życiu dzieci, a mianowicie: potrzebę ruchu i samodzielności.
Analizując wyniki swoich badań Z. Palak stwierdziła, że: dzieci niedowidzące, podobnie jak niewidome, mają takie same potrzeby jak dzieci widzące. Wada wzroku nie powoduje powstania nowych potrzeb, różnych gatunkowo od potrzeb posiadanych przez dzieci widzące. Istnieją jednak pewne różnice w poziomie zaspokojenia potrzeb dzieci niedowidzących i widzących prawidłowo. Dzieci niedowidzące najczęściej stwierdzają zaspokojenie potrzeb w stopniu niepełnego nasycenia, rzadko zaś odczuwają je w stopniu pełnego nasycenia, częściej niż dzieci widzące stwierdzają brak zaspokojenia badanych potrzeb.
Dzieci niedowidzące w związku z poczuciem zagrożenia, związanym z kalectwem wzroku, bardziej pragną zaspokojenia pewnych potrzeb, którewzmacniają poczucie pewności siebie i swego losu. Potrzeby afiliacji i bezpieczeństwa nie są u nich zaspokajane w odpowiednim stopniu, co może powodować brak pewności siebie, poczucie osamotnienia i niepokój o swój los. Często rodzice i wychowawcy niedoceniają możliwości dzieci niedowidzących, stosują wobec nich postawę nadmiernie chroniącą, co źle wpływa na stopień zaspokojenia potrzeby samodzielności i uznania. Rezultatem takiej sytuacji jest brak samodzielności i zaradności życiowej u tych dzieci. Potrzeba szacunku jest zaspokajana w najniższym stopniu: dzieci niedowidzące częściej niż ich widzący rówieśnicy czują się niedoceniani i pokrzywdzeni przez nauczycieli, którzy zbyt często podkreślają ograniczenia dzieci niedowidzących wynikające z dysfunkcji wzroku. Taka postawa bardzo obniża poczucie własnej wartości i wiary w swoje możliwości.
Kalectwo wzroku wywiera duży wpływ na stopień zaspokojenia potrzeby ruchu i samourzeczywistnienia. Dziecko niedowidzące patrzy na swoje życie przez pryzmat swojego kalectwa, odczuwając na każdym kroku ograniczenia wynikające z wady wzroku, boi się marzyć o swojej przyszłości.
Niższy poziom zaspokojenia potrzeby ruchu wynika najczęściej ze wskazań zdrowotnych, bowiem przy postępującej wadzie wzroku, dzieci te bywają najczęściej ograniczane przez rodziców i wychowawców, jak również sama wada powoduje ich zmniejszoną ruchliwość. Jedynie potrzeby estetyczne i rozwoju zainteresowań były zaspokajane u dzieci niedowidzących w stopniu wyższym niż u dzieci widzących wg cytowanej autorki.
Niższy stopień zaspokajania pewnych potrzeb u dzieci niedowidzących autorka badań tłumaczy brakiem odpowiednich warunków zewnętrznych, a w szczególności niezrozumieniem i niewłaściwymi postawami ze strony rodziców i wychowawców. T. Majewski twierdzi, że przy prawidłowych warunkach wychowawczych, potrzeby te mogą być w pełni zaspokajane, gdyż niezaspokojenie ich nie wynika bezpośrednio ze stanu wzroku (za wyjątkiem potrzeby ruchu i samourzeczywistnienia).
Stres i frustracja w życiu dziecka niedowidzącego jako konsekwencje deprywacji potrzeb.
Deprywacja potrzeby według J. Reykowskiego - jest to stan, w którym zachodzi niebezpieczeństwo niespełnienia określonych warunków zaspokajających daną potrzebę lub rzeczywiście nie zostaje ona zaspokojona. Stan deprywacji potrzeb to tzw. sytuacja trudna, powodująca wystąpienie stresu. W. Okoń podaje następującą definicję stresu: "jest to stan organizmu wywołany przez pobudzenie go nieobojętnymi bodźcami, zwanymi stresorami". H. Seyle definiuje stres jako stan organizmu, przejawiający się swoistym zespołem zachowań, często dezorganizacją, utrudniającą podjęcie zachowań celowych. Wyróżnia trzy fazy stresu: alarmową, odporności i wyczerpania. W pierwszej fazie stresu występuje reakcja obronna, polegająca na mobilizacji sił organizmu, w dalszej fazie lub w przypadku silnego stresu w organizmie pojawiają się zaburzenia. Może to być, np. szok wywołany nagłą utratą wzroku, depresja, załamanie, rezygnacja. Stan stresu to pobudzenie emocjonalne i towarzyszące mu zmiany w sferach psychologicznego funkcjonowania, wywołane przez stresory.
J. Reykowski uważa, że przyczyną stresu są sytuacje trudne. Są to sytuacje uniemożliwiające realizację określonego celu, powodujące wzmożenie afektu i zachowań regulacyjnych w celu opanowania tegoż afektu (zdenerwowania).
Frustracja to słowo pochodzi od łacińskiego słowa frustratio, które oznacza: zawód, udaremnienie. Jest to według W. Okonia: "przykry stan emocjonalny,pojawiający się wówczas, gdy jednostka, usiłując zaspokoić jakąś potrzebę natrafia na przeszkody nie do pokonania". Owe przeszkody mogą być związane z otoczeniem lub mogą to być przeszkody wewnętrzne, wynikające z ograniczeń jednostki. W przypadku osób słabowidzących trudności w zaspokajaniu ich potrzeb leżą zarówno po stronie otoczenia (np. wadliwe środowisko wychowawcze), jak i po stronie jednostki, wynikające z samego faktu niepełnosprawności i jego konsekwencji dla funkcjonowania osoby słabowidzącej. Niemożność zaspokojenia potrzeb powoduje skierowanie nagromadzonej energii na inny cel i wyładowanie jej często w sposób nieracjonalny i wadliwy. Przykładem tego mogą być zachowania agresywne lub autoagresywne, regresja lub fiksacja. Częste i długotrwałe frustracje u rozwijającego się dziecka mogą doprowadzić do poważnych zaburzeń socjalizacyjnych i mogą spowodować zahamowanie rozwoju osobowości.
Podstawowym elementem osobowości jest system potrzeb tworzący hierarchiczny układ. System ten rozwija się stopniowo i polega na sukcesywnym nadbudowywaniu się rozmaitych potrzeb społecznych (potrzeby uznania społecznego, aprobaty, miłości), potrzeb poznawczych, potrzeb samorealizacji nad bardziej elementarnymi potrzebami psychicznymi, np. nad potrzebą bezpieczeństwa. Warunkiem pojawiania się potrzeb wyższego rzędu jest zaspokojenie potrzeb niższych. Tak więc dziecko, u którego nie zostanie zaspokojona potrzeba bezpieczeństwa, nie rozwinie potrzeb poznawczych. Według T. Tomaszewskiego występująca we wczesnym dzieciństwie frustracja może więc doprowadzić do zahamowania procesów kształtowania się osobowości, czego końcowym efektem są infantylne, niedojrzałe formy zachowania się u człowieka dorosłego.
W przypadku osób słabowidzących można powiedzieć, że znajdują się one znacznie częściej, aniżeli osoby widzące, w sytuacji trudnej. Sama niepełnosprawność to permanentna sytuacja trudna, ograniczająca zaspokojenie potrzeb jednostek z dysfunkcją wzroku. Wiele sytuacji, wydawałoby się zupełnie prostych, w subiektywnym odczuciu tych osób staje się dla nich sytuacjami trudnymi. Przyczyną tego stanu rzeczy mogą być:
- dotychczasowe doświadczenia osób niedowidzących, kształtujące ich nastawienia,
- wadliwy stosunek otoczenia społecznego do dzieci słabowidzących,
- błędy wychowawcze rodziców.
Według E. Pasternak, dzieci niedowidzące znacznie częściej niż widzące podlegają stresowi i frustracji. Rzadko na przeżywaną frustrację reagują agresją, najczęściej jest to autoagresja, polegająca na obwinianiu się, robieniu sobie krzywdy, obniżaniu swojej wartości. Dzieci niedowidzące będące często w stanie przeciążenia systemu nerwowego stają się bardziej pobudliwe, drażliwe, niż ich widzący rówieśnicy, często występuje u nich duża męczliwość i wiele zaburzeń nerwicowych.
B. Bateman pisze: "Choć brak rozstrzygających materiałów, to są jednak pewne dane, wskazujące, że trudności w przystosowaniu się emocjonalnym i społecznym występują u niedowidzących silniej niż u normalnie widzących lub niewidomych". W swoich badaniach B.Bateman stwierdziła, że są oni mniej akceptowani społecznie przez swych pełnosprawnych rówieśników w klasach masowych.
Z. Sękowska, relacjonując wyniki badań nad przystosowaniem emocjonalnym i społecznym dzieci słabowidzących, pisze, iż są one najbardziej wrażliwe na przejawy litości, w mniejszym stopniu niż niewidomi akceptują ograniczenia związane z dysfunkcją wzroku, o czym świadczyć może pewna niekonsekwencja w ich zachowaniu: raz zachowują się jak osoby widzące, a raz jak osoby niewidome.
T. Kończyk pisze, że: "niedowidzący na ogół mocniej niż niewidomi odczuwają swoje kalectwo".Wynika to, jak twierdzi autorka badań, z tego, że niedowidzący, dzięki zachowanej zdolności widzenia, mają możność konfrontacji z widzącymi w różnych sytuacjach społecznych, mają więc lepszą znajomość możliwości ludzi widzących, a także większą możliwość zaobserwowania niewłaściwych reakcji wobec nich ze strony osób widzących. Osobom słabowidzącym trudno się w pełni identyfikować z osobami widzącymi, z drugiej strony stopień utraty wzroku nie jest tak duży, aby czuli przynależność do grupy niewidomych.
W swoich badaniach Z. Sękowska wykazuje, że dojrzewające dziewczęta niedowidzące w porównaniu z widzącymi, są mniej zrównoważone emocjonalnie, bardziej lękliwe i neurotyczne. Stopień dojrzałości społecznej dzieci niedowidzących zależał od sytuacji rodzinnej badanych - dzieci mieszkające w domu uzyskał...
BB3